Дебат технологиясы – сапалы білім мен саналы т?рбие ??ралы?азіргі та?да ?о?амда демократиялы? ??былыстар айшы?талып, еліміз экономикалы?, ?леуметтік ж?не саяси даму жолына ?адам бас?аны белгілі. ?скеле? заман талабына сай білім беруді демократияландыру?а, ізгілендіруге м?н беріліп, ал?аш?ы ны? ?адамдар жасалынуда. Б?рын мектепті? негізгі міндеті жалпы?а бірдей міндетті білім беру стандартына с?йкес білім мен да?дыларын ?алыптастыру болды. Ал ?азіргі міндет ?згеше, себебі о?ушылар?а білім мен білік да?дыларын ме?гертумен ?атар оны ?ш?ыр ойлы, шы?армашылы? ?абілеті жо?ары, ?згермелі ?мірге икемді, жан-жа?ты дамы?ан жеке т?л?а ретінде ?алыптастыру, дамыту біздерге, ХХІ ?асыр м??алімдеріне зор жауапкершілік ж?ктейді.Баланы жеке т?л?а ретінде ?алыптастыру ?леуметтік жа?дайда, оны? таби?и ?абілеттеріне ?орша?ан ортаны? игі ?сер еткенінде ж?зеге асатынын ескерсе, сапалы білім мен саналы т?рбие беруде о?ытуды? инновациялы? технологияларын игеру мен іс-т?жірибеге енгізуді? ма?ызы да арта т?седі. Баланы? ?леуметтік ж?не шы?армашылы? ?абілеттерін ашу?а, дамыту?а елеулі ы?пал ететін инновациялы? о?ыту технологиясыны? бірі – дебат ба?дарламасы.
Ендеше мектеп м??алімдеріні? иы?ында?ы ж?к те біршама ауырлай т?спек. ?азір «жа?аша о?ыту», «о?ытуда?ы жа?а бетб?рыс» деген с?здер жиі айтылып ж?р. Ал оны? барлы?ы б?рын?ыны м?лде жо??а шы?ару емес, б?рын?ы?а жа?аша к?з?арас, жа?аша ба?а беру деп т?сінемін. Осы т?р?ыдан ал?анда «дебат» - ?аза? ?дебиеті п?ні ?шін ?те тиімді ?діс. ?рине, м?нан ?дебиетті? кез келген саба?ында осы ?дісті пайдалану?а болады деген ой тумауы керек.
К. Попперді? «Дебат ба?дарламасы», - жа?а о?ыту технологиясы. Ол мына ?арым-?атынас?а негізделеді: м??алім – о?ушы ба?ыты ж?не ?те ?ажеттісі о?ушы – о?ушы. Б?л о?у ?дісінде ?р о?ушыны? іс-?рекеті, білімі топты? бас?а м?шелеріне біліміне ты?ыз байланысты. О?ытуды? б?л т?рі шы?армашылы? ойды, о?ушы мен ?стаз арасында?ы ?арым – ?атынасты ?алыптастырады.
К?ркем шы?арманы екі жа??а (бірінші – жа?таушы, екінші - даттаушы) б?лініп талдау ар?ылы м??алім т?мендегідей н?тижелерге ?ол жеткізеді:
М?тінді о?ушыны? толы? о?ып шы?уы ж?не ?з пікіріне на?ты мысалдармен д?лел іздеуі;
Сол д?лел мен д?йектемелерге с?йене отырып ?з к?з?арасын жа?тап шы?уы;
Ж?йелі с?йлеуі, сайып келгенде м?дениетті с?йлеуі;
Айтыл?ан н?рселерден ?з ?ажетін ала білуі;
Шы?арма?а сын айта білуі;
О?ушыны ой еркіндігіне жетелеу.
Дебат технологиясыны? білім сапасына ?серін айтса?:
1. Дебат сайысына даярлы? ?лкен к?лемді а?паратты игеруді талап етеді, ?рі ол о?у ба?дарламасынан ?лде?айда к?лемді.
2. Дебат?а ?атысушыны? білімі к?лемді а?парат ар?ылы ?л?аяды,зерделейтін материалды? к?рделілігі мен тере?дігін т?сінеді.
3. Дебат?а дайынды? кезе?інде о?ушылар ?з бетінше ізденіп ?ана ?оймай, табыл?ан ?осымша а?паратпен топта б?лісіп, ?зара о?ыту ?дісі ж?зеге асырылады.
4. О?ытуды? дамытушылы? ма?саты о?ушыларды? танымды? белсенділігіні? артуында, ?ызы?ушылы?ты? дамуында, ойлауды? зерттеулік ?дістерін игеруінде к?рініс табады.
Дебат технологиясыны? т?рбие ісіне ?сері:
1. Дайынды? кезінде о?ушылар?а адамгершілік, этика нормалары т?сіндіріліп, ?зге пікірді сыйлау, сабыр са?тап с?йлеу, ?арсыласын сыйлау сия?ты ?асиеттер бойларына сі?ірілу ?ажет.
2. Дебат ?рыс-керіске, ерегіске, т?сінбеушілікке ?ласпауы ?ажет.
- Дебат ?арама-?айшы к?з?арастарды? ?а?ты?ысын ?амтамасыз ететін ?ата? ережелерге ба?ынып ?ткізіледі.
- Талдау ж?мыстарына о?ушыларды да ?атыстырып, оларды? сыни- талдау ойларын ?алыптастыру ар?ылы дебатты? дамытушылы? ма?сатына ?ол жеткізу.
- ?зіні? ж?не жолдастарыны? ?ызметін ж?йелі т?рде талдау?а
- ?атыс?ан о?ушыны? бойында турашылды?, батылды?, сын т?р?ысында ж?не логикалы? ойлау, адамгершілік ?асиеттер ?алыптасады.
Саба?ты? та?ырыбы: М. Ж?мабаев «Батыр Баян» поэмасы
Саба?ты? ма?саты:
1. Поэманы т?сініп о?ып, Баян бейнесін екі топ ?з к?з?арастарында д?лелдеу. (ай?а? пен д?лелдеме ар?ылы)
2. С?з астарына ??іліп, ма?ынасын т?сіну, ?зекті ойды б?ліп ала білу, сыни т?р?ыда ой ?орытындысын жасау, ?з пікірін ?ор?ай білу, с?йлеу м?нерін ?алыптастыру, да?дыларын дамыту.
3. Поэманы? басты кейіпкері Баянны? іс-?рекетіне екі т?рлі к?з?араста ба?а беру, ?ызу пікірталас?а ?атыса отырып, ?р топ ?з пікірлерін ?з д?лелдемелеріне с?йене отырып,б?лтартпас ай?а?тар келтіру ар?ылы ма?ал-м?тел, афоризм с?здерді тірек етіп ?оолдана білуге ?йрету.
Саба?ты? т?рі: дебат – пікірсайыс саба?ы
Саба?ты? жоспары:
І кезе?.
Жа?таушы топты? ?арар та?ырыбы: «Інісін ?лтірген Баянны? ісі ?ылмыс?а жатпайды»
Кілт с?здер, аргументтер:
1. ?ылмыс - кісіні ?дейі ?аса?ана дайындалып ?лтіру.
2. Ар намысын, ел намысын ?ор?ау ?шін жасал?ан.
3. Кек – жау?а, д?шпан?а, сат?ын?а деген ?шпенділік, ?асты?.
Д?лелдемелер:
1. «Батыр – ел ?ор?аны»
2. «Жау?а жаны?ды берсе? де, жолдасы?ды ??т?ар»
3. Хал?ыны? намысын, ер азаматты? азуына, д?шпан?а к?лкі болмау ?шін жасал?ан ?ылмыс – ?ылмыс емес.
Ай?а?тар:
* «Би, ?анай! Аттанбайды хан Абылай, келмесе ?андыбала? батыр Баян»
* Жо?, ?лде, жо?, жо?, ?лде ?лтірдім бе, Інімді алты алашты? намыс ?шін?!
* – Апырым-ай, алаш арын жо?тамастан, ж??кіліп б?л кетуді? м?ні ?алай?
Жігіттерімді жинайын, олар кетсе де, мен кетпеспін.
ІІ кезе?.
Даттаушы топты? ?арар та?ырыбы: «Інісін ?лтірген Баянны? ісі ?ылмыс?а жатады»
Кілт с?здер, аргументтер:
1. ?ыз?аныш сезімі жайла?аннан кейін ?лтірді.
2. Халы? кегін, намысын ал?а тартып ?ш алды.
3. Ту?анын, бауырын, жалпы кісі ?лтіру ?ылмыс?а жатады.
Д?лелдемелер:
1. «Ашу-ызамен жасал?ан істі іске асырушы - Баян»
2. «Кін?сін жуу ?шін со?ыс?а аттанып, ?алма?пен со?ысады»
3. «С?лу?а деген махаббаты, айырылып ?алу к?йініші ?ылмыс?а итермелейді»
Ай?а?тар:
* Ер Баян бір жоры?та еліме ойран салып, ата-анамны? бауырынан
шыр?ыратып алып кетті.
* Екі ?ыршын жасты? ажалы: «Жан к?ке, а?а!», «- Баян а?а!»
* Баян монологы: «Жейт??ын ?з к?шігін болдым б?рі,
Ісімді мынау а?ат немен жабам?»
Даттаушы топ м?шелеріні? жа?таушы топ м?шелеріне ?арсы с?ра?тары:
1. Ноян с?йгені ?шін айыпты ма?
2. Кісі ?лтірмей ер, ел намысын ?ор?ау?а болмай ма?
3. ?йел ?шін інісін ?лтіру батыр?а лайы? іс пе?
4. Баян ?шін с?м с?луды? сай?алды?ынан неге алмады?
Жа?таушы топ м?шелеріні? даттаушы топ м?шелеріне ?арсы с?ра?тары:
1. Елін, жерін, ту?анын ?йел ?шін тастай ?аш?ан Ноян ісі ерді? ісі ме?
2. А?айын арасына от сал?ан, ерді аздыр?ан с?м с?луды? ісін ?алай т?сіндіресі??
3. ?аза?та: «Ер жігітті? бірінші ба?ыты- Отаны, - дейді». Сонда Ноян с?лу ?шін ?з ба?ытынан бас тартып,
?ара басыны? ба?ытыны? ал?а ?ой?ан ба?
4. «Жаманды?ты жазалама?ан адам – оны? дем берушісі» - деген Леонардо да Винчи. Егер Ноянны?
сат?ынды?, опасыз ісі жазаланбаса д?рыс деп ойлайсы? ба? Ерте?дері сол Ноянны? ?арсы жа?тан жау
болып шы?пасына кепіл бола аласы? ба?
ІІІ кезе?.
Жа?таушы топты? пайымдаулары:
1. Адамгершілікті? негізі – ?р адамны? ?лтын, жерін с?юінде.
2. ?зі? ?шін ?ана е?бек етсе?, ?зі? ?шін отта?ан хайуанны? бірі боларсы?, - деген Абай атамыз.
3. Батыр болып ту?ан жігітті? сада?ыны? о?ы да, ?ылыштай кесіп т?седі, - деген ?ор?ыт ата.
4. Атаны? атын был?а?ан а?ылсыз баланы? ?ке омырт?асынан жаралып, ана ??рса?ында шырланып
тума?аны жа?сы, - деген ?ор?ыт ата.
5. Отаны?ны? перзенті бол, ту?ан жер топыра?ымен байланысы?ды тере? сезін, о?ан перзентше ?ара,
одан ал?аны?ды ?ш еселеп ?айтар. 6. Д?ние ж?зінде бізді? елімізден бас?а да алуан т?рлі мемлекеттер
к?п, біра? адамны? ту?ан анасы сия?тыОтаны да біреу ?ана, - деген К.Д. Ушинский.
7. ?телмейтін ?ылмыс бар, ол – Отан?а опасызды? жасау. Опасызда Отан жо?, - деген Бауыржан Момыш?лы.
8. Жа?сыменен дос болса?, алды?нан шы?ар елбектеп, - деген халы? ма?алында.
9. От басына ?рт салма, ?зегіне дерт салма, - дегендей барлы? кін? с?м с?луда.
10. Мейірімді болу о?ай, ?діл болу ?иын, - деген В. Гюго.
11. ?ор?у, сескену дегеніміз ?ор?а?ты? емес. ?ор?а?ты? – ол ?иын жерден бас сау?алай шегіну,
?аш?а?тау, алда т?р?анасыл міндеттерден ?ара басын жо?ары ?стау, - деген ?. Рыс??лбеков.
Даттаушы топты? пайымдаулары:
1. Махаббатсыз ?ан сал?ын. Махаббат ??штарлы? атаулыны? е? ??діреттісі. Ол жасты да, ж?ректі де, т?нді де т?гел баурайды. Вольтер.
2. С?йген ?йелге ??штарлы? етуден еркекті? басы т?мендемейді, ?айта биіктей т?седі. ?йелге ?ызмет етуді? бір б?лшегі . А. Толстой.
3. Жас жа?ылады, ?лкен кешіреді. Ма?ал.
4. Жаугершілік заманда бір батыр ?зіні? баласын тастап, бауырын ?оршаудан алып шы??ан . Сонда?ы ойы: ?зім аман болсам бала болады, ал ту?ан бауырды ?айдан табам? – деген.
5. ?ашы?ты? тілі – тілсіз тіл, к?збен к?р де, ішпен біл, - деген Абай.
6. Адас?анны? алды ж?н, арты со?па?. Абай.
7. Алтын жы?а? болса да, жа?а мен же? керек. Ас?ан батыр болса? да, а?айын мен ел керек. Ма?ал.
8. Ж?рекке ?мір ж?рмейді.
9. Бей?амды? с?тсіздікке бастайды, оны? ая?ы ?олайсызды??а ?рындырады.
І? кезе?.
Сыншылар пікірі: Жа?таушы топ сыншысыны? ?орытынды с?зі:
Ісі? жа?сы ерікті бол?анымен,
Батырлы?ы? естелік боп ?ал?анымен.
А?ылсызды? ?лтіргені? іні?ді,
Деді? ?алай кін?мен кешем к?ні?ді.
Асы?ыс т?бі – ?кініш, и?, батыр Баян інісін ?лтіргеніне ?ай?ыруда. «Ашу - д?шпан» екенін осы т?ста а??арамыз.
Біра?: Хандар да бір мін бар:
?арашасын бірдей к?рмейді.
Байларда да бір мін бар:
Есігіне келген кемтар?а,
?зі т?рып орнынан
?олынан ?айыр бермейді.
Ж?йрікте де бір мін бар:
Жор?аменен табандасып ж?рмейді.
Жор?ада да бір мін бар:
Жол ??йры?ын с?зіп салса? да,
Б?йгеден озып келмейді.
?йелде де бір мін бар:
Ажары с?лу болса да,
А?ылы сай келмейді, - дегендей батыр Баянны? да бір міні – оны? а??алды?ы болар. Халы?та: «А??ал батыр алдырады, ая?ынан шалдырады», - дейді. Ноян ?лімінен кейінгі батыр Баянны? да жа?дайы м?з бол?ан жо?. К?з жасын ж?тып, ж?регі ?ан жыла?ан батыр «бауырымды ?алай ?лтірдім» деп іштей арпалысып, ар алдында жауап беруде. Егер ол ?ыз?аныштан ?лтірген болса, ол хан алдына сол бетімен бармас еді. Сонымен ?оймай ол інісіні? ?ліміне ?алма? ?ызы кін?лі деп, сол ар?ылы ?алма??а деген кегі ?сіп, інісі ?шін ж?не еріксіз жаса?ан ісі ?шін со?ыс?а аттанып кек алды. Ол ?з кін?сін ?анмен жуып, алашты? намысы ?шін жанын ?иды. Алашты? намысы ?шін а?ты? демі біткенше к?рескен батырды? бірі – Баян. Мен адам баласыны? б?рінде кемшілік болады деп ойлаймын. Ажары с?лу болса да, а?ылы сай келмеген ?алма? ?ызы ?зі ??р?ан тор?а ?зі т?сті. Б?л ?лімге кін?лі ?з?зіл ?алма? ?ызы деп ойымды ая?таймын.
Даттаушы топ сыншысыны? ?орытынды с?зі:
«Алтау ала болса, ауызда?ы кетеді», - деген рас екен. Алауызды?тан ?рбіген даудан ел ішіні? тынышты?ы б?зылды, берекесі кетті. Баян Ноянды ?лтіріп кін??а батты. Сіздер Ноянны? ?лімі ?зіні? шалалы?ынан болды дейсіздер. Ат ж?йрігі айырады, тіл ж?йрігі ?айырады деген. Аны?ын ашып, а? с?йлей алмасам ма?ан серт. Махаббат атты айдында ?ол ?стасып ?теміз деген Ноян сезімін, п?к махаббатын ?алма? ?ызы ?з ма?сатына, бас пайдасына ж?мсады. Ту?ан еліне жетуді к?здеген с?р?ия ?ыз бейк?н? сезімді сауда?а салды. «Кімні? ?андай болса пи?ылы, о?ан ?арай ??дайды? да сыйлы?ы», - деген с?з т?п-тура екен. Пи?ылына ?арай сыйлы?ын алды. Біра?, Нояндай еркені? ?анын т?ктіріп, Баянда айбатты ерді? арын дау?а салып кетті.
Спикер:
Сонымен т?йін шешілді. Баян, Ноян кін?лі емес.
?ар?ысымыз ел тынышты?ын б?з?ан ?алма? пен ?ытай ж?не орыс империясына болсын.
Алтыба?ан алауыз ?ыл?ан сол заман келмеске кетсін.
Біра? осыдан жастарымыз саба? алсын. Т?уелсіздігіміз ас?а?атап, бейбіт елді? ??ша?ында тыныш ?мір с?рейік.