?аза? тілі саба?ында о?ушыларды? функционалды? сауаттылы?ын дамыту?а арнал?ан м?тіндер

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қазақ тілінен Мемлекеттік аралық бақылау (МАБ) мен

Ұлттық бірыңғай тестілеуге(ҰБТ) дайындалуға арналған

мәтіндер

Құрастырушы: Рахметова Эльмира Елтайқызы

Пікір жазғандар:

Қазақ тілінен Мемлекеттік аралық бақылау мен Ұлттық бірыңғай тестілеуге дайындалуға арналған мәтіндер

Бұл құрал оқу орыс тілінде жүретін мектеп оқушыларын қазақ тілінен Мемлекеттік аралық бақылау (МАБ) мен Ұлттық бірыңғай тестілеуге (ҰБТ) дайындауға арналған.

Әдістемелік құралда пәнге байланысты функционалдық сауаттылықты дамытуға арналған мәтіндер, мәтін бойынша тапсырмалар, сонымен бірге оқушылардың тілін дамытуға арналған материалдар жауаптарымен кешенді түрде топтастырылған.

Бұл құрал оқу орыс тілінде жүретін сыныптардағы қазақ тілі пәні мұғалімдері мен оқушыларына арналған.

Мазмұны

Алғы сөз ------------------------------------------------------------------------------------ 4

9-сынып оқушыларына арналған мәтіндер------------------------------------- 5

10-сынып оұушыларына арналған мәтіндер-------------------------10

11-сынып оқушыларына арналған мәтіндер------------------------------------14

Мақал-мәтелдер-----------------------------------------------------------------------48

Тест тапсырмалары-------------------------------------------------------------------- 76

Тест жауаптары-------------------------------------------------------------------------- 83

Әдебиеттер тізімі-------------------------------------------------------------------------83

«Маған айтсаң, ұмытып қаламын.

Көрсетсең, есімде қалар. Істеуін

көрсетіп берші, үйреніп алайын.»

Шығыс даналығы

Алғы сөз

Қазіргі таңда қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде үйрену-үйрету мақсаты көзделіп отырған кезде, оны жеделдетіп сауатты оқытудың әр түрлі жолдары қарастырылуда. Мұндай сұраныс алдымен мектептерге түсетіні айдан анық нәрсе. Жыл сайын тапсырылатын мемлекеттік аралық бақылау мен ұлттық бірыңғай тестілеу де қазақ тілін сауатты меңгеру, грамматикалық сауаттылық пен қатар 2015 жылдан бастап функционалдық сауаттылықты дамыту мақсатында тест тапсырмаларына мәтіндер енгізіліп отыр.

Әдістемелік құрал материалдарын құрастырғанда ҚР Білім және ғылым министрлігінің өзге тілді ұлт мектептеріне арналған білім беру стандарттары мен типтік бағдарламалары талаптары басшылыққа алынды.

Ұсынылып отырған материалдар негізінен мәтін түрінде берілген. Материал 2015 жылы оқушылар тапсыратын тест үлгілерінен алынды. Сонымен қатар, мәтіндер бойынша тапсырмалар берілген.

Әдістемелік құралды құрастырған кезде ҰБТ-ға дайындық тестілерінен материалдар алынды.

Құралды жасағанда 9-11сыныптар( орыс мектептеріне арналған, «Атамұра», «Мектеп» баспасынан шыққан) оқулықтары материалдары негізге алынды.

Функционалдық сауаттылық

Музыка зерттеуші ғалымдар мен музыка қайраткерлері Шоқан кезеңін қазақ халқы музыка мәдениетінің гүлдену шағы, халықтың музыка шығармашылығының классикалық деңгейге көтерілген дәуірі деп санайды.

Музыканың поэзиямен сабақтастығы төңірегінде Шоқан пікірін шамамен 1855-1856 жылдары жазған «Қазақ халық поэзиясының формалары» атты еңбегімен ұштастырамыз. Бізге толық жетпеген бұл зерттеуінде Шоқан «Ер Көкше», «Ер Қосай» мен «Орақ батыр» жырларынан мысал келтіре отырып, жырдың жалпы сипаттамасын қара сөзбен әңгімелей келіп, бас кейіпкерлердің іс - әрекеттері мен ой – пікірі өлеңмен, яки қобыздың сүйемелінде айтылатындығын жіктеп жазған. Мұнан шығатын қорытынды: поэзияның музыкамен ұштасатындығын Потанин мен Затаевичтен бұрын байқап, таратқан – Шоқан.

Шоқан өз кезеңіндегі қазақ халқының дәстүрлі музыка өнеріне орыс мәдениетінің әсері ене қоймағандығын да назардан тыс қалдырмайды. Ол музыкалық аспап – қобыздың «ойналуы өте күрделі, тартымды да әсерлі аспап» деп жоғары бағалайды.

Шоқан бақсылық – шаман дінінің жұрағаты екендігін ашып жаза тұра, «бақсы ойынына» халықтың музыкалық мәдениетінің көне түрінің бірі ретінде қарайды. «Бақсылық ойынындағы» әншілік , бишілік , театрлық элементтерді жан –жақты талдап түсіндіріп, бітім болмысын толық ашуды ниет етеді.

Қазақ халқының дәстүрлі музыка өнері мен музыкалық қабілетіне қатысты Уәлиханов көзқарасының басы ашық.

Шоқан қазақтардың музыкаға деген ынта – ықыласы мен сүйіспеншілігін бірнеше дүркін толғана, тебірене жазған.

1-топ «Еркін жазу» стратегиясы

Кейіпкердің атынан хат жазады

2-топ «Ыстық орындық»

Мәтін мазмұнына сай мақал-мәтіндер дайындайды

3-топ «Көп деңгейлі сұрақтар»

Басқа топтарға сұрақтар дайындайды

4-топ «Sinkwein немесе бес жолды өлең стратегиясы»

Кейіпкер туралы өлең құрастырады.

«Қазақ халық поэзиясының формалары» еңбегінде Шоқанның пікірін табыңыз.

А) Музыкалық аспаптың ойыны.

В) Бақсылық музыкалық мәдениеттің көне түрі.

С) Дәстүрлі өнер.

Д) Орыс мәдениетінің әсері.

Е) Поэзияның музыкамен сабақтастығы.

Мәтінмен жұмыс.

1. Мәтінді іштей оқу. Мәтінді топтың бір мүшесі дауыстап оқиды.

2. Мәтін абзацтарына ат қою.

3. Мәтіннің негізгі ойы бойынша жоспар құрастыру.

4. Мәтін бойынша диалог құрастыру.

5. Мәтін бойынша ең негізгі тірек сөздерді табу.

6. Мәтін бойынша тест құрастыру.

7. Мәтіннен түбір мен қосымшадан тұрған сөздерді табу.

8. Мәтіннен бірде жуан, бірде жіңішке болатын әріптері бар сөздерді табу.

9. Мәтіннен үндестік заңына бағынбайтын қосымшалары бар сөздерді тауып, дәлелдеу.

10. Мәтіннен синоним және антоним болатын сөздерді табу.

11. Мәтін мазмұны бойынша постер құрастырып, қорғау.

12. Мәтіндегі етістіктерді шақ түрлеріне талдау.

13. Мәтіндегі зерттеуші, мәдениетінің,кейіпкерлердің,қалдырмайды, айтылатындығын, көзқарасының, шығармашылығының сөздеріне морфологиялық талдау жасау

14. 1- топ – 1, 5 абзацты сөз табына талдау.

2- топ -3,4 абзацты сөз табына талдау.

3- топ - 2, 6 абзацты сөз табына талдау.

15. Мәтіннен екі жай сөйлемге синтаксистік талдау жасап, салалас және сабақтас құрмалас сөйлем түріне айналдыру.

16. «Қазақ халық поэзиясының формалары» еңбегінде Шоқанның пікірін табыңыз.

А) Музыкалық аспаптың ойыны.

В) Бақсылық музыкалық мәдениеттің көне түрі.

С) Дәстүрлі өнер.

Д) Орыс мәдениетінің әсері.

Е) Поэзияның музыкамен сабақтастығы.

Функционалдық сауаттылық

Мемлекеттік тіл – тәуелсіз елдің негізгі рәміздерінің бірі. Кез келген өркениетті елдің Туы, Елтаңбасы, Әнұраны, шекарасы болатыны секілді мемлекеттік тілі де болады. 1989жылы қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алды. Мемлекеттік тіл мәртебесі Конституцияда: «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі» деп бекітілген.

Қазақ тілі - әлемдегі алты мыңға жуық тілдердің ішіндегі қолдану өрісі жағынан жетпісінші, ал тіл байлығы мен көркемдігі, оралымдығы жағынан алғашқы ондықтар қатарындағы тіл. Бұл күндері қазақ тілінде жер бетінде 15 миллионнан астам адам сөйлейді. Қазақ тілі – Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Монғолия, Қытай, Ауғаныстан, Иран, Түркия т.б. елдерде тұратын қазақтардың да ана тілі. Қазақ тілі түркі тілдер тобына жатады. Түркі тілдердің ішінде қазақ тіліне ең жақындары – ноғай, қарақалпақ, татар, башқұрт, қарашай – балқар тілдері.

Қазақстан Республикасының Конституциясы, «Тіл саясаты туралы» Тұжырымдамасы және осыларға негізделген «Тіл туралы» Заң республикадағы тілдердің ұлтаралық жарастық пен рухани ынтымақтастықтың құралы ретінде қызмет етуін және тіл алуандығын көздейді.

«Тілдерді қолдану мен дамыту туралы» Мемлекеттік бағдарламаның басты стратегиялық мақсаты – Қазақстанда тұратын барлық этностардың тілін сақтай отырып, ұлт бірлігін нығайтудың маңызды факторы ретінде саналатын мемлекеттік тілді балабақша, мектеп, жоғары оқу орындары, мемлекеттік қызмет және қоғамдық – саяси, әлеуметтік кәсіпкерлік саласының барлығында да батыл қолданысқа енгізіп, қазақстандықтардың өмірлік қажетіне айналдыру.

Қазақстан Республикасының Президенті: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді. Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі», - деп атап көрсеткен.

Тіл – қарым – қатынас құралы болуымен бірге, оны тұтынушы халықтың салт – дәстүрінғ әдет – ғұрпын, дүниетанымдық ерекшелігін, ұлттық болмысын, рухани – мәдени байлығын, сан ғасырларға созылған даму тарихын ұрпақтан – ұрпаққа жалғастырып, жеткізуші, жинақтаушы қызметін атқарады. Қазір мемлекеттік маңыздағы мәселелердің бірі – мемлекеттік тіл мәселесі. Ол елдің барша азаматтарын біріктіруі тиіс.

Функционалдық сауаттылық

Арғы тегі ғұндар, сақтар, скифтер деп аталатын қазақ халқы көптеген ғасырлар бойы туған жерін қорғау үшін күресіп келді. Ол - Алтай мен Еділ, Тянь – Шань мен Сібір аралығын алып жатқан орасан зор аймақты сақтап қалды.

1991 жылы КСРО ыдырап, Одақтың құрамындағы елдер өз алдарына жеке мемлекет болып жатты. Солардың қатарында Қазақстан да болды. 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстанның Жоғары Кеңесі «Тәуелсіздік пен мемлекеттің егемендігі туралы» Заңды қабылдады.

Барлық беделді халықаралық ұйымдарға мүше болды. Сөйтіп, Қазақстанның бейбіт жолмен қауіпсіз дамуы үшін кепіл бола алатын дүние жүзінің ірі мемлекеттерімен ынтымақтастық құрылды. Бұл орайда БҰҰ, ТМД , Шанхай форумы, Орта Азиялық экономикалық Одақ сияқты ұйымдардың ықпалы зор.

Қазақстанның халықаралық қатынастарындағы ең үлкен табысының бірі – 2010 жылы ЕҚЫҰ ұйымына төрағалық жасауы. ЕҚЫҰ – Еуропадағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастық үшін күресетін ұйымның қысқарған атауы. Оған Еуропаның, Американың т.б. құрлық елдерінен 56 мемлекеті мүше. ЕҚЫҰ осы аймақта бейбітшілікті, қауіпсіздікті, ынтымақтастық экономикасын, адам құқықтарын, демократияны, бүгінгі заман сынақтарының оң шешімін қамтамасыз ету үшін кұреседі. Қазақстан өзінің бұл төрағалық қызметінде әлемдік саясатты қалыптастырушы, айқындаушы мемлекет ретінде танылды.

Біздің Отанымызда жүзге жуық ұлттар мен халықтардың өкілдері өзара түсіністікте өмір сүреді. Қазақстанның әрбір азаматы өзінің Отанын, туған жерін гүлдендіру үшін еңбек етеді. Олар Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін, мемлекеттік рәміздерін, Ата заңын, мемлекеттік тілін және тарихы мен мәдениетін құрметтейді.

Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік күні – тарихы тереңде жатқан елдің егемендігі ел болған күні. Тәуелсіздік күні мерекесі әр жылдың он алтыншы желтоқсанында аталып өтеді.

Функционалдық сауаттылық

Қазақстан – Еуразия құрлығындағы көп ұлтты, егеменді мемлекет. Археологтардың айтуы бойынша Қазақстан жерін алғашқы адамдар бұдан үш жүз мың жыл бұрын мекендеген. Қазіргі Қазақстанда жүз отыз ұлттың өкілдері тұрады.

Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас. Соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзақ шекара, солтүстігінде Ресеймен алты мың шақырымнан артық. Оңтүстігінде – Түрікменстанмен , Өзбекстан және Қырғызстан, ал шығысында Қытаймен шектеседі. Батыста Каспий теңізімен, оңтүстік батыста Арал теңізімен шайылады.

Батысында Еділдің төменгі ағысынан, шығысында Алтай тауларына дейін, солтүстіктегі Батыс Сібір жазығынан, оңтүстіктегі Қызылқұм шөлі мен Тянь – Шань тау жүйесіне дейін созылып жатыр. Қазақстан Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елдеріне, Еділ арқылы Азов және Қара теңіздерге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан – ең үлкені.

Жер көлемі 2,7 миллион шаршы шақырымнан асады. Республика жерінің үлкендігі соншалық – оның оңтүстігі мен солтүстігі, батысы мен шығысындағы табиғаты бір –біріне ұқсамайды. Оңтүстігінде жемістер гүлдеп, жер бетін астық жапқанда, солтүстігінде әлі қар жатады.

Республиканың оңтүстік аудандарында күрішғ қант қызылшасы, мақта, жүзім, алма, қарбыз, қауын, әр түрлі дәрілік шөптер мен толып жатқан өсімдіктер өсіріледі. Бұл аймақта жаңбыр өте аз жауады, жазы ыстық және құрғақ болады. Оның үстіне бұлардың барлығы да суды өте қажет етеді. Іле, Шу, Сырдария өзендерінің мол суы – бұл аймақтың байлығы.

Республиканың солтүстігінде астық пен көкөністер жақсы өседі. Бұл өсімдіктерге су онша көп қажет емес. Мұнда күн ыстық емес, жаңбыр да жиі жауып тұрады.

Қазақстанның жері пайдалы кендерге өте бай, жер шарында кездесетін кен байлықтарының бәрі бар. Олар: темір рудасы, түсті және асыл металдар.

Қазір Қазақстан – ауыр индустриясы мен ауыл шаруашылығы дамыған, жоғары мәдениетті де білімді елге айналды.

Функционалдық сауаттылық

Томск техникалық институтынан инженер – геолог мамандығын алған Қ.И.Сәтбаев еңбек жолын Жезқазған, Ұлытау өңірінен бастады.

Ол 1926 жылы «Атбасарцветметтің» геология бөлімін басқарды, ал 1929 жылы іскерлігін танытқан жас Қаныш трест басшысы болды. Осыған дейін Жезқазған кенімен шұғылданған Геолкомның бітірген ісі аз ғана болатын. Олар ағылшындардың Жезқазғанның кені 12 жылға ғана жетеді дегендеріне сүйеніп, Сәтбаевтың зерттеулеріне кедергі тудырды. Ал ғалым 1927- 1928 жылдары баспалардан құнды ғылыми зерттеулерін, Қарсақбай комбинатының, Жезқазған, Атбасар, Қаратау полиметалл кендерін айқындайтын мақалаларын бастыра білді.

Сөйтіп, 1929 жылы бұл еңбектері бағаланып, Жезқазған геологиялық экспедициясын құрып, өзі басқарды. 1931 жылы экспедицияның зерттеуінің нәтижесінде Жезқазған кенінің ұлан – ғайыр екенін дәлелдейді. Үлкен еңбек майданындағы Сәтбаев сапарластары «ғалым ішіне құдай қонған» деп таңданады.

1934 жылы Сәтпаев Москвада ғылым академиясының сессиясында бірнеше баяндамалар жасап, ғалым ретінде аты әйгілі болды. 1938 жылы көп кедергіге қарсы тұра білген Сәтпаевтың қолы Жезқазған құрылысы туралы қаулыға жетеді. Түсті металлургияның болашақ алыбы Жезқазған екендігін дәлелденеді. Сәтбаев 1940 жылы жетістіктері жайында Москваға баяндама жібереді. Соғыс жылдары болат құюды күшейтіп, вольфрам, молибденнің жаңа кен өңірін ашады.

Сәтбаев 15 жыл ішінде кенді қайдан, қалай іздеп табу әдістерін көрсете алады. Ол өз ісінің жасампаздығын металлогениялық картасы арқылы дәлелдейді.

Сәтбаев Жезқазған үшін, оның болашағы үшін көптеген дүниелерді ашып берді. Осылайша тарихта Жезқазған мен Қаныш есімі бір – бірін толықтыратын үлкен ұғым болып қалады.

Функционалдық сауаттылық

Қазақстан – Еуразия құрлығындағы көп ұлтты, егеменді мемлекет. Археологтардың айтуы бойынша, Қазақстан жерін алғашқы адамдар бұдан жүз мың жыл бұрын мекендеген. Қазіргі Қазақстанда жүз отыз ұлттың өкілдері тұрады.

Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас. Соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзақ шекара, солтүстігінде Ресеймен алты мың шақырымнан артық. Оңтүстігінде – Түрікменстан, Өзбекстан және Қырғызстан, ал шығысында Қытаймен шектеседі. Батыста Каспий теңізімен, оңтүстік батыста Арал теңізімен шайылады.

Батысында Еділдің төменгі ағысынан, шығысында Алтай тауларына дейін, солтүстегі Батыс-Сібір жазығынан, оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне дейін созылып жатыр. Қазақстан Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елдеріне, Еділ арқылы Азов және Қара теңіздерге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан – ең үлкені.

Жер көлемі 2,7 миллион шаршы шақырымнан асады. Республика жерінің үлкендігі соншалық – оның оңтүстігі мен солтүстігі, батысы мен шығысындағы табиғаты бір-біріне ұқсамайды. Оңтүстігінде жемістер гүлдеп, жер бетін астық жапқанда, солтүстігінде әлі қар жатады.

Республиканың оңтүстік аудандарында күріш, қант қызылшасы, мақта, жүзім, алма, қарбыз, қауын, әр түрлі дәрілік шөптер мен толып жатқан өсімдіктер өсіріледі. Бұл аймақта жаңбыр өте аз жауады, жазы ыстық және құрғақ болады. Оның үстіне бұлардың барлығы да суды өте қажет етеді. Іле, Шу, Сырдария өзендерінің мол суы – бұл аймақтың байлығы.

Республиканың солтүстігінде астық пен көкөністер жақсы өседі. Бұл өсімдіктерге су онша көп қажет емес. Мұнда күн ыстық емес, жаңбыр да жиі жауып тұрады.

Қазақстан жері пайдалы кендерге өте бай, жер шарында кездесетін кен байлықтарының бәрі бар. Олар: темір рудасы, түсті және асыл металдар.

Қазіргі Қазақстан – ауыр индустриясы мен ауыл шаруашылығы дамыған, жоғары мәдениетті де білімді елге айналды.

Функционалдық сауаттылық

Мұндай ақпараттарды қайдан алуға болады? Өз мамандығы туралы кәсібі маман ғана жақсы айтып береді. Олармен қалай кездесу керек? Ең қарапайым тәсіл – ашық есік күндеріне келіп, өзіңді қызықтырған ақпаратты алу.

Мамандық таңдаудың тиімді тәсілдерінің бірі – мектептегі демалыс уақытында жұмыс істеу. Бұл тәсіл мамандық туралы шынайы түсінік алуға мүмкіндік береді.

Айтпақшы, сен өзіңнің болашақ мамандығыңды таңдамас бұрын тағы да бір өте маңызды сұраққа жауап беруің тиіссің: «Бұл жұмыс маған не береді?» Көпшілігі жоғары еңбекақы алғылары келеді. Шындығында, кейде ол да қуаныш сыйламайды, өйткені адам үнемі дамиды, жаңашылыққа ұмтылады.

Оқу орнын таңдағанда неге назар аудару керек? Кез келген оқу орнының басты құндылығы – оның оқытушылық құрамы мен техникалық-материалдық жабдықталуы. Сонымен бірге студенттердің, әсіресе, осы оқу орнының түлектерінің пікірін тыңдау керек.

Мамандық таңдау – қиын және еңбекті қажет ететін іс, сен қаншалықты ізденсең, нәтижесі де соғұлым жақсы болады. Мамандық әлемімен танысуды

5-6 сыныптан бастаған тиімді.

Адам жан дүниесінің қалауына сай келетін салада табысқа жетеді. Сондықтан мамандықты таңдағанда немен айналысқан қызықты, немен айналысқанда жан рахатына бөленесің, соған назар аударған жөн.

Мамандық – бұл сенің өмірің. Өзіңді қызықтырған саланы таңда, сонымен бірге өзің де дамы, сонда ғана биікке жетесің!

Функционалдық сауаттылық

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары елімізде жаңадан 13 театр ашылды. Астана мен Шымкенттегі опера және балет театрлары, Астана, Шымкент, Орал, Петропавл, Көкшетау, Ақтау, Түркістан қалаларындағы қазақ драма театрлары, Шымкенттегі әзіл-сықақ театры, Сайрамдағы өзбек театры, Петропавлдағы қуыршақ театры – тәуелсіздіктің жемістері. Мәдениет пен өнер қайраткерлері заман талабына сай жаңа опера, балет, драма және кино туындыларын дүниеге әкеліп, тәуелсіздік тұғырын биіктетті. Астанада Өнер университеті, Алматыда Өнер академиясы бой көтерді. Көпұлтты Қазақстанда өзге халықтар мәдениетінің дамуына да айрықша көңіл бөлінеді. Бүгінгі таңда 15 орыс және корей, ұйғыр, неміс, өзбек театрлары жұмыс істейді.

Елімізде 2004 жылдан бері «Мәдени мұра» бағдарламасы жүзеге асырылып келеді. Ол қазақ халқының көне замандардан күні бүгінге дейінгі тарихын түгендеп, ұлт мәдениеті мен әдебиетінің ұлы жауһарларын жүйелеуге арналған. Соның нәтижесінде көптеген шет елдердің мұрағаттары мен мұражайларында сақталған қазақ тарихына қатысты құнды құжаттар мен жәдігерлер қайтарылды.

Қазақстанның тарихы 5 томдық еңбек күйінде басылып шықты. Тарихымыздың бөлінбес бөлшегі саналатын 100-ге жуық көне және ортағасырлық қалаларда археологиялық қазаба жұмыстары жүргізілді. Оның жаңалықтары ғылым мен білімнің игілігіне айналды. Шығыс Қазақстан облысындағы Берел қоғанынан алтындатылған ат әбзелдері мен сақ патшасының зергерлік заттары, Шілікті қорғанынан үшінші «Алтын адам», Қарқаралы маңынан сан алуан алтын бұйымдар табылды. Бұл – «Мәдени мұраның» ел тарихын түгендеудегі елеулі нәтижелерінің айғағы.

Тәуелсіздік жылдарында әбден тозығы жеткен 89 тарихи-мәдени нысанға кешенді жаңарту жұмыстары жүргізілді. Шет елдердегі қазақ тарихына қатысты ескерткіштер қайта жаңғыртылды.

Дамаск қаласындағы Бейбарыстың кесене кітапханасы толық жөндеуден өткізілді. Әл-Фарабидің өмірі мен шығармаларын зерттеуге арналған Дүниежүзілік ғылыми орталық ғимаратының құрылысы жүргізілуде. Каирдегі Бейбарыс мешітіне күрделі жөндеу жұмыстары басталды.

«Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберінде қазақтың 1000 күйі мен 1000 әні қайта басылып шықты.

Функционалдық сауаттылық

Қазақстан – көп ұлтты егеменді мемлекет. Халқының саны 16 миллионға жуық. Археологтардың айтуы бойынша, Қазақтан жерін алғашқы адамдар бұдан 300 жыл бұрын мекендеген. Қазіргі Қазақстанның 14 облысында 126 ұлт өкілдері тұрады.

Қазақстан батысында Каспий ойпаты, шығысында Алтай тауларына дейін үш мың шақырымға, солтүстігінде Батыс-Сібір, оңтүстігінде Тянь-Шань шыңдарына дейін бір мың бес жүз шақырымға созылып жатыр. Еуразия даласының кіндігінде орналасқан Қазақстан жерінің жалпы көлемі 2 миллион 700 шақырымнан асады. Ол тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдері бойынша жер көлемі жағынан екінші, ал дүние жүзі бойынша алтыншы орынды алады. Қазақ даласы орман, дала, шөлейт, шөл, таулы аймақ болып бірнеше алқаптардан құралған.

Қазақстан Республикасының Оңтүстік пен Солтүстік, Батысы мен Шығысындағы табиғаты бір-біріне ұқсамайды. Республиканың оңтүстік аудандарында әр түрлі өсімдіктер өседі. Іле, Шу, Сырдария өзендерінің мол суы – бұл аймақтың байлығы.

Солтүстікте күн ыстық емес, жаңбыр жиі жауып тұрады. Қазақстанның солтүстігінде астық пен көкөніс жақсы өседі.

Республиканың оңтүстік аудандарында күріш, қант қызылшасы, мақта, жүзім, қарбыз, қауын, әр түрлі дәрілік шөптер мен толып жатқан өсімдіктер өсіріледі.

Қазақстан жері пайдалы кендерге өте бай, жер шарында кездесетін кен байлықтарының бәрі бар.

Қазақстан бұрын көшпелі ел болып, мал шаруашылығымен айналысқан. Бүгін Қазақстан – ауыр индустриясы мен ауыл шаруашылығы қатар дамыған, жоғары мәдениетті ел.

Функционалдық сауаттылық

Мамандық таңдау – әрбір мектеп бітіруші түлектің мақсаты. «Армансыз адам, қанатсыз құспен тең» дейді халық. Барлық адам баласының арманы болады. Арманшыл адам болашақта дегеніне жетеді. Мамандық пен өнерді өз қабілетіне де қарай таңдап алады. Өмірде мамандықтың түрі өте көп. Халық алдына шығып ән салатын әнші болу. Адам өмірінің арашасы болатын ақ халатты дәрігер болу. Шәкірттерді білімге жетелейтін ұстаз болу. Адам жас кезінен бастап өзінің жүрегі қалаған мамандығына қарай бейімделе бастайды. Терең білім алуға талпынады. Өз бетінше ізденеді. Көп оқиды. Түрлі мамандықта еңбек етіп жүрген адамдардың өмірімен танысады. Жақсы маман болу үшін еңбек ету керек. Инженер, дәрігер, мұғалім, ғалым, журналист болу үшін оқу керек. Бақташы, сауыншы, егінші, шопан болу үшін ауылда жұмыс істеу керек. Ал жақсы жұмысшы, кенші, құрылысшы болу үшін өндірісте істеу керек. Балалық шақ пен болашақ әрқашан үндесіп жатады. Болашаққа апаратын тура жол балалық шақтан басталады.

Мен мұғаліммін. Осы мамандықты жас кезімнен жақсы көремін. Әкем дәрігер болғанымды қалады, алайда мен мұғалімдік мамандықты таңдадым. Менің бұл мамандықты таңдауыма Жүсіпов Өміртай деген мектептегі ұстазым әсер етті. Өміртай аға өте білімді, бірақ қатал мұғалім болатын. Ағай бізге көп талап қоятын, сөйтсе де біз ағайды өте сыйлайтынбыз.

Қазір мен мектепте де, институтта да сабақ беремін. Жұмысым өзіме қатты ұнайды. Үйге шаршап келемін, ертеңіне жұмысқа қуана тұрамын. Себебі мені қанша көздер бүгін не айтар екен деп күтіп отырған жоқ па? Мұғалім болған қиын, сонда да өте құрметті жұмыс.

Функционалдық сауаттылық

Тіл – өте маңызды құрал. Адам дүниеге келгеннен бастап, өмір бойы тілмен бірге тіршілік етеді. Ана тілі адам баласының бойына ана сүтімен сіңеді. Тіл болмаса, адам өз ойын біреуге жеткізе алмас еді, біреудің ойын түсіне де алмайтын еді. Тіл арқылы біз білім аламыз, мамандыққа үйренеміз. Өткен тарихымыз, халқымыздың әдет-ғұрыптары, дәстүрлері бізге тіл арқылы жетеді.

Халықаралық байланыста әлемдік деңгейде қолданатын алты тіл бар. Олар: ағылшын, француз, орыс, испан, қытай, араб тілдері.

Қазақ тілі – өте бай әрі көркем тілдердің бірі. Қазақ тілінің негізгі сөздік қорының құрамы біркелкі емес. Оның негізіне түркі тілдеріне ортақ байырғы сөздер жатады. Бұлар көбінесе бір буынды, көп мағыналы сөздер: жер, тас, ай, күн, түн тағы басқа. Негізгі сөздік қорға ғасырлар бойы қалыптасқан қазақтың байырғы төл сөздері кіреді. Мысалы: туыстық атаулар, киіз үйге байланысты атаулар, сындық атаулар, жұмыс құралдарының атаулары. Қазақ тілінің сөздік құрамына тағы басқа тілден енген кірме сөздер, көнерген сөздер, жаңа сөздер, терминдер мен диалектілер жатады. Түркі тілінде сөйлейтін халықтар: қазақ, қырғыз, өзбек, ұйғыр, қарақалпақ, татар, башқұрт, қарашай, балқар, әзірбайжан, түркімен, чуваш, саха, тува.

Қазақстан Республикасының Конституциясында: «Қазақ тілі - Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі» деп жазылған. Тіл туралы алғашқы заң 1989 жылы 22 қыркүйекте қабылданды. Біздің елімізде тұратын барлық ұлт өкілдері қазақ тілін оқып үйренуде. Жарқын болашаққа ұмтылған Қазақстан үшін бүгінгі жағдайда біздің көп тіл білуіміз керек. Бірнеше тіл білгеннен ешкім ұтылмайды. Бірақ өзге тілді білсек те, өз ана тілімізді ұмытпауымыз керек.