: ?ос с?здер. ?осарлама ж?не ?айталама ?ос с?здер

Республика Казахстан

Южно – Казахстанский область

гКентау школа – лицей Махмуда Кашгари

учитель казахского языка и литературы

Каунбаева Диера Файзуллаевна

Сыныбы: 6

Сабақтың тақырыбы: Қос сөздер. Қосарлама және қайталама қос сөздер

Сабақтың мақсаты:

Сабақтың білімділік мақсаты :

1. Қос сөздер туралы алғашқы түсініктерін қалыптастыру.Қос сөздердің екі түрлі сөздің өзара қосарлануы арқылы жасалып, жаңа ұғым тудыратынын ұғындыру.Сөйлем ішінен қос сөздерді таба білуге, оның мағынасын ажырата алуға үйрету.

2. Дамытушылық:Өз бетінше жұмыс жасау қабілетін және сөздік қорларын дамыту. Танымдылық белсенділігін арттыру, сауаттылыққа баулу, алған білімі негізінде ойлау қабілетін дамыту, ауызекі сөйлеу тілін дамыту.

3. Тәрбиелік:Мақсатқа жете білуге, еңбекке үйрету. Оқу-білімге шақыру, әдебиетке қызықтыру. Топтық жұмыс арқылы ұйымшылдыққа тәрбиелеу, ұлтжандылыққа баулу.

Сабақтың әдісі: сұрақ- жауап, түсіндіру, талдау, салыстыру, жинақтау.

Сабақтың көрнекілігі: 1. Сызба, үлестірме парақтар, кестелер

Пәнаралық байланыс: бүгінгі өмірмен, халықтық педогогикамен, әдебиетпен.

Технология: деңгейлеп оқыту, проблемалық оқыту.

Сабақ түрі: аралас сабақ.

Техник жабдықтары: ноутбук, мультипроектор

Күтілетін нәтиже :

• Оқушы қосарлама қос сөздерді меңгереді;

• Мысал келтіріп, оның жасалуын ажырата алады;

• Қосарлама қос сөздерді пайдалан отырып ,сатылай комплесті талдау жүргізеді ;

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі. 1 Психологиялық дайындық :

Оқушының зейінін аудару , түгендеу.

Оқушыларға өздерінің аты-жөні жазылған бағалау парағын таратып , толтырылу ережесімен түсіндіру / Әр жауаптары сайын тапсырманың түріне қарай бөлінген графаға бір балдан қосып отырады .

Оқушының сабаққа дайындығын оқу құралдармен тексеру. Назарын сабаққа аудару.Үйге тапсырманы сұрау, тексеру.

«Жедел сұрақтар» стратегиясын пайдаланып өткен сабаққа шолу жасау.

1. Күрделі сөздер қалай жасалады?

2. Күрделі сөздердің түрлерін ата.

3. Біріккен сөздер қалай жасалады? 4. Біріккен сөздерге көбінесе қайсы атаулар жатады.

Сабақты қорыту: балалар біз өткен сабақта күрделі сөздің бір түрі біріккен сөздермен таныстық.

Жаңа сабақ: Қос сөздер. Қосарлама және қайталама қос сөздер

1.«Мұғалім рөлі»- балалар, біз сендермен күрделі сөздер тобын өтіп жатырмыз.Оның ішінде біріккен сөздер туралы өткен сабақта білгенбіз.Бүгін күрделі сөздердің тағы бір түрі Қос сөздер тақырыбын өтеміз.

Қос деген сөздің мағынасы - екі, жұп, бірге деген мағынаны береді екен. Яғни, қос сөздер дегеніміз – екі сөздің қосарланып жасалуынан пайда болған сөздерді атаймыз. Сөздерді қосарлап немесе қайталап қолдану жаңа сөз жасаудың бір жолы болып табылады. Мысалы : Жазғытұры

Жазғытұры қалмайды қыстың сызы,

Масатыдай құлпырар жердің жүзі.

Жан-жануар, адамзат анталаса,

Ата-анадай елжірер күннің көзі. . (Абай) бұл сөйлемде жан – жануар , ата –анадай деген сөздер – қос сөздер.

Қос сөздер :

Қос сөздер

Қосарлама қос сөздер

Қайталама қос сөздер

Қайталама қос сөздер - бір түбірдің екі рет қайталануынан жасалған қос сөздерді айтамыз. Олар мынадай жолдармен жасалады:

1)Қосымшасыз және қосымшалы түбірдің түгелдей қайталануы, мысалы : тау – тау астық, үйдей – үйдей болып жатыр

2) Бір сыңары қосымшалы, бір сыңары қосымшасызбір түбірдің қайталануынан, мысалы: көзбе – көз айтты, өз – өзінен қысылды

3) Бір түбірдің әр түрлі қосымша жалғаып қайталануынан: орынды – орынсыз күлме, өзді – өзіне айтты

4) Екінші сыңары бірінші сыңарына еліктеу мәнінде келіп м,п дыбыстарының қосылып жасалуы: ет – мет, шай – пай

5) Еліктеуіш сөздің екінші сыңары кейбір дыбыстық өзгерістерге ұшырап қайталануы: тарс – тұрс, найзағай жарқ - жұрқ етті

6) Түбір сөздің алдынан күшейткіш буын қосылып айтылуы: үп – үлкен, қып – қызыл.

Қосарлама қос өздер – Екі түбірден қосарланып жасалған қос сөзді қосарлама қос сөз дейді. Мағыналары бірі – біріне жақын синоним сөзер, немесе антоним сөздер қосарланып келеді.құрбы- құрдас, әке – шеше, құрт – құмырсқа, қысы – жазы.

Қосарлама қос сөздердің арасына жалғаулық шылау келтіріп қолдануғада болады:

Мысалы: кәрі - жас, кәрі мен жас түгел жиналды, айқай – шу тыйылды – айқай да , шу да тыйылды.

Қосарлама қос сөздің құрамы мынадай болады:

1. Мағынасы бірі – біріне жақын сөздер (синоим) я қарама - қарсы (антоним) сөздер қосарланады. Мысалы : аға - іні, ауыл – аймақ үлкен – кіші

2. Бір сыңары мағынлы екінші сыңары мағынасыз сөздер: бала – шаға, жүн – жұрқа, көйлкек – көншек.

3. Екі сыңары да мағынасыз сөздер: ығы – жығы, оқта – текте

4. Кейінгі кезде ғана қалыптасқан қос сөздер: үгіт – насихат бөлімі, оқу – ағарту саласы, қазақша – орысша сөздік

Қос сөздердің бірнеше жасалу жолдары бар:

1) Бір сөздің қайталануы арқылы жасалуы. Мыс.: қатар-қатар

2) Екі түрлі сөздің қосарлануы арқылы жасалуы. Мыс.: аман-саулығы

3) Күшейткіш буынның қосылуы арқылы жасалуы. Мыс.:сүп-сүйкімді

4) Екі сңарының да мағынасы күңгірттеніп кеткен сөздерден.

Оқулықпен жұмыс

88 - жаттығу Қайталама қос сөздерді оқып, олардың қалай жасалғанын айтыңдар.

Дүркін – дүркін, түбірдің қайталаныунан. Қолма – қол – бір сыңары қосымшалы, бір сыңары қосымшасыз бір түбірдің қайталануынан жасалған

Көре-көре көсем боларсың,

Сөйлей-сөйлей шешен боларсың.

ІІІ.Балалар, сендер қос сөздер қатысқан қандай өлең, мақал –мәтелдер

білесіңдер?

ІҮ. Ойын «Кім тапқыр» (сыңарын табу).

Оқу

ата ертең

жора көре

жауын баба

көре жолдас

бүгін жақты

жан шашын

білім

Енді ата - баба, жан – жақты, көре - көре осы қос сөздерге сатылай талдау жасау.

Сергіту сәті: Мақалдың сыңарын тап:

1. Мұғалім: Оқусыз білім жоқ

Оқушылар: Білімсіз күнің жоқ.

2. Мұғалім: Әдепті бала, арлы бала

Оқушылар: Әдепсіз бала, сорлы бала.

3. Мұғалім: Жақсыдан үйрен,

Оқушылар: Жаманнан жирен.

4. Мұғалім: Жаздан өнім жиған-ақылды бала,

Оқушылар: Орақ кезінде ұйықтаған-арсыз бала.

5. Мұғалім: Жаңбыр жауса жер ырысы,

Оқушылар: Батыр туса-ел ырысы.

Ү.Балалар біз бұл жылы Отанымыз Қазақстанның Тәуелсіздігінің 21 жылдығын атап өттік сендер Отанымыздың ертіңгі жастары, келешегісіңдер соның үшін мықты білімдідеріңмен 21 вагоннан тұратын«Қос сөздер вагонын» әлемді шарлау үшін кім бірінші вагондарды қос сөздермен толтырады екен, топ ішінде айналдырып жазып шығу.М: Мен өзіммен бірге ата-анамды, ағайын-туысымды, жора-жолдастарымды, бала-шағамды, құда-құдағиымды, ата-әжемді, азық-түлік, жеміс-жидек, құрал-сайман, киім-кешегімді, төсек – орнымды, көрпе-жастығымды, ыдыс-аяғымды, қару-жарағымды, құрбы-құрдасымды, т.б. алып шығамын.

ІҮ. «Мықты болсаң шауып көр» ойыны

Үлгі: әнші (жіктік жалғау, 2 жақ) әнші+сің

1.үй (тәуелдік жалғау, 1-жақ жекеше+ілік септігі) - үйімнің

2.құрылысшы (көптік жалғау+тәуелдік, 2-жақ сыпайы+барыс)құрылысшылырыңызды

3.мектеп (көптік+тәуелдік, 3-жақ көпше+жіктік, 1-жақ, көпше түр) мектептеріміз

4.ойыншық (тәуелдік, 1-жақ, жекеше+барыс септігі)ойыншығыма

5.қала (көптік+тәуелдік, 3-жақ+жатыс септік)қалаларыда

ҮІ. Терме диктант

Диктант ішінен балалар қос сөздерді жазады.

Арқар.

Таудың басы тып-тыныш. Бір кезде тық-тық басқан тұяқтың үні естілді. Ірілі-уақты тастар салдыр-гүлдір құлап түсті. Сөйткенше болған жоқ, арқардың бір топ үйірі шыға келді. Олар тастан-тасқа оңай атылады. Оларды қуып жету тіпті мүмкін емес. Жазық далада арқар машинаның жылдамдығындай сағатына 60 шақырым алады.

Қос сөздерді теріп жазу, сыңарларын салыстыру, жасалу жолын байқату.

Тып – тыныш, тық – тық, ірілі – уақты,, салыр – гүлдір, тастан – тасқа.

Семантикалық картамен жұмыс

№	Түрлері Сөздер	Түбір	Біріккен сөз	Қосарлама қос сөз	Қайталама қос сөз
1	Дана
2	Ақсақал
3	Айбалта
4	Өркеш – өркеш
5	Астан - кестен
6	Ботагөз
7	Ет – мет
8	Жап - жақсы

Тест. сабақты қорыту

Тест

1.Сөздің бастапқы мағыналы бөлшегін тап. А) түбір сөз В) қосымша С) жалғау

2.Түбірге жалғанған бөлшекті не деп атайды?А) жалғау В) түбір С) қосымша

3.Қосымша неше топқа бөлінеді? А) 3 В) 2 С) 4

4.Жұрнақтың неше түрі бар? А) 2 В) 4 С) 5

5.Түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп, оған жаңа мағына беретін жұрнақты тап. А) Сөз түрлендіруші В)Сөз тудырушы

6. Түбірдің негізгі мағынасын өзгермей, сәл түрленетін жұрнақты тап.

А) Сөз түрлендіруші В)Сөз тудырушы

7. Дара сөз неше жолмен жасалады?

а) негізгі, туынды (2) в) қос сөз, біріккен сөз (2)с) тіркесті сөз, қысқарған сөз (2).

8. Дара сөзді тап. а) ән, кітап в) он-он бес с) АҚШ.

9.Негізгі түбір сөзді тап. а) жомарт, дәреже, сандық. в) жолдас, аялдама.

10. Туынды сөзді тап. а) құлын, аға, ыдыс в) құлыншақ, балалық, өнегелі.

11. Күрделі сөз неше топқа бөлінеді? а) 3 в) 2 с) 4.

12. Екі я одан да көп түбірден бірігіп, тұтас бір ұғымды білдіретін күрделі сөздерді тап.

а) Біріккен сөздер в) қос сөздер с) қысқарған сөздер

13. Биыл, бүгін, әпер, апар, әнеугүні, түрегелді, сөйтіп, сөздер біріккен сөздің қай түріне жатады? а) қос сөздер в) кіріккен сөздер с) тіркесті сөздер.

14. Қос сөз неше топқа бөлінеді? а) 3 в) 4 с) 2

15.Бір түбірдің екі рет қайталануынан жасалған қос сөздерді тап.

А) қайталама қос сөздер В) қосарлама қос сөздер

. Үйге тапсырма : 94 жаттығу

Оқушылардың білімін бағалау.

Тест

1.Сөздің бастапқы мағыналы бөлшегін тап. А) түбір сөз В) қосымша С) жалғау

2.Түбірге жалғанған бөлшекті не деп атайды?А) жалғау В) түбір С) қосымша

3.Қосымша неше топқа бөлінеді? А) 3 В) 2 С) 4

4.Жұрнақтың неше түрі бар? А) 2 В) 4 С) 5

5.Түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп, оған жаңа мағына беретін жұрнақты тап. А) Сөз түрлендіруші В)Сөз тудырушы

6. Түбірдің негізгі мағынасын өзгермей, сәл түрленетін жұрнақты тап.

А) Сөз түрлендіруші В)Сөз тудырушы

7. Дара сөз неше жолмен жасалады?

а) негізгі, туынды (2) в) қос сөз, біріккен сөз (2)с) тіркесті сөз, қысқарған сөз (2).

8. Дара сөзді тап. а) ән, кітап в) он-он бес с) АҚШ.

9.Негізгі түбір сөзді тап. а) жомарт, дәреже, сандық. в) жолдас, аялдама.

10. Туынды сөзді тап. а) құлын, аға, ыдыс в) құлыншақ, балалық, өнегелі.

11. Күрделі сөз неше топқа бөлінеді? а) 3 в) 2 с) 4.

12. Екі я одан да көп түбірден бірігіп, тұтас бір ұғымды білдіретін күрделі сөздерді тап.

а) Біріккен сөздер в) қос сөздер с) қысқарған сөздер

13. Биыл, бүгін, әпер, апар, әнеугүні, түрегелді, сөйтіп, сөздер біріккен сөздің қай түріне жатады? а) қос сөздер в) кіріккен сөздер с) тіркесті сөздер.

14. Қос сөз неше топқа бөлінеді? а) 3 в) 4 с) 2

15.Бір түбірдің екі рет қайталануынан жасалған қос сөздерді тап.

А) қайталама қос сөздер В) қосарлама қос сөздер

Тест

1.Сөздің бастапқы мағыналы бөлшегін тап. А) түбір сөз В) қосымша С) жалғау

2.Түбірге жалғанған бөлшекті не деп атайды?А) жалғау В) түбір С) қосымша

3.Қосымша неше топқа бөлінеді? А) 3 В) 2 С) 4

4.Жұрнақтың неше түрі бар? А) 2 В) 4 С) 5

5.Түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп, оған жаңа мағына беретін жұрнақты тап. А) Сөз түрлендіруші В)Сөз тудырушы

6. Түбірдің негізгі мағынасын өзгермей, сәл түрленетін жұрнақты тап.

А) Сөз түрлендіруші В)Сөз тудырушы

7. Дара сөз неше жолмен жасалады?

а) негізгі, туынды (2) в) қос сөз, біріккен сөз (2)с) тіркесті сөз, қысқарған сөз (2).

8. Дара сөзді тап. а) ән, кітап в) он-он бес с) АҚШ.

9.Негізгі түбір сөзді тап. а) жомарт, дәреже, сандық. в) жолдас, аялдама.

10. Туынды сөзді тап. а) құлын, аға, ыдыс в) құлыншақ, балалық, өнегелі.

11. Күрделі сөз неше топқа бөлінеді? а) 3 в) 2 с) 4.

12. Екі я одан да көп түбірден бірігіп, тұтас бір ұғымды білдіретін күрделі сөздерді тап.

а) Біріккен сөздер в) қос сөздер с) қысқарған сөздер

13. Биыл, бүгін, әпер, апар, әнеугүні, түрегелді, сөйтіп, сөздер біріккен сөздің қай түріне жатады? а) қос сөздер в) кіріккен сөздер с) тіркесті сөздер.

14. Қос сөз неше топқа бөлінеді? а) 3 в) 4 с) 2

15.Бір түбірдің екі рет қайталануынан жасалған қос сөздерді тап.

А) қайталама қос сөздер В) қосарлама қос сөздер

1-а Бағалау

2-с 15 -12=5

3-в 11-8=4

4-а 7-4=3

5-в 4-1=2

6-а

7-а

8-а

9-а

10-в

11-в

12-а

13-в

14-с

15-а

16-в

Сабақтың тақырыбы : Қос сөздер. Қосарлама және қайталама қос сөздер

Сабақтың мақсаты:

Білімділік : Сөйлем ішінен қос сөздер табуға, түрлерін ажырата білуге үйрету.

Дамытушылығы: Ауызша, жазбаша тілдерін дамыту, сөздік қорын, байланыстырып сөйлеу қабілетін арттыру.

Тәрбиелігі: Ізденімпаздылыққа , ұқыптылыққа , сауаттылыққа тәрбиелеу.

Сабақтың әдісі: түсіндіру, әңгімелеу, ойын түрлерін пайдалану, талдау.

Сабақтың түрі: аралас сабақ.

Сабақтың көрнекілігі: Сынау жұмысы, сызба, карточкалар, кестелер.

Техник жабдықтары: ноутбук, мультипроектор

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі. 1 Психологиялық дайындық :

Оқушының зейінін аудару , түгендеу.

ІІ. Үйге тапсырманы сұрау, тексеру.

«Жедел сұрақтар» стратегиясын пайдаланып өткен сабаққа шолу жасау.

ІІІ. Жаңа сабақ: Қос сөздер. Қосарлама және қайталама қос сөздер

Жаңа сабақты тірек сызбалар арқылы түсіндіру

88 –жаттығу. Қос сөздерді түріне қарай ажырату.Тақтамен жұмыс

ІҮ.«Ойлы болсаң, озып көр» Қос сөздер қатысқан өлең, мақал – мәтел айту.

Ү. «Кім тапқыр» ойын (сыңарын табу).

ҮІ. Сергіту сәті

ҮІІ.«Қос сөздер вагоны» ойын

ҮІІІ. «Мықты болсаң шауып көр» ойыны

Үлгі: әнші (жіктік жалғау, 2 жақ) әнші+сің

ІХ. Терме диктант жүргізу.

Х. Семантикалық картамен жұмыс

ХІІ. Тест. сабақты қорыту

ХІІІ. Үйге тапсырма :

Оқушылардың білімін бағалау.

«Мықты болсаң, тауып көр»

: «Жүйрік болсаң, шауып көр»

.

аты – жөні

№	Тапсырма түрлері	1	2	3	4	5	6
1	Үйге тапсырма
2	Жедел сұрақтар
3	Жаттығу
4	«Ойлы болсаң озып көр»
5	«Кім тапқыр» ойын
6	.«Қос сөздер вагоны» ойын
7	«Мықты болсаң шауып көр» ойыны
8	Терме диктант жүргізу.
9	Семантикалық картамен жұмыс
10	Тест.

аты – жөні

№	Тапсырма түрлері	1	2	3	4	5	6
1	Үйге тапсырма
2	Жедел сұрақтар
3	Жаттығу
4	«Ойлы болсаң озып көр»
5	«Кім тапқыр» ойын
6	.«Қос сөздер вагоны» ойын
7	«Мықты болсаң шауып көр» ойыны
8	Терме диктант жүргізу.
9	Семантикалық картамен жұмыс
10	Тест.

аты – жөні

№	Тапсырма түрлері	1	2	3	4	5	6
1	Үйге тапсырма
2	Жедел сұрақтар
3	Жаттығу
4	«Ойлы болсаң озып көр»
5	«Кім тапқыр» ойын
6	.«Қос сөздер вагоны» ойын
7	«Мықты болсаң шауып көр» ойыны
8	Терме диктант жүргізу.
9	Семантикалық картамен жұмыс
10	Тест.

аты – жөні

№	Тапсырма түрлері	1	2	3	4	5	6
1	Үйге тапсырма
2	Жедел сұрақтар
3	Жаттығу
4	«Ойлы болсаң озып көр»
5	«Кім тапқыр» ойын
6	.«Қос сөздер вагоны» ойын
7	«Мықты болсаң шауып көр» ойыны
8	Терме диктант жүргізу.
9	Семантикалық картамен жұмыс
10	Тест.

ҮІІ. Семантикалық карта

№	Түрлері Сөздер	Түбір	Біріккен сөз	Қосарлама қос сөз	Қайталама қос сөз
1	Дана
2	Ақсақал
3	Айбалта
4	Өркеш – өркеш
5	Астан - кестен
6	Ботагөз
7	Ет – мет
8	Жап - жақсы

ҮІІ. Семантикалық карта

№	Түрлері Сөздер	Түбір	Біріккен сөз	Қосарлама қос сөз	Қайталама қос сөз
1	Дана
2	Ақсақал
3	Айбалта
4	Өркеш – өркеш
5	Астан - кестен
6	Ботагөз
7	Ет – мет
8	Жап - жақсы

ҮІІ. Семантикалық карта

№	Түрлері Сөздер	Түбір	Біріккен сөз	Қосарлама қос сөз	Қайталама қос сөз
1	Дана
2	Ақсақал
3	Айбалта
4	Өркеш – өркеш
5	Астан - кестен
6	Ботагөз
7	Ет – мет
8	Жап - жақсы

ҮІІ. Семантикалық карта

№	Түрлері Сөздер	Түбір	Біріккен сөз	Қосарлама қос сөз	Қайталама қос сөз
1	Дана
2	Ақсақал
3	Айбалта
4	Өркеш – өркеш
5	Астан - кестен
6	Ботагөз
7	Ет – мет
8	Жап - жақсы

« Кім тапқыр»

Оқу ертең

Ата көре

Жора баба

Жауын жолдас

Көре жақты

Жан шашын

Бүгін білім

М. Қашғари атындағы жалпы орта мектебі

Ашық сабақ әзірлемесі

Мұғалімі : Д. Каунбаева

«Мықты болсаң шауып көр» ойыны

Үлгі: әнші (жіктік жалғау, 2 жақ) - әнші+сің

1.Үй (тәуелдік жалғау, 1-жақ жекеше+ілік септігі) –

2.Құрылысшы (көптік жалғау+тәуелдік, 2-жақ сыпайы+барыс)

3.Мектеп (көптік+тәуелдік, 3-жақ көпше+жіктік, 1-жақ, көпше түр)

4.Ойыншық (тәуелдік, 1-жақ, жекеше+барыс септігі)

5.Қала (көптік+тәуелдік, 3-жақ+жатыс септік)

М. Қашғари атындағы жалпы орта мектебі

Ашық сабақ әзірлемесі

Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі:

Диера Каунбаева