?ДІСТЕМЕЛІК ТОПТАМА "АЗАМАТТЫ? ?ОР?АНЫС"

«Бекітемін»

______________

Сабақтың технологиялық картасы

Мерзімі:

Топтар:

1. Сабақтың тақырыбы: Жұқпалы аурулардың негізгі топтары мен бактериологиялық зақым ошағына сипаттама

2. Сабақтың мақсаты:

3. Уақыты:

4. Өткізілетін орны:

5. Көрнекілік құралдар: АӘД оқулығы.

6. Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі – 3 минут.

Взвод командирі оқушыларды сапқа тұрғызады, оқытушыға рапорт береді, амандасу, түгендеу, оқушылардың сырт көрінісін тексеру.

ә) Өтілген тақырыпты сұрау кезеңі – 7 минут.

1. Химиялық қару дегеніміз не?

2. Химиялық қаруды қолданудың мақсаттары қандай?

3. Улағыш заттардың жіктелуін атаңдар.

4. УЗ адам ағзасына қалай әсер етеді?

5. Қандай жер химиялық зақым ошағы деп аталады?

6. КӘУЗ деп нені атайды?

б) Негізгі бөлім – 25 минут.

Жұқпалы (инфекциялық) аурулар ерте заманда-ак олардың жаппай таралуы мен ауыр түрде өтуін сипат-тайтын өр түрлі атаулармен белгіш болды (індет, жаппай ауру өлемдік аурулар). Бұл аурулар ерекше "миазма" — ауаның улы булануымен байланыстырылады. Жұқпалы аурулар туралы ғылымның дамуында өр түрлі қоздырғыш микробтардың ашылуы үлкен рөл аткдрды. "Іп£есіо" деген латын сөзі "ластану" дегенді білдіреді. Жұкпалы аурулар адам ағзасына қоздырғыштың енуінен кейін пайда болады. Қоздырғыш-микробтар ауру адамнан сау адамға беріле алады. Белгілі бір жағдайларда ауру жаппай таралады (індет).

Ауру туғызатын микробтар бактериялар, вирустар, спирохетар, саңырауқұлақтар болуы мүмкін.

Ауру туғызатын микробтар, өдетте, сыртқы ортада тез өледі. Олардың өмір сүріп, көбейетін жері — адам немесе мал ағзасы, сондыктан адам жұқпалы көзі болып табылады. Зооноздардың көпшілігі табиғи-ошактық аурулар туғызады, яғни белгілі бір климаттык географиялык жағдайларда кездеседі, бұл жерде қоздырғыштарды табиғи сақтаушылары жабайы аңдар мен қоздырғыштардың ерекше тасымалдаушылары — жөндіктер мен кенелер өмір сүреді.

Жүқпалы аурулардың қоздырғыштары жеке қожайы-ны есебінен паразиттік емір кешеді, белгілі бір уақытка дейін қажетті нөрсемен камтамасыз етіледі, осы уақыт біткеннен кейін қожайынды ауыстыру қажеттілігі туады. Бұл берілудщ тиісті механизмі көмегімен жүзеге асырылады. Бұл жүйелі пайда болып отыратын жөне өзара байланысты жұқпалы (инфекциялы) жағдайдың үздіксіз тізбегі, ол

клиникалық айқын немесе жасырын формада көрініп отьфады, бұл эпидетіялық процесс деп аталады. Эпидемия-льщ ошақ дегеніміз—инфекция көзінің езін қоршаған аумак шегінде нақты жагдайда жұкпалы бастауды беруге қабілетті орны.

Жұқпалы аурулардың ерекшеліктері.

• Жұқпалы аурулардың басқа аурулардан ерекшелігі:

• контактылығы – жұқпалы ауру қоздырғышының сау адамға берілу қабілеттілігі.

• арнайылық - әрбір патогенді микроорганизмдер процестің белгілі бір орналасуы мен және зақымдалуымен сипатталатын ауру.

• циклділігі – аурудың кезеңдерінің кезектесіп ауысуы: жасырын кезең – бастапқы - өршу – жазылу.

• Залалданған ағзаның микроорганизмге әсері – жұқпалы процесс даму барысында макроорганизм жүйелі түрде әсер етеді (жүрек қан тамыр, жүйке, ас қорыту, эндокринді,несеп шығару жүйелері).

• Спецификалық иммунитеттің қалыптасуы – жұқпалы процесс даму барысында спецификалық иммунитет қалыптасады оның ұзақтығы әр ауруда әртүрлі болады.

• Этиотропты препараттарды қолдану – жұқпалы аурулармен ауырған науқастарды емдеу кезінде қолданылатын препараттар ауру қоздырғыштарына тікелей әсер етеді.

Жұқпалы аурулардың жіктелуі.

• Қазіргі кезде жұқпалы аурулардың нақты бір жіктелуі жоқ , бір жағдайларда этиологиясына қарап бөлінсе, бірде қоздырғыштың резервуарына байланысты бөлінді. Ал, қазіргі таңда Л.В Громашевскидің жітелуі бойынша қоздырғыштың орналасуына және жұғу механизміне бағытталған: ішектік, тыныс алу, қанды және тері жабынды инфекциялары.

• Ішек инфекциялары.Ішек инфекциялары адам ағзасына ауыз арқылы асқазан ішек трактісіне тағам немесе су арқылы түсіп, біріншілік шоғырланып арнайы өзгерістер туғызады. Ішек инфекцияларына жататындар – іш сүзегі, А және Б қылаулары, дизентерия, тырысқақ, тағамдық токсикоинфекция, вирусты гастроэнтериттер, вирусты гепатит А және Е.

• Тыныс жолдарының инфекциялары. Бұл инфекциялардың алғашқы ену қақпасы жоғарғы тыныс жолдарының кілегей қабаттары. Тыныс жолдарының инфекцияларына жататындар – менингококты инфекция, көкжөтел, тұмау және басқа ЖРВИ- лар, қызылша, қызамық, желшешек, жәншау, эпидемиялық паротит.

• Қанды инфекциялар. Бұл кезде қоздырғыш қанда және лимфада орналасады. Қанды инфекцияларға жататындар – безгек, бөртпе сүзегі, вирусты энцефалиттер, геморрагиялық қызбалар, боррелиоз, лейшманиоз және т. б.

• Тері жабынды инфекциялары – құтыру, сібір күйдіргісі, сіреспе, сап, аусыл, АИЖВ-инфекциясы.

Эпидемиялык процестін пайда болуы жөне үздіксіз етуі үтттін үш фактордың өзара қимылы кажет: жұқпа қоздыр-ғышының көзі, жұкпаның берілу механизмі жөне қабыл-дағыш ағза. Жоғарыда айтқандай, ауру адам немесе жұқпалы (залалданған) жануар жүқпа көзі болса, тағы бір жұкпа кезі — тасушы (бацилло — "таратушы"). Кейбір аурулар кезінде (тырысқак, іш сүзеіі) ауру адамның айығуы ағзаның қоздырғыштан босауымен кабаттаса жүреді, яғни клиникалық тұрғыдан сау адам коздырғыштар бөлуі мүмкін, бұл "тасушы" деп аталады.

Қоздырғыштың залалданған ағзадан сау ағзаға өтуі эволюциялық қалыптасқан өдіспен өтеді. Бұл — жуқпа қоздыргыштарыньщ берілу механизмі деп аталады. Ағзада коздырғыштың орналасуы мен жұкпаның берілу механизмі-не байланысты бар жүқпалы аурулар 4 топқа бөлінеді: ішек жұкпасы, тыныс алу жолдарыньщ жұкпасы, қан жұкпасы жөне сыртқы кабат жұқпасы.

Ішек жүқпасына қоздырғыштардың ішекте орнығуы мен соған сөйкес олардың

сыртқы ортаға, негізінен, нөжіспен бөлінуі төн. Бұл аурулардың қоздырғыштары сау адамдарға ауыз аркылы азық-түлікпен, ауыз сумен немесе лас қолдармен ағзаға түсуі нөтижесінде жұғады. Оларға — дифтерия, іш сүзек, тырысқак, ішек уытты жұқпалары жатады.

Тыныс алу жолдарының жұқпасына тыныс алу жолдарының шырышты кабықшаларда өсіп-енетін жөне сыртқы ортаға жөтелу, түшкіру, қатты сөйлеу, шулы тыныс алу кезіндегі шьфыштьщ ұсақ беліктерімен, кақырықпен бөлінетін қоздырғыштары бар аурулар жатады. Сау адамға, сондай-ақ шырыштың жұкпаға ұшыраған белігінің жоғары тыныс алу жолдарына түсуі нөтижесінде жұғады. Бұл ауруларға — тұмау, табиғи шешек, дифтерия жатады.

Қан жұқпа тобына қоздырғыштары кан ағысына қансорғыш буынаяқтылардың (бүрге, маса) шағуы кезінде түсетін, сөйтіп, негізінен, қанда орнығатын қоздырғыштары бар аурулар жатады. Бұл ауруларға — бөртпе сүзек, безгек, оба жатады.

Сырткы қабат (жамылғыш) жұкпалары—сау адамның шырышты қабыкшасы немесе керісінше ауру тудыратын қоздырғыштардың түсуі нөтижесінде жұғады. Қоздыр-ғыштардың берілу факторлары төсек жайма заттары, киім, ыдыс-аяқ, су, шырышпен, ірумен немесе кабыкпен ластану. Жара жұқпа жарақат нөтижесінде сыртқы жамылғыш қабат түтастығының бұзылуы төн. Сыртқы жамылғыш қабат жұкпасына — түйнеме, туляремия, саңырауқұлақтық аурулар жатады.

Өте ауыр өтетін, өлім жағдайы көп кездесетін жөне жүғудың жоғары деңгейімен, яғни адамдар арасында тез тарау кабілеттілігімен (жоғары контагиозды) сипатталатын ауру аса қауіпті жуқпа деп аталады. Бұған: оба, тырысқақ, шешек жатады.

Аурутуғызғыш микроағзаларды зақымдау кұралы ретінде колдану идеясы жұкпалы аурулардын үнемі көп адам өмірін киюы, ал соғыстармен кабаттаса жүретін әпидемиялардың өскерді орасан шығынға үшыратьш, кейде шайқас немесе тұтас компанияның қорытындысына ықпал жасауы нөтижесінде туды.

Соғыс уакытында терең тылдағы халық арасында элидемияның тарауының өндіріс, көлік жөне тұтастай мемлекеттік аппараттың ыдырауына өкеп соғатын ауыр салдары болды. Бірінші дүниежүзілік соғыста шетел мемлекеттерінің биологиялық кару қолдануы бүкіл өлемде наразылык толқынын туғызды, сөйтап Женевада 1921 жылы соғыста тұншықтырғыш, улы жөне басқа да осы төріздес газдар мен бактериологиялык кұралдарды колдануға тыйым салу туралы хаттамаға кол койылды.

Бактериологиялык қару дегеніміз — адамдарды, ауыл шаруашылық малдарын, азык-түлік корларын, жем-шөпті залалдауға арналған жөне жеткізудің техникалық кұралдарына орналасқан жұкпа көздері—кеміргіштер мен тасығыш-жөндіктер, ауру туғызатьш микробтар жөне олар бөлетін уыттар.

Бактериологиялық зақым ошағы биологиялык кұралдардьщ тікелей өсеріне тап болған халык, жануарлар, су қоймалары, өсімдіктері, кұрылыстары мен баска да объектілері бар аумак болып табылады. Егер закымдану ошағын залалсыздандырмаса, онда закьімданған адамдар мөн жануарлар арқылы ауру одан тыс аймакка да тарап кетеді.

Улағыш заттарды қолдану төсілдері: аэрозольді, трансмиссивті, деворсионды. Метеорологиялық факторлар, халықтьщ қоныс аударуы, кеміргіштер, жөндіктер жөне басқа да жұкпа тасығыштардың таралуы салдарынан УЗ-дьщ жайылу жоддары күрт өзгеруі жөне жаңа аумақтарды басып алуы мүмкін. Зақым ошағының тұрақтылығы бактериологиялық құралдарды қолданудьщ биологиялық қасиеттеріне, жыл мезгіліне, метеорологиялық факторларға байланысты болып келеді. Ошак аумағы бактериологиялық рецептура, қолдану көлемі мен төсілдері, аныктау жылдамдығы, алдын алу, емдеу, дезинфекцияны уақтылы дер кезінде жүргізуге байланысты.

в) Қорытынды бөлім – 10 минут.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

1. Ауруды нелер тудырады?

2. Жұқпа қоздырғыштарының берілу механизмі дегеніміз не ?

3. Аса қауіпті жұқпаларға нелер жатады?

4. Бактериологиялық қару дегеніміз не?

Бастапқы әскери даярлық пәнінің ұйымдастырушы оқытушысы: _____________

«Бекітемін»

______________

Сабақтың технологиялық картасы

Мерзімі:

Топтар:

1. Сабақтың тақырыбы: Медициналық көмек көрсетудің түрлері.Зақымданған халықты екі кезеңді емдеу,эвакуациялау жүйесімен қамтамасыз ету туралы ұғым

2. Сабақтың мақсаты:

3. Уақыты:.

4. Өткізілетін орны:

5. Көрнекілік құралдар: АӘД оқулығы.

6. Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі – 3 минут.

Взвод командирі оқушыларды сапқа тұрғызады, оқытушыға рапорт береді, амандасу, түгендеу, оқушылардың сырт көрінісін тексеру.

ә) Өтілген тақырыпты сұрау кезеңі – 7 минут.

1. Зақымданған халықты емдеу-орын ауыстыруын қамтамасыз ету туралы не білесіңдер?

2. Азаматтық қорғаныс жүйесінде қандай медициналық көмек көрсету түрлері көрсетіледі?

3. Медициналық орын ауыстыру дегеніміз не?

4. Зақымданушыларды орын ауыстыру кезінде медициналық жәрдем көрсету қалай жүзеге асырылады?

5. Медициналық сүрыптау дегеніміз не?

6. Медициналық сүрыптау түрлері жайлы айтып беріңдер.

б) Негізгі бөлім – 25 минут.

АҚ жүйесіндегі зақымданушылардың емдеу-орын ауыстыруын камтамасыз ету екі кезевдц емдеу негізінде құрылады да, аурухана базасының салальщ мекемелеріне зақымданушылар бөлінш, таратылады. АҚМҚ қабылданған бұл жүйенің түбегейлі мөні медициналык көмек көрсетуді оның жекеленген түрлеріне бөлуден тұрады.

АҚ жүйесінде көмек көрсетудің мынадай түрлері болады:

• алғашқы медициналық жөрдем (АМЖ), ол — зақымдану ошағында өткізілетін зақымданудың ауыр зардаптарын азайту немесе алдын алуға негізделеді және зақымдану ошағында жүргізіледі. АМЖ қысқа мерзімде қарапайым медициналық шаралар өткізумен жүзеге асырылады;

• алғашқы дәрігерлік көмек, ол — ауру асқынуын сақтандыру жөне олармен күресуге, ағзаның бұзылған өмірлік кызметін калпына келтіріп, ұстап тұруға және зақымданушыларды көрсетілетін кемектің келесі кезеңіне көшіру үшін дайындауға бағытталады;

• мамандандырылған медициналық көмек, ол зақымданушыларды стационарлық емдеу, толықтай жазылып шыкқанынша зақымдану ерекшелігіне сөйкес барлық медициналық шаралар еткізуді қарастырады.

Медициналык орын ауыстыру кезеңдері деп медицина-лык күрылымдар мен мекемелерді атаймыз. Олар зақым-данушылардың орын ауыстыру жолында қүрылып, жапа шегушілерді қабылдауға жөне оларға әр кезеңге бекітілген көлемде медициналық жәрдем керсетуге арналған.

Медициналық жәрдем керсету көлемі—медициналық көмектің нақты түріне жататын барлық емдеу сауыктыру шараларының жиынтығы деп түсініледі. Медициналық жәрдем көрсету түрлерін калыптасқан жағдайға байланыс-ты: шұғыл түрдегі және мерзімі ұзартылған деп бөлуге болады.

Закымданушыларға медицинальщ жәрдем көрсету мен орын ауыстыру мынадай түрде жүзеге асырылады:

• алғашқы медициналық жәрдем зақымдану ошағында өз-езіне жөне өзара көмек көрсету ретінде, құтқару жұмыстарын жүргізіп жүрген СП, СД жөне кіші құрылымдардың құрамды күштері, сондай-ақ АҚ өскери бөлімдерінің медициналық бөлімшелерімен көрсетіледі;

• алғашқы дөрігерлік көмекті емдеу-орын ауыстыру қамтамасыз етудің алғашқы кезеңі

болып табылатын алғашқы медициналық көмек көрсету жасактары (АМКЖ) керсетеді, бірінші кезеңде өмірлік көрсеткіштер бойынша шаралар еткізіліп, закымданушыларды мамандандырылған медициналық көмек көрсететін екінші кезеңге көшіреді;

— мамандандырылған көмекті аурухана базасындағы салалық емдеу мекемелері керсетеді де, онда толык емделіп шыққанынша стационарлык емдеу жүргізіледі.

Медициналык сұрыптау — бұл жапа шегушілерді накты жағдайда, аталған кезең үшін бекітілген медициналық жөрдем көрсету көлемі мен зақымдану ауырлығына сөйкес емдеу-орын ауыстыру шараларьша мұктаж адамдар тобына бөлу. Медициналык сұрыптау медициналық көмек көрсетуде тиімді шешім қабылдауға жағдай жасайды жөне жапа шегушілердщ уакытьшен медициналык көмек күштер тиімді қолдануын қамтамасыз етеді.

Медициналык сұрыптау келесі түрлерге бөлінеді: алғашқы, пунктітттілік жөне көшіру-көліктік.

Алғашқы медициналық сұрыптау — зақымдану ошақ-тарында бірінші кезекте медициналық жөрдем көрсетуге, мүқтаж жапа шегушілерді табу жөне кұтқару жұмыстары жүргізілш жатқан объектілерден белгіленген кезекпен альш шығу;

Пунктішілік медициналык сұрыптау—күрылымдар мен мекемелерде өткізіледі, оньщ мақсаты—закымданушыларды мынадай түрлерге бөлу:

—айналадағы адамдарға кауііггі (РЗ, У 3 закымданғандар, жұқпалы аурулар жөне жүйке-психикалық жүйесінің бұзылу жағдайындағылар);

— аталған кезеңде медициналық жәрдем көрсетуге мұқтаж адамдар (аталған кезеңде емдеу көлеміне бекітілген сәйкес медициналық әрекет жасау ерекшелігін анықтау; көмек көрсетілетін құрылымның бөлімшесін аныктау).

Кешіру-көліктік сұрыптау емдеу мекемелер саласын, белгілі бір кезектілікті, көлік түрін және зақымданушы-ларды орын ауыстыру кезіндегі жағдайын (жатқыза, отырғызу) аныктау мақсатында зақымданудың біркелкі-лігін, ауырлығын, ерекшелігін есепке ала отырып жүр-гізіледі.

Медициналык сүрыптау нәтижелері зақымданушыларға тиісті сұрыптау өлшемі көрсетілген киім беру арқылы тіркеледі.

СП жөне СД халық шаруашылық объектілерінде құрылады, оларды объект басшылығы ҚК жөне ҚЖАҚ ұйымдарымен бірлесе құрады. Екі жөне одан да көп ауысымда жинақталады, СД 16—55 жас аралығындағы өйелдерден, 16—60 жас аралығындағы ерлерден жинақ-талады. СД жөне СП кұрамына медициналық білімі барлар, оның іпгінде, запастағы мешрбикелер кірмейді. Құрылған СД-ға тіркелу нөмірі беріледі. СД командирі мен СД бастығы болып оку бағдарламасы (АҚ курстары, жиындары) бойынша даярлықтан өткен адамдар тағайындалады.

в) Қорытынды бөлім – 10 минут.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

1. Зақымданған халықты емдеу-орын ауыстыруын қамтамасыз ету
   туралы не білесіңдер?

2. Азаматтық қорғаныс жүйесінде қандай медициналық көмек көрсету
   түрлері көрсетіледі?

3. Медициналық орын ауыстыру дегеніміз не?

4. Зақымданушыларды орын ауыстыру кезінде медициналық жәрдем
   көрсету қалай жүзеге асырылады?

5. Медициналық сүрыптау дегеніміз не?

6. Медициналық сүрыптау түрлері жайлы айтып беріңдер.

Бастапқы әскери даярлық пәнінің ұйымдастырушы оқытушысы: _____________

«Бекітемін»

______________

Сабақтың технологиялық картасы

Мерзімі:

Топтар:

1. Сабақтың тақырыбы: Апатты жағдайлардың сипаттары және санитарлық постылар жұмысын ұйыдастыру

2. Сабақтың мақсаты:

3. Уақыты:

4. Өткізілетін орны:

5. Көрнекілік құралдар: АӘД оқулығы.

6. Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі – 3 минут.

Взвод командирі оқушыларды сапқа тұрғызады, оқытушыға рапорт береді, амандасу, түгендеу, оқушылардың сырт көрінісін тексеру.

ә) Өтілген тақырыпты сұрау кезеңі – 7 минут.

1. Зақымданған халықты емдеу-орын ауыстыруын қамтамасыз ету туралы не білесіңдер?

2. Азаматтық қорғаныс жүйесінде қандай медициналық көмек көрсету түрлері көрсетіледі?

3. Медициналық орын ауыстыру дегеніміз не?

4. Зақымданушыларды орын ауыстыру кезінде медициналық жәрдем көрсету қалай жүзеге асырылады?

5. Медициналық сүрыптау дегеніміз не?

6. Медициналық сүрыптау түрлері жайлы айтып беріңдер.

б) Негізгі бөлім – 25 минут.

Апатты жағдайлар — бұл табиғат құбылыстары (ормандағы өрт, су тасқыны, жер сілкінуі, дауылдар, кар көшкіндері, сел тасқындары жене басқа құбылыстар). Олар төтенше сипатқа ие болуымен бірге, халықтың аз немесе көп топтарьшьщ қазага үшырауына немесе калыпты өмір сүруін бұзуға, сондай-ақ материалдық құнды заттардьщ жойылып кетуіне өкеп соқтырады.

Апатты жағдайлардың киратушылық әрекеті едәуір масштабтарға жетуі мүмкін.

Бейбіт уақытта туындайтьш апатты жағдайлар біркатар дөрежеде ракета-ядролық соғыс уакытында пайда болатын жағдайларды еске түсіреді.

Ірі өндірістік апаттар, апатты жағдайлар сиякты адамдардьщ зақымдануьша, өндірістік процестің бұзылуына алып келеді жөне шаруашылықка үлкен материалдық шығын келтіреді. Осы апаттар мен зілзалалар зардаптарын ойдағыдай жою үшін (АҚ) азаматтық қорғаныс құрама-ларын закымдалған аудандарда кұтқару жұмыстарын өткізу төсілдеріне үйретуге аса зор мөн беріледі.

Орман және шымтезек өрттерімен күрес

Өрттер қауіпті апатты жағдай болып табылады. Олар құрғақшылық

уақыттарда ормандарда, шымтезектерде жөне елді мекендерде пайда болуы мүмкін. Өрт шығуының себептері: өрт кауіпсіздііі ережесін дұрыс сақтамау, сондай-ақ табиғи қүбылыстар өсерінен: найзағайдың түсуі, жер сілкінуі, жанар таудың атқылауы, табиғи газдар мен шымтезектердін өздігінен жануы.

Орман жөне шымтезек өрттері қауіпті апатты жағдай болып саналады, өйткені оның өсерінен орасан зор материалдық құндылыктар жойылуы мен адамдардың закымдануы да мүмкін. Зақымдау факторлары: жануға жөне адамдарды зақымдауға бейімді заттардьщ түтануына өкеп соқтыратын жоғары температура, адамдарға тітіркен-діргіш өсері бар жөне өртпен күресуді киындататын ірі аудандардың түтінденуі; көру мүмкіншілігін шектеу; адамдарға жағымсыз психологиялык өсер ету.

Өртпен күресуде су мен от сөндіру қоспалары колданылатын техникалык өрт сөндіру құралдары үлкен рөл атқарады. Өрт сөндіру кезіндегі жүмыстарда колданылатын ең керекті аспаптар: күректер, балталар, сүймендер, т. б.

Өрт сөндіруді өртке қарсы қызмет бастығы немесе өртке қарсы команда басқарады. Өрт сөндіру кезіндегі бақытсыз жағдайларда жапа шегушілерге медициналык жөрдем көрсету үшін медициналык бөлімшелер бөлінеді, олар ерт сөндіру командалары жөне азаматтық қорғаныстың өртке қарсы құрамаларымен бірге өрт шыкқан аудандарда болады.

в) Қорытынды бөлім – 10 минут.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

1. Апатты жағдайлар дегеніміз не?

2. Өрт шығу себептеріне нелер жатады?

3. Өрт сөндіру кезінде қолданылатын ең керекті құралдарды ата?

4. Өрт сөндіруді кім басқарады?

Бастапқы әскери даярлық пәнінің ұйымдастырушы оқытушысы: _____________

«Бекітемін»

______________

Сабақтың технологиялық картасы

Мерзімі:

Топтар:

1. Сабақтың тақырыбы: Шаруашылық объектілерінің азаматтық қорғанысы.

2. Сабақтың мақсаты: Оқушыларға азаматтық қорғаныстың негізгі міндеттері мен мақсаттарын ұғындыру.

3. Уақыты:

4. Өткізілетін орны: БӘД бөлмесі.

5. Көрнекілік құралдар: АӘД оқулығы, АҚ журналдары.

6. Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі – 3 мин.

Взвод командирі оқушыларды сапқа тұрғызады, оқытушыға рапорт береді, амандасу, түгендеу, оқушылардың сырт көрінісін тексеру.

ә) Өтілген тақырыпты сұрау кезеңі – 10 мин.

• Жазық тік бұрышты координаталар дегеніміз не?

• Тікбұрышты (шақырымдық) координалық тор дегеніміз не?

• Картада шаршы бойынша пункттің орны қалай көрсетіледі?

• Берілген мысалдар бойынша картадағы нүкте координаталарын анықтаңдар.

б) Негізгі бөлім – 22 мин.

Шаруашылық объектілерінің азаматтық қорғанысы. Азаматтық қорғаныстың негізгі міндеттері мен мақсаттарын

Азаматтық қорғаныс – жалпы мемлекеттік қорғану шаралар жүйесінің құрамдас бөлігі. Ол дұшпанның түрлі қаруларының, техногендік және табиғи апаттың негізгі факторларының халыққа әсерін әлсірету үшін құралған.

АҚ-тың негізгі міндеттері:

1). Дұшпанның бастырмалатқан соққыларының тұтқиылдығы мен қауіпті факторлардың әсерін болдырмау.

2). Бастырмалатқан соққылардың нәтижелігін бәсеңдету мен қауіпті факторлардың әсерін әлсірету.

3). Жою құралдарының әсері мен қауіпті факторлардың зардаптарын анықтау.

4). Дұшпанның бастырмалатқан соққыларының зардаптары мен қауіпті факторлардың әсерін жою.

Бірінші міндеттің шешілуі мына жолдармен жүргізіледі:

• дұшпанның жаппай жою қаруын, аса қуатты қаруды және басқа да қару түрлерін қолдануға дайындалуын дер кезінде анықтау.

• техногендік және табиғи сипаты бар қауіпті факторлар әсерінің қауіп-қатерін болжау;

• халықты жаппай жою қаруының, техногендік және табиғи сипаты бар қауіпті факторлардың әсерінің қауіпі жайында ескерту;

• халыққа радиоактивті,химиялық, биологиялық зақымдану мен қауіпті факторлар жайында хабарлау.

Екінші міндеттің орындалуы былайша жүзеге асырылады:

• халықты қорғану құралдарымен және оларды дер кезінде қолданумен қамтамасыз ету;

• түрлі фортификациялық құрылымдарды (баспаналық тез құрылатын қорғаныс құрылымдарын, радиацияға қарсы баспаналарды) қолдану арқылы;

• радиациялық және химиялық қауіпті объектілерді елді мекендерден тыс жерде орналастыру мен белгіленген санитарлық нормаларды қадағалау арқылы;

• сейсмологиялық қаупі жоғары аудандарда тұрғын үйлер және өндірістік мекмелерді қазіргі құрылыстың нормалары мен талаптарына сай салу арқылы.

Жою қарулары мен қауіпті факторлар әсері зардаптарының анықталуын болжамдау, жағдайды бағалау және халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін, шабуылдың зардаптарын жою және объектілерді қалпына келтіру үшін қажет мәлімет алу мақсатында барлау және бақылау жүргізу жолымен АҚ-тың барлық күштері мен құралдары қолданылады.

Дұшпан соққыларының қираған объектілер мен қауіпті факторлар әсерін жою кезінде халықтың қалыпты өмір жағдайларын құру мақсатында қалпына келтіру жұмыстары жүргізіледі. Ол мыналарды қамтиды:

• жаппай жою қаруы қолданылған ошақта лектік жолдардың салынуы;

• халықты қауіпті аудандардан шығару;

• мемлекеттік басқару органдарының, электршаруашылық объектілерінің, сумен жабдықтаудың, көпірлердің т.б. жұмыстарын қалпына келтіру;

• жаппай жұқпалы аурулар ошақтары пайда болған жағдайда – құтқарушымен оңашалық-шектеу шаруаларын (карантин, обсервация) жүргізу;

• материалдық қорды толықтыру;

• техника мен ғимараттарды залалсыздандыру жұмыстарын жүргізу;

• сумен жабдықтау мен тамақтану орындарын ұйымдастыру;

• АҚ пен ТЖ агенттігінің объектілік құрылымдары арқылы халықтың санитарлық өңдеуден өтуін жүргізу.

АҚ жүйесіне – шаруашылық объектілер, зауыттар, мекемелер, оқу орындары кіреді. Шаруашылық объектілерінің АҚ басшысы кәсіпорынның, мекеменің немесе оқу орнының директоры болып табылады, ол өзінің бұйрығымен АҚ штабын тағайындайды. АҚ штабының бастығы болып оқу бөлімінің меңгерушісі тағайындалады, ол штабқа жүктелген міндеттердің орындалуына толық жауапты.

Оқу орындарында келесі қызметтер ұйымдастырылады:

• құтқару командалары;

• өрт сөндіру командалары;

• қоғамдық тәртіп сақтау командалары;

• санитарлар жасақтары.

- Құрылымдардың командирлері болып оқытушылар тағайындалады.

Оқу орындарындағы АҚ-тың негізгі құрамалары құтқару командалары болып табылады. Олар зардап шеккендерді іздестіру үшін, оларды үйінділер астынан және зақымдану ошағынан алып шығуға; үйінділерді тазалауға; құлап жатқан қорғаныш құрылыстарын ашуға; зақымданушыларға алғашқы дәрігерлік көмек көрсету мен оларды емдеу мекемелеріне тасымалдау үшін тағайындалады.

Қазақстан Республикасының Азаматтық қорғанысы халықты, экономиканы, республика аумағын осы заманғы зақымдау құрал-дарының зақымдағыш факторларынан, сондай-ақ зілзаладан, ірі авария мен апаттан қорғау мақсатындағы жалпы мемлекеттік шараларының құрамдас бөлігі болып табылады. 
Азаматтық қорғаныстың рөлі мен орнын елдің геосаяси жағдайы, шектес мемлекеттермен және алып державалармен саяси қарым-қатынасының жәй-күйі, экономикасының даму деңгейі, әскери доктрина мен әскери іс саласындағы мемлекет саясаты анықтайды. 
Азаматтық қорғанысқа төтенше жағдайда халықтың тіршілігін ұйымдастыру үшін бірінші кезектегі міндет жүктеледі. 
Азаматтық қорғаныстың төтенше жағдайда халықтың тіршілігін қамтамасыз етудегі негізгі міндеттері Азаматтық қорғаныс туралы Қазақстан Республикасының Заңында анықталған. 
Азаматтық қорғаныс шараларын барлық мемлекеттік органдар, қоғамдық үйымдар, кәсіпорындар, мекемелер, мөншіктің барлық нысанындағы объектілер орындауға міндетті. Оған барлық халық, оның ішінде оқушылар мен студенттер белсене қатысады. 
Жоғары оқу орындарының Азаматтық корғанысын үйымдастыру ЖОО Азаматтық қорғанысының бастығы - ректор, ол Азаматтық қорғаныстың үйымдастырылуы мен жәй - күйіне, оның күштері мен қүралдарының қүтқару және өзге шүғыл жүмыстарды жүргізуге түрақты даярлығына, сондай-ақ профессор-оқытушы қүрамының, студенттер мен қызметкерлердің тосын жағдайлардағы іс-әрекетке икемділігі үшін жеке жауап береді. 
ЖОО Азаматтық қорғанысының бастығының бүйрығымен АҚ штабы және АҚ мен ТЖ қажетті қызметтері қүрылады. АҚ мен ТЖ қызметтері қызметтеріне басшылықты ЖОО ректоры басшы қүрам қатарынан тағайындаған бастықтар жүргізеді. Олар өз міндеттерін негізгі міндеттерімен қоса атқарады. Көшіру комиссиясының төрағасы болып проректорлардың бірі тағайындалады. 
АҚ мен ТЖ міндеттерін оқу орнының мүддесіне орай шешу үшін АҚ қүрамалары қүрылады. ЖОО-да түрақты қүрам мен студент-терден қүтқару командасы (тобы), санитарлық жасақтар мен тіректер, радиациялық-химиялық бақылау нүктелері, қоғамдық тәртіп сақтау командасы, панаханалар мен жасырынатын орындарды күтіп -үстайтын топ қүрылуы мүмкін. 
Шаруашылық объектісі Азаматтық корғанысының үйымдық қүрылымы Азаматтық корғанысты үйымдастыруда жүйеде негізгі буын болып табылатын шаруашылық объектілері маңызды орын алады. Шаруашылық объектілерінде АҚ барлық шараларының негізі қаланады, мүнда соғыс уақытында жүмысшылар мен қызметшілерді қорғау, объектілер жүмысының түрақтылығын қамсыздандыру, қүт-қару жәнө өзгеде шүғыл жүмыстарды жүргізуге күштерді даярлау жө-ніндегі негізгі кешенді шаралар жүргізіледі. 

в) Қорытынды бөлім – 10 мин.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

• Азаматтық қорғаныс дегеніміз не және ол қандай міндеттерді шешеді?

• Объектілердегі Азаматтық қорғаныс қалай ұйымдастырылады?

• Объектілерде қандай құрамалар құрылады және олардың атқаратын міндеттері қандай?

• АҚ негізгі міндеттерін шешу үшін не істеуі керек?

Бастапқы әскери даярлық пәнінің ұйымдастырушы оқытушысы: _____________

«Бекітемін»

______________

Сабақтың технологиялық картасы

Мерзімі:

Топтар:

1. Сабақтың тақырыбы:. Осы заманғы шет мемлекеттері әскерлерінің жаппай жою қаруы

2. Сабақтың мақсаты: Оқушыларды ядролық қарудың зақымдаушы факторларымен таныстыру.

3. Уақыты:

4. Өткізілетін орны: АӘД бөлмесі.

5. Көрнекілік құралдар: АӘД оқулығы, плакаттар.

6. Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі – 3 мин.

Взвод командирі оқушыларды сапқа тұрғызады, оқытушыға рапорт береді, амандасу, түгендеу, оқушылардың сырт көрінісін тексеру.

ә) Өтілген тақырыпты сұрау кезеңі – 10 мин.

• Азаматтық қорғаныс дегеніміз не және ол қандай міндеттерді шешеді?

• Объектілердегі Азаматтық қорғаныс қалай ұйымдастырылады?

• Объектілерде қандай құрамалар құрылады және олардың атқаратын міндеттері қандай?

• АҚ негізгі міндеттерін шешу үшін не істеуі керек?

б) Негізгі бөлім – 22 мин.

Шет мемлекеттер армияларының жаппай жою қаруы. Ядролық жарылыстың зақымдаушы факторлары. Ядролық жарылыстың соққы толқыны.

Қазіргі кезде шет мемлекеттер армияларының жаппай жою құралдарына ядролық, химиялық, биологиялық және ваккумдық қарулар жатады. Олар қысқа мерзімде, кең аумақты саны көп адамдар мен хайуанаттарды зақымдауға қабілетті. Сонымен қатар ядролық қару мен ваккумдық қару ғимараттарды, құрылыстарды және басқа объектілерді қиратыуы мүмкін.

Жаппай жою қарудың (ЖЖҚ) басқа қаруға қарағанда өз ерекшеліктері болады:

• зақымдаушы факторлардың (ЗФ) әсер етуінің көлемдігі;

• (ЗФ) әрекетінің ұзақтығы;

• кең аумақтағы адамдарды зақымдауға қабілеттілігі;

• үлкен моральдық-психологиялық әсер етуі;

• әскерлердегі жеке құрамның, халықтың арнайы қорғануының, техниканың, түрлі объектілер мен жергілікті жерді дезинфекциялау, газсыздандыру, дезактивациялау жүргізудің қажеттілігі.

Ядролық қару.

Ядролық жарылыс кезінде лезде бөлініп шығарылатын, ішкі ядролық қуатты пайдалануда негіз әрекетті қару ядролық деп аталады. Ядролық зарядтың қуаты тротил эквиваленті арқылы белгіленеді, яғни кәдімгі жарылғыш заттың санымен, оның жарылу кезіндегі бөлініп шығарылатын қуаты.

Шет мемлекеттердегі армияларда ядролық оқ-дәрілерді қажетті аумаққа жеткізу құралы – ракеталар, авиация және артиллерия болып табылады. Содан басқа, ядролық фугастар да қолданылуы мүмкін.

Ядрлолық жарылыстар ауада, түрлі биіктікте, жер (су) үстінде және жер (су) астында жүзеге асырылады. Соған сәйкес, оларды биіктегі, ауадағы, жер (су) үстіндегі және жер (су) астындағы деп бөлуге болады.

Жарылыс болған нүкте – орталық, ал жер (су) үстіндегі оның проекциясы эпицентр деп аталады. Ядролық жарылыстың зақымдаушы факторлары: соққы толқын, жарықтық сәулелену, өткір радиация, электромагнитті импульс.

Ядролық жарылыстың зақымдаушы факторлары.

Ядролық оқ-дәрі жарылған кезде секундтың миллионнан бір үлесінде орасан көп мөлшерде энергия бөлініп, жарылыс өту аймағында температура бірнеше миллиондаған градусқа жетіп, ал ең үлкен қысым атмосферада миллиардқа жетеді. Жоғарғы температура мен қысым өте күшті соққылы толқынды туғызады. Соққы толқын және жарықтық сәулеленумен қатар, ядролық жарылыстың нәтижесінде өткір радиация шығару жүргізіледі. Жарылыс бұлтында көп мөлшерде радиоактивті өнімдер шығарылады. Бұл бұлттың жылжу жолында одан радиоактивті өнімдер түседі де, соның нәтижесінде жергілікті жер, объекті мен ауа залалданады.

Иондандырушы сәулеленудің әсерімен пайда болатын электр зарядтарының ауада бір қалыпты тарамауы салдарынан электромагнитті импульс (ЭМИ) түзіледі. Ядролық жарылыстың негізгі ЗФ осылай пайда болады.

Әуедегі жарылыс кезінде жарық жарқылдаған соң сфера түріндегі жарқырауық аумақ құрылады. Жарқырауық аумақтың үстіңгі бетінде температура мен қысым күрт төмендейді. Қызған газ қоршаған ауа қабатын ығыстыра, қозғалысқа келтіре отырып, оны тез кеңейтеді. Ауаның бір қабаты екінші қакбатын ығыстыра отырып, әуедегі соққы толқын ретінде жарылыс болған жерден біраз қашықтыққа тарайды. Осы кезеңде жарылыс нүктесінен қоршаған кеңістікке өткір радиация мен жарықтық сәулелену бөлінеді. Жарқырауық аумақ уақыт өте суынып, көтеріледі де, бұрқыраған радиоактивті бұлтқа айналады. Сол уақытта жерден шаңды бақан көтеріліп, соның нәтижесінде саңырауқұлақ тәрізді бұлт түзіледі. Жарылыстан соң 10-15 минут өткенде, бұлт ең биік шегіне дейін көтеріледі, ал бұлттың көтерілу биіктігі оқ-дәрінің күшіне қарай 5-20км-ге жетеді. Сосын бұлттың өзіне тән формасы бұзылып, жел бағытымен қозғала отырып, тарап кетеді. Әуедегі ядролық жарылыстың екі түрі бар: төменгі және жоғарғы.

Жер (су) үсті ядролық жарылысы кезіндегі жарқылдауық аумақ жарты сфера формасында болады. Егер жер (су) үстіндегі ядролық жарылыс жер бетінде немесе оған тікелей жақын жерде жүргізілсе, бұлтқа көп мөлшерде топырақ (су) көтеріледі.

Жер асты ядролық жарылысы кезінде саңырауқұлақ тәрізді бұлт болмайды. Жарылыс болған жерде үлкен шұңқыр пайда болады. Әуедегі соққы толқынның күші біраз әлсірейді, бірақ топырақты ығыстыру толқыны жерде терең объектілердің пайда болуына әкеп соғады. Бұл кезде жер ядролық жарылыс ауданы мен бұлттың қозғалу жолында күшті радиоактивті залалдану жүреді.

Су асты жарылысы кезінде жоғарғы жағында саңырауқұлақ тәрізді бұлты бар су бағанасы түзіледі, оны жарылыс сұлтаны деп атайды. Судың түсуі бұл сұлтанның төменгі жағында тамшы мен су шашырандысы және құйын тәрізді сақиналардың түзілуіне әкеп соғады. Одан кейін жарылыс сұлтаны мен базисті толқыннан су бұлты түзіледі. Одан кейін радиоактивті жаңбыр жауады.

Ядролық жарылыстың соққы толқыны.

Ядролық жарылыстың соққы толқыны – негізгі залалдаушы факторлардың бірі. Соққы толқынның қандай ортада туып, тарауына (суда, топырақта) қарай оны ауа толқыны, соққы толқын (суда) және сейсможарылғыш толқын (топырақта) деп бөледі.

Ауа соққы толқыны деп ауаны шұғыл түрде қысып ұстап, содан кейін жарылыс орталығынан жоғарғы дыбыстық жылдамдықпен жан-жаққа тарататын аумақ айтылады. Құрамында энергияның мол қоры болғандықтан, ядролық жарылыстың соққы толқыны адамдарға зақым келтіріп, әр түрлі құрылғылар, қару-жарақтар мен әскери техниканы және басқа да объектілерді қирата алады.

Жарылыстан соң белгілі бір уақыт өткеннен кейін кеңістіктің белгілі бір нүктесінде қысым мен температура лезде көтеріліп, ауа соққы толқын бағытымен тарай бастайды. Уақыт өткен сайын қысым төмендейді де соққы толқынның күші атмосфера қысымымен теңеседі. Қысымның одан әрі төмендеуі ыдырауға әкеп соғады. Бұл уақытта ауа жарылыс жағына қарай қозғала бастайды. Төмендеген қысым әсері тоқтаған кезде ауа қозғалысы да тоқтайды.

Жеке құрамды, қару-жарақ пен әскери техниканы соққы толқынының зардабынан қорғаудың негізгі тәсілі – оларды артық қысым мен жылдамдық тегеуріні әсерінен оқшаулау болып табылады. Ол үшін тасалар (паналар) қолданылады. Бүркемеленген орлар зақымдау әрекетінің радиусын 2 есе, ал блиндаж 3есе кемітеді. Ал 10м-ден артық тереңдіктегі жер астының берік құрылысында орналасқан жеке құрам бұл ауадағы ядролық жарылыстың эпицентрінде болған күнде де жарақаттанбайды.

Жаппай жою қаруы — жаппай шығынға ұшырату немесе қирату үшін колданылатын жою қабілеіі жоғары кару. Жаппай жою қаруының жою факторлары оны қолданудан кейін белгілі бір уакытта қарсыласты шығынға ұшыратуы және оған күшті моральдық, психологиялық әсер етуі мүмкін. Жаппай жою қаруының объектілері тек қарулы күштер топтары ғана емес, сонымен бірге қарсыластың алыстағы тылы, саяси әкімшілік орталықтары, ірі калалары мен өнеркәсіп орындары, адамдар, олардыд еңбек өнімдері жоне өмір сүрудің табиғи ортасы (топырақ жамылғы, өсімдіктер мен жануарлар, климаттық және геофизикалық элементтер) болып табылады. Жаппай закымдаудын қазіргі заманғы құралдарына ядролык (Жаппай жою қаруының негізгі түрі), химиялык және бактериологиялық (биологиялық) кару жатады. Жаппай жою қаруы ракеталар, авиация менартиллерия арқылы жеткізіледі

Жаппай қырып-жоятын қарудан қорғау — әскерлерді, тылдағы нысандарды ядролық, химиялық, биологиялық қарулардан қорғау, әскерлердің соғысқа қабілеттілігін сақтау мақсатында жүргізілетін шаралар жиынтығы. Оған төнген қауіп туралы дер кезінде хабарлау, халықтың кейбір бөлігін қауіпсіз жерге көшіру, қорғанатын баспана ұйымдастыру, қорғанудың дербес құралдарымен, сумен, азық-түлікпен қамтамасыз ету, халықтың азаматтық қорғаныс ісі жөніндегі білімін арттыру және адамдардың үрейленбеуі үшін арнаулы тәртіп сақтайтын қызмет орнын құру т.б. шаралар жатады. Сондай-ақ, оған белгілі бір ауданда жарылған ядролық бомба желдің соғу бағытына қарай көптеген аймаққа радиоактивтік зақым келтіретінін есепке ала отырып, әуеден төнген қауіп-қатермен бірге, жаудың ядролық соққысы қай ауданда болғанын, барлаушылардан түскен мәліметтер бойынша желдің бағытын, атом қаруының радиоактивтік зақым келтіретін аймағының көлемін радио арқылы халыққа хабарлау жүйесі де енеді. 

в) Қорытынды бөлім – 10 мин.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

• Ядролық қару дегеніміз не?

• Ядролық жарылыстар ненің көмегімен жүзеге асырылады?

• Ядролық жарылысты неше түрге бөледі?

• Ядролық жарылыстың зақымдаушы факторларын атаңдар.

• Соққы толқын дегеніміз не?

Бастапқы әскери даярлық пәнінің ұйымдастырушы оқытушысы: _____________

«Бекітемін»

______________

Сабақтың технологиялық картасы

Мерзімі:

Топтар:

1. Сабақтың тақырыбы: Ядролық жарылыстың зақымдау әрекетінің сипаттамасы.

2. Сабақтың мақсаты: Оқушыларға ядролық жарылыстың зақымдау әрекетін ұғындыру.

3. Уақыты:

4. Өткізілетін орны: АӘД бөлмесі.

5. Көрнекілік құралдар: АӘД оқулығы, плакаттар.

6. Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі – 3 мин.

Взвод командирі оқушыларды сапқа тұрғызады, оқытушыға рапорт береді, амандасу, түгендеу, оқушылардың сырт көрінісін тексеру.

ә) Өтілген тақырыпты сұрау кезеңі – 9 мин.

• электромагнитті импульс дегеніміз не?

• электромагнитті импульс өрістері қалай пайда болады?

• ЭМИ зақымдаушы әрекеті нелерді зақымдайды?

• ЭМИ-ден қорғану шаралары туралы айтыңдар.

б) Негізгі бөлім – 25 мин.

Ядролық жарылыстың зақымдау әрекетінің сипаттамасы.

Ядролық жарылыстар зақымдау әрекетінің сипаты мен көлемі бойынша кәдімгі оқ-дәрілер жарылысынан едәуір ерекшеленеді. Соққы толқын, зиянды сәулеге шалдығу және өткір радиацияның бір уақытта әсер етулері адамдарға, қару-жарақ, әскери техника мен құрылыстар бетіне ядролық оқ-дәрілер жарылысы зақымдау әрекетінің сипатын қамтамасыз етеді.

Жеке құрамның түйдектелген зақымдану кезінде соққы толқын әсерінен пайда болған жарақат пен зақымға зиянды сәулеге шалдығудан жасалған күйіктер, өткір радиация мен радиоактивті зақымдану әсерінен болған сәуле ауруы қосылуы мүмкін.

Түйдектелген зақымдану адам үшін мейлінше ауыр болып табылады. Мысалы: сәуле ауруы жарақаттар мен күйіктердің жазылуын қиындатады, ол, өз кезегінде, сәуле ауруы барысын асқындырады. Сонымен қатар жұқпалы ауруларға адам ағзасының қарсыласуы төмендейді.

Зақымдануды оның ауырлығына қарай өлтіретін, өте ауыр, орташа және жеңіл деп бөледі. Өте ауыр және орташа ауырлықтағы зақымданулар адам өміріне өте қауіпті болады, көбінесе өлімге әкеп соғады. Орташа және жеңіл ауырлықтағы зақымдану адам өміріне қауіпті емес, бірақ жеке құрамның ұрысқа қабілеттілігін төмендетеді.

Ядролық жарылыстың зақымдау факторлары әсерінен жеке құрамның шығыны қайтарылмайтын және санитарлық болып бөлінеді. Қайтарылмайтын шығындарға медициналық жәрдем көрсетуге дейінгі қаза тапқандарды; санитарлық шығындарға ұрысқа қабілеттілігін кем дегенде бір тәулікке жоғалтқан және медициналық пункттер немесе емдеу мекемелеріне түскен науқастарды жатқызады.

Қару-жарақ пен әскери техниканың істен шығуы көбінесе соққы толқын әсерінен болады да ұшақтар мен тікұшақтар жеңіл бүлінуі, ал қалған техника үшін орташа бүлінумен айқындалады.

Қару-жарақ пен әскери техниканың әлсіз зақымдануына объектінің ұрысқа қабілетін онша төмендетпейтін және экипаж күшімен оны жоюға болатын зақымдану жатады.

Орташа зақымдануға әскери жөндеу мен бөлімшелерінде жөндеу жұмыстарын жүргізуді қажет ететін қару-жарақ пен әскери техниканың зақымдануы жатады.

Күшті зақымдану кезінде объект түгелдей жарамсыз болады. Толық зақымдану кезінде объектіні орнына келтіру мүмкін болмайды.

Фортификациялық құрылыстар негізінен соққылы толқыннан зақымданады. Ол үш түрлі қирау дәрежесімен сипатталады: әлсіз, орташа және толық.

Әлсіз қираудан кейін құрылыстар ұрысқа қолдануға жарамды, бірақ соңынан жөндеуді қажет етеді.

Орташа қирау кезінде құрылыстардың тікелей мақсатта қолданылуы шектеулі болады да, ол қатардан шығарылады.

Толық қирау кезінде құрылыстарды тікелей мақсатқа қолдану мен оны қалпына келтіру мүмкін болмайды.

Зақымданудың координаталық заңы.

Жекеленген зақымдаушы факторлардың нысанаға тигізетін әсері кездейсоқ сипатта болғандықтан, жарылыс әрекетінің нәтижесі де кездейсоқ болады, сондықтан ядролық оқ-дәрі жарылысының зақымдау әрекетінің толық сипаттамасы объектілерді зақымдаудың координаталық заңы болып табылады.

Жарылыстың зақымдау факторының оның орталығына (эпицентріне) қатысты симметриялы болатынына сәйкес орташа қиылысқан жердегі зақымданудың координаталық заңы шеңберлі болады. Координаттың басы жарылыс орталығымен біріктіріледі, абцисс осьінде жарылыс орталығынан қашықтығы R ордината осьінде – берілген салмақ дәрежесіндегі нысананың белгілі бір зақымдану дәрежесі V (R) көрсетіледі.

Зақымданудың координаталық заңын қарастырғанда жарылыс орталығы айналасында орналасқан үш аймақты көрсетеді. Жарылыс орталығына тікелей жақын аймағы радиусында R нысананы зақымдау мүмкіндігі тұрақты және ол 1-ге тең; бұл аймақты сөзсіз зақымдалу аймағы деп атайды. Одан кейін жарылыс орталығынан қашықтаған сайын зақымдану мүмкіндігі 1-ден 0-ге дейін кемитін радиусы Rа аймағы орналасады, бұл аймақты зақымданудың мүмкін аймағы деп атайды. Одан кейін орташа дәрежелі зақымдану байқалатын аймақ орналасады.; бұл облысты толық қауіпсіздік аймағы деп атайды.

Зақымдау объектілерін топтастыру.

Жалпы жағдайда зақымдау объектісіне шектеулі алаңда орналасқан қарапайым нысаналардың жиынтығы енеді. Қарапайым нысанаға дара нысандар жатады.

Объекті құрамына кіретін қарапайым нысаналар сипатына қарай біртектес және әртектес болып бөлінеді. Құрамына қарапайым нысаналардың бір ғана түрі енетін объект біртектес объект деп, ал объектіге әр түрлі сипаттағы нысаналар кіретін болса әртектес объект деп аталады.

Объект өлшеміне қарай нүктелі және өлшемді болып бөлінеді.

Нүктелі объектіге зақымдануы жартылай бола алмайтын, яғни ядролық оқ-дәрі жарылысы кезінде түгелдей зақымданатын, немесе мүлде зақымданбайтын объектілер жатады.Өлшемді объектілер ауданды немесе сызықты болып бөлінеді.

Ядролық қару – жаппай қырып-жою қаруы.

Дүние жүзіндегі ең бірінші атом бомбаларының бірі, салмағы 20т (1950 жылдар)

Атом бомбасы (Атомная бомба) — авиациялық ядролық бомбаның алғашқы атауы. Оның әрекеті жарылғыш тізбекті ядролық бөлінуі реакциясына негізделген.Термоядролық синтез реакциясына негізделген сутек бомбаның пайда болуымен жалпы "ядролық бомба" деген термин орнықты.

Ядролық қару орталығы

Ядролық қарудың өзінен, оны жеткізетін құралдардан (зымыран, торпедо, ұшақ, артиллериялық атыс), сондай-ақ қарудың нысанаға дәл тиюін қамтамасыз ететін әр түрлі басқару құралдарынан тұрады. Ол – ядролық және термоядролық болып бөлінеді.

Ядролық қару

Ядролық қару жаппай қырып-жою құралы ретінде қысқа мерзім ішінде әкімшілік орталықтарды, өнеркәсіп және әскери нысандарды, әскерлер тобын, флот күштерін талқандау, қоршаған ортаны радиоактивтік ластандыру, жаппай бүлдіру, суға батыру, т.б. мақсаттар үшін қолданылады. Ядролық қару адамдарға күшті моральдық және психологиялық әсер етеді. Оның қуаттылығы тротилдік эквивалентпен бағаланады. Қазіргі заманғы бұл қарудың қуаты ондаған тротилден бірнеше ондаған млн. тротилге дейін жетеді. Арнайы әдебиеттерде ядролық қарудың қуаты килотоннамен (кт) және мегатоннамен (мт) де көрсетіледі. Бұл қаруды қарулы күштердің барлық түрлері қолдана алады. Ядролық қару қуаттылығы бойынша стратегиялық, оперативті-тактикалық және тактикалық болып бөлінеді. Ядролық қару жарылған кезде: екпінді толқын, жарықтық сәулелену, өтпелі радиация, радиоактивті зақымдану мен электр-магниттік импульс сияқты зақымданушы факторлар пайда болады.

Екпінді толқын өз жолында кездескен барлық нысандарға әсер етеді. Мысалы, 100 кт тротилдік эквиваленті бар ядролық жарақ ауада жарылған кезде екпінді толқын жасырынатын орыннан сыртқа, жарылыс эпицентрінен 1,6 км қашықтықтағы адамдарды апатқа ұшыратып, 4,5 км радиустағы көп қабатты тас ғимараттарды толықтай қиратады. Жарылыс кезіндегі жарықтық сәулелену әр түрлі материалдарды балқытады, тұтандырады, түрін өзгертіп, көмірлендіреді. Жанды тіндер әр түрлі дәрежедегі күйіктерге ұшырайды; 1,4 км қашықтықта жасырынған адамдар жарықтық сәулеленуге ұшырайды, 3,5 км-де ауыр дәрежедегі, 3,8 км-де орташа дәрежедегі, 5 км-ге дейін жеңіл дәрежедегі күйікке ұшырайды, 7 км радиуста өрттер шығады.

Өтпелі радиация

Өтпелі радиация (ядролық жарылыс кезіндегі гамма-сәулелену мен нейтрондар ағыны-әсері 10 – 15 с-қа созылады) сәуле ауруының пайда болуына әкеп соғады. 100 кт тротилдік эквивалентті ядролық жарық жер үстінде жарылған кезде жасырынатын жерден тыс орналасқан адамдар 1 км радиуста өлімге ұшырап, 1,7 км-де ауыр дәрежедегі, 1,9 км-де орташа, 2 км-ге дейін жеңіл дәрежедегі күйікке ұшырайды. Қоршаған орта мен онда орналасқан нысандардың радиоактивті зақымдануы ядролық жарылыс бұлтынан және радиоактивтік заттардың түсуінен пайда болады.

Электр-магниттік импульс

Электр-магниттік импульс (ядролық жарылыстар кезінде пайда болатын қысқа мерзімдік электр және магниттік өрістер) антенналарға, сымдарға, кабельдік тармақтар мен байланыс құралдарына әсер етіп, істен шығарады. Ядролық қарудың жасалуы 20 ғасырдағы ядролық физиканың дамуымен байланысты болды. 20 ғасырдың 40-жылдарының бас кезінде АҚШ ғалымдарының тобы ядролық жарылысты жүзеге асырудың физика қағидаларын дайындады.

Атом бомбасын сынау

Ядролық жарылыс

Бірінші жарылыс Аламогордодағы сынақ полигонында 1945 жылғы 16 шілдеде жасалды. 1945 ж. тамызда әр қайсысының қуаттыдығы 20 кт болатын 2 атом бомбасы Жапонияның Хиросима (8 тамыз) мен Нагасаки (9 тамыз) қаласына тасталып, үлкен адам шығынына ұшыратты (Хиросимада 140 мыңдай, Нагасакида 75 мыңға жуық адам). КСРО-да академик И.В. Курчатов басқарған ғалымдар тобы ядролық қару жасады. 1947 ж. Кеңес үкіметі КСРО үшін атом бомбасының құпиясы жоқ екендігін мәлімдеді. 1949 ж. тамызда КСРО-да Семейполигонында бірінші атом бомбасын сынау өткізілді. 1952 ж. 1 қарашада АҚШ-та қуаттылығы 3 мт термоядролық қондырғы жарылды.Авиациялық бомба түріндегі термоядролық қару АҚШ-та 1954 ж. жасалды. КСРО-да термоядролық бомба 1953 жылдың 12 тамызында бірінші рет сынақтан өткізілді. 50-жылдардың ортасында АҚШ пен КСРО-да ядролық қаруды әр түрлі қашықтықтарға жеткізуге арналған әр түрлі кластар мен типтердегі тасығыштар жасалды. 1960 ж. КСРО-да Қарулы Күштердің ерекше түрі – стратегиялық мақсаттағы ракеттік әскер құрылды. АҚШ пен КСРО-дан басқа Ядролық қару 1952 ж. 30 қазанда Ұлыбританияда, 1960 ж. 13 ақпанда Францияда, 1964 жылдың 16 қазанында Қытайда пайда болды. Кейіннен Ядролық қаруға Үндістан мен Пәкстан да ие болды. Қазіргі кезде кем дегенде 30 ел ғылыми-техникалық жағынан ядролық қару шығаруға дайын. АҚШ-та 1975 жылдың өзінде 30 мың бірліктен астам ядролық қару-жарақ түрі болды (әскери-әуе, әскери-теңіз күштері мен құрлықтағы әскерлердің иелігіндегі 80 мың стратегиялық және 22 мыңдай тактикалық түрі). Ядролық қаруды межеге жеткізу үшін әр түрлі алып ұшақтар жасалып, олар тұрақты әскери дайындыққа келтірілді. 1976 жылдың қарсаңында АҚШ-тың стратегиялық шабуылдаушы күштерінің құрамында 1054 құрлықаралық баллистикалық зымырандар (“Титан-2”, “Минитмен-2”, “Минитмен-3”), 400-ден астам ұшақтар (В-52 және В-111) болды, 41 атомдық сүңгуір қайық “Поларис А-3” және “Посейдон” зымырандарымен жарақтандырылды. Осы тектес атомдық қару түрлері басқа атомдық державаларда да жеткілікті дәрежеде. Сондықтан ядролық қару бүкіл адамзат үшін орасан қауіп болып есептеледі. Мысалы, Америка мамандарының есептеулері бойынша қуаттылығы 20 мт термоядролық қару 24 км радиустағы барлық тұрғын үйлерді жермен жексен етіп, оның эпицентрінен 140 км-ге дейінгі аралықтағы тіршілік иелерін жоя алады. Атом қуатын әскери мақсаттарға қолдануға байланысты қауіп халықтардың ядролық қаруға тыйым салу жолындағы қуатты қозғалысын тудырады. Ядролық қаруға халықаралықтыйым салу жолындағы маңызды кезең ауада, кеңістікте, су астында, аспанда Ядролық қаруларды сынауға тыйым салу туралы шарт (1963); мемлекеттердің Айды және т.б. аспан денелерін қоса алғанда аспан кеңістігін зерттеу және оны пайдалану бойынша іс-әрекет қағидалары туралы шарт (1967), Ядролық қаруды таратпау туралы шарт (1968); теңіздер және мұхиттер түбінде, олардың қойнауларында ядролық қарумен басқа да жаппай қырып-жоятын қаруларды орналастыруға тыйым салу туралы шарт (1971) болып табылады. БҰҰ-ның “Халықаралық қатынастарда күш қолданбау және ядролық қаруды қолдануға түпкілікті тыйым салу туралы” резолюциясы аса маңызды қадам болды. Кезінде КСРО мен АҚШ арасында жасалған “ядролық соғыстың туу қаупін азайтудың шаралары туралы келісім” (1971) де үлкен маңызға ие. Ол бойынша кездейсоқ немесе рұқсат етілмеген жағдайда ядролық қаруды қолдануға ескерту қарастырылған. Ракетаға қарсы қозғалыс жүйесін шектеу және стратегиялық шабуыл қару-жарағын шектеу саласында кейбір шаралар туралы Уақытша келісім (1972); ядролық соғыстың алдың алу туралы келісім (1973), сонымен қатар ядролық қаруды жер астында сынауға шек қою туралы шарт (1974), т.б. келісімдер бар. 1976 ж. 31 наурызда КСРО мен АҚШ мемлекеттері ядролық қаруды жер астында сынауды жүргізбеуге міндеттеме қабылдады. Осы жылы КСРО мен Франция кездейсоқ және рұқсат етілмеген жағдайда ядролық қаруды қолдануды ескерту туралы шарт, ал 1977 ж. Ұлыбритания мен Кеңес Одағы кездейсоқ ядролық соғыс туындағанда бетін қайтару туралы келісім жасасты. КСРО-дағы ядролық қаруды сынаудың барлық түрлері негізінен Семей полигонында өтті. Ол Қазақстанның солтүстік-шығыс және орталық аудандарына орасан зор экологиялық апат әкелді. Сондықтан КСРО-ның ыдырауы қарсаңында тәуелсіз Қазақстан үшін ең басты мәселе ел аумағындағы ядролық қарудың тағдыры болды. КСРО-ның ыдырауы алдында Қазақстанда 1040 ұрыс зарядты 104 “РС-20” ракетасы(НАТО классификациясы бойынша – “СС-18”) болды. Әлемдегі ең ауыр құрлықаралық баллистикалық ракета (әрқайсысының қуаттылығы 550 кт-дан тұратын 10 ядролық оқтұмсық) Державинка (қазіргіАқмола облысы) мен Жаңғызтөбедегі (Шығыс Қазақстан) екі базада орналасты. Семейдің түбіндегі аэродромда 240 қанатты ядролық ракетасы бар 40 ТУ-95 МС стратегиялық бомбалаушы ұшақорналасты. Қазақстанда қуатты ядролық ғылыми-өндірістік кешен құрылып, жұмыс істеді. Елімізде КСРО-дағы барлық уранның 40%-ы өндірілді. 1994 ж. Қазақстан ядролық қарудан ерікті түрде бас тартты. Осы жылы Будапештте (Венгрия) АҚШ, Ұлыбритания және Ресей мемлекеттері басшылары Қазақстанның тұтастығына, шекарасының өзгермеуіне, ел экономикасына қысым көрсетілмеуіне кепілдік берген құжатқа қол қойды. Олар, егер Қазақстанға қарсы агрессия туындаған жағдайда осы жағдайды талқылау үшін дереу БҰҰ-ның Қауіпсіздік кеңесін шақыруға міндеттенді.
Ядролық қаруға қажетті зарядты жасауға Қазақстан азаматтары үлес қосқан. 1959 ж. Қазақ тау-кен институтының (қазіргі ҚазҰТУ) МЦ-54 “Түсті, сирек және асыл металдар металлургиясы” мамандығы бойынша бітірген түлектері: Н.Ф. Болонев, Г.Н. Бунин, А. И. Галактионов, Е.В. Космачев, А.К. Кузнецов, Э.П. Куликов, Б.В. Макаренко, С.С. Макаренко, В.М. Розманов, В.П. Статкун, С.В. Стовярский, И.В. Токмачев, Ю.П. Штефан Ресейдің Томск-7 қаласындағы п/ж ғ153 құпия мекемесіне (қазіргі СХК – Сібір химия комбинаты) жолдама алды. СХК-да жоғары байытылған уран мен плутонийдің негізінде жасалған ядролық материалдармен жұмыс жүргізілді. Қазақстандық мамандар ядролық зарядты жасау технологияларын жолға қою ісіне өз үлестерін қосып, атом өнімдерін жасауға қатысты.

Ядролық қарудың әлемдегі запастары

	1947	1952	1957	1962	1967	1972	1977	1982	1987	1989	1992	2002	2009
АҚШ	32	1005	6444	≈26000	31255	≈27000	≈25000	≈23000	≈23500	22217	≈12000	≈10600	5113
КСРО/Ресей	0	50	660	≈4000	8339	≈15000	≈25000	≈34000	≈38000		≈25000	≈8600	≈2800
Ұлыбритания			20		270							512	160
Франция					36							384	384
Қытай					25							400
Үндістан + Пәкістан
Израиль												≈200
Барлығы	32	1055	7124	30000	39563	40000	≈50000	≈57000	63484

в) Қорытынды бөлім – 8 мин.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

• Түйдектелген зақымдаулар неге негізделеді?

• Ядролық жарылыстан жеке құрамның зақымдану дәрежелері қандай?

• Ядролық жарылыстан қару-жарақ пен әскери техниканың зақымдану дәрежелері қандай?

• Фортификациялық құрылыстардың қирау дәрежесі туралы айтыңдар.

• Қару-жарақ және әскери техникалар төсемінің бетін бүлдіретін басты зақымдаушы факторды атаңдар. Неге олай болатынын түсініңдер.

Бастапқы әскери даярлық пәнінің ұйымдастырушы оқытушысы: _____________

«Бекітемін»

______________

Сабақтың технологиялық картасы

Мерзімі:

Топтар:

1. Сабақтың тақырыбы: Химиялық қару.

2. Сабақтың мақсаты: Оқушыларға химиялық қарудың ұрыстық қасиеттерін түсіндіру.

3. Уақыты:

4. Өткізілетін орны: АӘД бөлмесі.

5. Көрнекілік құралдар: АӘД оқулығы, химиялық улағыш заттар.

6. Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі – 3 мин.

Взвод командирі оқушыларды сапқа тұрғызады, оқытушыға рапорт береді, амандасу, түгендеу, оқушылардың сырт көрінісін тексеру.

ә) Өтілген тақырыпты сұрау кезеңі – 10 мин.

• Түйдектелген зақымдаулар неге негізделеді?

• Ядролық жарылыстан жеке құрамның зақымдану дәрежелері қандай?

• Ядролық жарылыстан қару-жарақ пен әскери техниканың зақымдану дәрежелері қандай?

• Фортификациялық құрылыстардың қирау дәрежесі туралы айтыңдар.

• Қару-жарақ және әскери техникалар төсемінің бетін бүлдіретін басты зақымдаушы факторды атаңдар. Неге олай болатынын түсініңдер.

б) Негізгі бөлім – 23 мин.

Химиялық қару.

Химиялық қару – ұрыстық улы химиялық заттарды (ҰУХЗ) қолдануға негізделген жаппай зақымдау құралының бірі.

ҰУХЗ улағыш заттар мен уыттылар жатады, ол адам мен жануарлар ағзасын зақымдауға арналады, сондай-ақ ҰУХЗ өсімдіктердің әр түрін зақымдау үшін қолданылатын фитотоксиконттар да жатады.

Химиялық қаруларды объектілерге жеткізу үшін авиация, ракеталар, артиллерия мен инженерлік және химиялық әскери заттар қолданылады.

Химиялық қарудың ұрыстық қасиеті мен өзіне тән белгілеріне мыналар жатады:

• УЗ мен токсиндер өте улы болады, азғантай дозаның өзінде ауыр және өлім қаупін тудыратындай зақымдайды;

• ҰУХЗ-дың тірі организмді зақымдау әрекетінің биохимиялық механизмі;

• УЗ мен токсиндердің қару-жарақ пен ұрыс техникасына, ғимараттарға, құрылыстарға өтіп, ондағы қорғалмаған тірі күшін зақымдау қабілеті;

• ҰУХЗ-дың белгілі бір уақыт бойы жергілікті жерді, қару-жарақты, ұрыс техникасы мен атмосферадағы өзінің зақымдау күшінің әрекет ету ұзақтығы;

• қарсыластардың ҰУХЗ-ды қолдану фактісін және оның типін дер кезінде табудың қиындығын белгілеу;

• тірі күшті зақымдау дәрежесі мен сипатын басқарудың мүмкін болатындығы;

• химиялық қару зардаптарынан қорғану және оны жою үшін химиялық барлаудың, жеке және ұжымдық қорғану, газсыздандыру, санитарлық өңдеу, антидот және т.б. әр түрлі кешендер шарасын қолдану қажеттілігі.

Химиялық қаруды қолдану нәтижесінде ауыр экологиялық және генетикалық зардаптар болуы мүмкін. Химиялық қаруды қолданудың экологиялық зардабы ҰУХЗ-дың жануарлар мен өсімдіктер әлеміне, сондай-ақ топыраққа, суға, ауаға тигізетін әсерімен байланысты, одан қоршаған ортаның жағдайы шиеленісіп, адамның өмір сүруін қиындатады. Генетикалық зардаптар келешек ұрпақтың дамуында жағымсыз із қалдырады.

Ұрыстық улағыш химиялық заттар (ҰУХЗ) әрекеттері жөнінен:

• жүйке жансыздандыратын әрекетті УЗ - VХ (ви-икс), зарин, заман;

• тері-іріңдік әрекетті УЗ – иприт, люизит;

• тұншықтырғыш әрекетті УЗ – фосген, дифосген;

• жалпы улы әрекетті УЗ – синил қышқылы, хлорциан;

• тітіркендіргіш әрекетті УЗ – СS (си-эс), СR (си-ар);

• психохимиялық әрекетті УЗ – ВZ (би-зет) деп бөлінеді

Химиялық қарудың зақымдаушы факторларына ҰУХЗ-дың әр түрлі ұрыстық күйі жатады. ҰУХЗ-дың ұрыстық күйінің түрлері: бу, аэрозоль және тамшылар.

Бу – газ тәрізді түрде болатын зат,

Аэрозольдар – ауада тұратын және сұйық бөлшектерден құралған дисперсті гетерогенді (біртектес емес) жүйелер.

Тамшылар - өте ұсақ бөлшектер.

Бу және жұмсақ дисперлі аэрозоль қалпындағы химиялық зат ауаны уландырып, дем алу арқылы тірі жанды зақымдайды (ингаляциялық зақымдану).

Қатты дисперлі аэрозоль және тамшы түріндегі ҰУХЗ жергілікті жерді, қару-жарақты, әскери техниканы, әскери киімді, қорғану құралдарын, суларды зақымдап, қорғалмаған тірі жанды оның тері бетінде бөлшектердің түскен кезінде де, олардың зақымданған жер бетінің булану нәтижесінде түсу немесе тірі жанның зақымданған жермен түйісу жасағанда да зақымдауға қабілетті.

Тірі жанның зақымдануы зақымданған тамақ өнімдері мен суды қолдану кезінде де болуы мүмкін.

Химиялық зақымдану құралдарын әскери мақсатта ішінара пайдалану барлық соғыстар тарихында өз орнын тапқан.

Химиялық қаруды пайдаланбау туралы 1899жылы және 1907жылы халықаралық Гаагада өткен конференцияларда улағыш заттарды әскери мақсатта қолдануға тиым салатын келісім-шарттар қабылданды.

1914 - 1918 жылдардағы дүнйежүзілік соғыс кезінде Германия қабылданған шешімдерді бұза отырып, тітіркендіргіш-уландырғыш заттары бар артиллериялық химиялық снарядтарды қолданды. 1915 жылдың сәуірінде Ипра ауданында (Бельгия) неміс әскерлері алғашқы газ баллонды қолданып шабуыл жасады, нәтижесінде алғашқы сағаттарда 6 мың адам өліп 15 мыңдайы әр түрлі дәрежеде зақым алды.

1914-1918 жылдары 180 мың тоннадай әр түрлі УЗ шығарылды, оның 125 мың тоннадайы ұрыс алаңдарында қолданылды. Тек Германияның өзінде 34 млн-дай химиялық снарядтар дайындалды. Дүниежүзілік соғыста УЗ-дан зақымданғандардың жалпы саны 1 млн 300 мың адамдай болды.

1925 жылдың 17 маусымында 37 мемлекеттің өкілдері Женевада «Соғыста тұншықтыратын улы немесе басқа да тәрізді және бактериялогиялық заттарды қолдануға тиым салу туралы хаттамаға» қол қойды. Кеңестер Одағы бұл хаттамаға 1927 жылы қол қойып, оны 1928 жылы мақұлдады. Қысқа мерзім ішінде Женева хаттамасын әлемнің көптеген елдері мақұлдады. Кейбір ірі мемлекеттер, мысалы АҚШ пен Жапония, оны мақұлдаудан бас тартты. Тек 50 жыл өткеннен кейін ғана АҚШ бірнеше ұсыныстар енгізе отырып, бұл хаттаманы мақұлдауға мәжбүр болды.

Бірақ тарихта Женева келіссөзіне қарамастан, басқыншылық соғыста химиялық қаруды қолданғаны туралы деректер бар. Мысалы, 1935-1936 жылдары Эфиопиямен соғыста итальяндықтар жаппай химиялық шабуылды 19 рет жүргізді. 760 мыңдай әскер мен Эфиопия тұрғындарының 30%-дайы химиялық қарудан қаза тапты. Химиялық қаруды Жапония 1937-1943 жылдары Қытаймен болған соғыста қолданды.

АҚШ халықаралық келіссөздерді бұзып, 1951-1952 жылдары Кореядағы ұрыс қимылдары кезінде химиялық қаруды қолданды. Көптеген жылдар бойы американдық агрессорлар Вьетнамға және Үндіқытайдағы басқа мемлекеттерге қарсы соғыста химиялық қаруларды кеңінен қолданды. Тек Вьетнамның өзінде 100мың тоннадан астам химиялық заттар жұмсалды. Одан 2 миллиондай адам зардап шегіп, химиялық заттар әсерінен 360 мың гектар өңделген жер және 0,5 миллион гектар ормандағы өсімдіктер жойылды.

Соғыста химиялық қаруды қолданудың бүкіл адамзат ұшін қауіптілігін ескере отырып, әлем қауымдастығы бүкіл армия арсеналынан химиялық қаруды шығарып тастау, оған толық тиым салу үшін күрес жүргізеді.

Химиялық қарулар ұзақ жылдар бойы адам өлтіру құралы ретінде пайдаланылып келеді. Бірақ 20-ғасырда бұл жойқын қару жан шошырлық ауқымда қолданылды. 1914 жылдан бүгінге дейін химиялық қару 1 миллион 500 мың адамды мерт қылып, әйтпесе жаралады. Бірінші дүниежүзілік соғыста хлор, иприт пен фосген; екінші дүниежүзілік, Вьетнам және Иран-Ирак соғысында напалм бомбалары және 1980 жылдарда Иракта күрдтерге қарсы зарин газы қолданылды. Сириядағы соңғы қақтығыс кезінде зариннен жүздеген адам өлді. 1925 жылғы Женева хаттамасы және 1992 жылғы Химиялық қарулар конвенциясы бойынша соғыс кезінде химиялық қару қолдануға тыйым салынған еді.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде газдан қорғану жаттығуын жасап жатқан ұлыбританиялық әскер.

Ұлыбританиялық солдаттар футбол матчы кезінде газ маскаларын киіп тұр. Солтүстік Франция, 1916 жыл

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Германияның газ шабуылы. Орыс әскері әуеден түсірген сурет.

Жас ағызатын газдан жараланған ұлыбританиялық 55-дивизия әскері госпитальда. Франция, сәуір, 1918 жыл.

Вьетнам соғысы кезінде АҚШ қолданған химиялық қарудан күйіп қалған вьетнамдық. 1969 жылы "Комсомольская правда" жариялаған сурет

Ортадағы 9-жасар Фан Тхи Ким Фук 1972 жылғы маусымның 8-і күнгі напалм бомбасынан зардап шеккен вьетнамдықтардың бірі. Мына суреттің арқасында ол соғыс құрбандарының символына айналды.

Вьетнам соғысы кезінде газдан қорғану маскасын киген америкалық әскер.

Химиялық қару қолданылған соғыстан соң туған вьетнамдықтар (Concrete журналынан)

1988 жылы Саддам Хусейннің режимі химиялық қару қолданған Ирактың Халабджа қаласының 2004 жылғы суреті. Мұнда 5 мың күрд өлген еді.

Халабджада химиялық қарудан өлген күрдтер. 16 наурыз 1988 жыл (Ирандық IRNA агенттігі)

Халабджада химиялық қарудан өлген екі күрд бала. 16 наурыз, 1988 жыл (Ирандық IRNA агенттігі)

Екі жасар вьетнамдық қыз Хо Ши Мин ауруханасында. 1998 жыл.

БҰҰ-ның химиялық қару тексеру тобы иприт газын жоюға дайындап жатыр. Әл-Мутханна, Ирак, 24 қараша 1992 жыл. (Ирак телеарнасы)

Қытайлық химиялық қаруды жою тобы Хэйлунцзян провинциясында екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Жапония әскері тастап кеткен химиялық бомбаларды қазып алып жатыр. Бұл - әлемдегі ең ірі химиялық қару көмбесі. 2006 жыл.

в) Қорытынды бөлім – 9 мин.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

• Ххимиялық қару дегеніміз не?

• Химиялық қарудың ұрыстық қасиеттері туралы айтыңдар.

• Ұрыстық улағыш химиялық заттар (ҰУХЗ) әрекеттері жөнінен қалай бөлінеді?

• Ұрыстық улағыш химиялық заттардың (ҰУХЗ) ұрыстық түрлері туралы айтыңдар.

• Химиялық қаруды қолдану тарихы туралы айтыңдар.

Бастапқы әскери даярлық пәнінің ұйымдастырушы оқытушысы: _____________

«Бекітемін»

______________

Сабақтың технологиялық картасы

Мерзімі:

Топтар:

1. Сабақтың тақырыбы: Биологиялық қару.

2. Сабақтың мақсаты: Оқушыларды биологиялық қарулардың түрлерімен және негізгі қасиеттерімен таныстыру.

3. Уақыты:

4. Өткізілетін орны: АӘД бөлмесі.

5. Көрнекілік құралдар: АӘД оқулығы, плакаттар.

6. Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі – 3 мин.

Взвод командирі оқушыларды сапқа тұрғызады, оқытушыға рапорт береді, амандасу, түгендеу, оқушылардың сырт көрінісін тексеру.

ә) Өтілген тақырыпты сұрау кезеңі – 9 мин.

• Тұтқиылдыққа жетудің шарттары қандай?

• Химиялық соққылардың бүркемеленуі дегеніміз не?

• Химиялық қаруды мақсатына сай жеткізудің қандай тәсілдері бар?

• Қорғаныштықтың қанша дәрежесін білесіңдер?

б) Негізгі бөлім – 23 мин.

Биологиялық қару.

Биологиялық қару (БҚ) – биологиялық заттармен жарақталған, жеткізу құралдары бар арнайы оқ-дәрілер мен ұрыс аспаптары. Ол қарсыластың тірі күшін, жан-жануарларды, ауыл шаруашылығы дақылдарын зақымдауға, кей жағдайда қару-жарақты, әскери техника мен жабдықтау материалдарын бүлдіру үшін қолданылады.

Биологиялық қаруды қолданып ұрыс әрекеттерін жүргізуді биологиялық соғыс дейді. Биологиялық қарудың зақымдау әрекеті бірнеше кезекте патогендік микробтар мен олардың улы өнімдерінің ауру тудырғыш қасиетін қолдануға негізделген. Адам (жануарлар) ағзасына аз түссе де, ауру тудырушы микробтар мен олардың улы өнімдері өте ауыр жұқпалы аурулар таратады; оны дер кезінде емдемесе өлім қаупін тудырады немесе зақымдалушыны ұзақ уақыт жарамсыз етеді. БҚ ретінде мыналардың пайдаланылуы мүмкін:

Адамдарды зақымдау үшін: бактериялық ауруларды қоздырғыштар (оба, тулермия, сарып, күйдіргі, тырысқақ); вирустық ауруларды қоздырғыштар (шешек, қызба, венесуэлалық энцефоломиелит); риккетсиздарды қоздырғыштар (бөртпе, сүзек, таңбалы қызба, Қу-қызба);

Жануарларды зақымдау үшін: аусылдың, ірі қара обасының, шошқа обасының, күйдіргінің, маңқаның, жалған құтырудың және басқа аурулардың қоздырғыштары;

өсімдіктерді құрту үшін: астық тұқымдастар таты, картоп фитофторозы, солу қоздырғыштары, және т.б. химиялық заттар.

БҚ-дың зақымдаушы әрекеті бірден көрінбейді, ол ағзаға түскен микробтар мен токсиндердің түрі мен санына, ағзаның күйіне байланысты. Инкубациялық кезең бірнеше сағаттан 14 күнге дейін созылады, мысалы, тулермияда 6 тәулікке, ал бөртпе сүзекте 14 тәулікке дейін болады. Осы кезең бойында жеке құрам ұрысқа қабілеттілігін сақтайды.

Тарихи анықтама. Патогенді микробтарды зақымдау өте ертеде туған. Мысалы, 1741 жылы Мексика мен Перудегі басқыншылық науқанға қатысушы 27 мың ағылшын солдатының 20 мыңы сары безгектен өлді. 1802 жылы көтерілісті басу үшін Гайти аралына Напалеон жіберген генерал Леклерктің 30 мыңдай армиясы түгелге жуық қырылып қалды. Еуропадағы 1733 жылдан 1865 жылға дейінгі соғыстарда 8 миллиондай адам өлді, оның ішінде шайқаста 1,5 млн адам шейіт болса, 6,5 млн адам жұқпалы аурулардан өлген.

Барлық құрлықтағы елдер экономикасына ауылшаруашылық малдары (эпизоотияда) мен ауыл шаруашылығы өсімдіктердің (эпифитотия) жаппай ауруы едәуір шығындар әкелді. Мысалы, 1950-1951жылдары Оңтүстік Африкадағы Рифт алқабында эпизоотиядан 100мыңнан астам бас қой мен ірі мүйізді қара шығын болып, адамдар арасында ірі көлемді індет тараған, ал әр түрлі дәнді–дақылдар мен картоптың аурулары мен таттың, түбірдің шіруі эпифитотиясынан АҚШ-тың өзінде 20 млн адамды асырауға жететін астық өнімі шығын болады.1925 жылдың 17 маусымында Женевада «Соғыста тұншықтырғыш, улағыш және сол сияқты басқа газдар мен бактериялогиялық заттарды қолдануға тыйым салу хаттамасына» қол қойылды.1940-1944 жылдары жапон армиясы қытай әскері мен бейбіт тұрғындарға қарсы БҚ-дың әр түрін 11 рет қолданды, нәтижесінде Қытай қалалары мен аудандарында індет тарап, мыңдаған адам госпитальға түсіп, 700-ге жуық адам бір ғана оба қоздырғышын қолданудан қаза болды.

Биологиялық құралдардың түрлері және негізгі қасиеттері.

БҚ-дың зақымдаушы әрекетінің негізін биологиялық құралдар құрайды.

Оларға жататындар:

Патогендік микроорганизмдер жұқпалы ауруларды қоздырушылар – көлемі өте кішкентай, түсі, дәмі, йісі жоқ, сондықтан адамның сезу мүшесі арқылы анықталмайды. Көлемі, құрылысы және биологиялық қасиеттеріне байланысты олар вирустардан басқа бактерия, риккетсия мен саңырауқұлақтар класына бөлінеді.

Бактериялар – формалары мен мөлшерлері әр түрлі дара шаршылы микроорганизмдер. Олардың мөлшері 0,5-тен 8-10мкм-ға дейін болуы мүмкін. Бактериялар дара көлденең бөліктермен тұқым береді, 28-30мин сайын екі дербес клетка шығарады. Тікелей күн сәулесі, дезинфекциялау және жоғары температура (+60град) әсерінен олар тез өліп қалады; төмен температураға төзімді, -25град-ты еркін көтереді. Кейбір бактерия түрлері қолайсыз жағдайларда тірі қалу үшін қорғаныш капсуламен жабылуға немесе сыртқы орта әсеріне жоғары тұрақтылығы бар ұрыққа айналуға қабілетті.

Риккетсиялар - көлемі үлкен емес 0,4 – 1мкм-ға дейінгі таяқша клеткалар, олар тек тірі тіндер клеткаларының ішінде ғана тұқым көбейтеді. Олар ұрық жасамайды, бірақ кебуге, мұздауға, жоғары температура әсеріне төзімді. Риккетсиялар адамның мынандай ауруларының: бөртпе сүзек, құзды таулар теңбіл безгегі, қу безгек және т.б. аурулардың себебі болып табылады.

Саңырауқұлақтар - дара немесе көп клеткалы өсімдіктен пайда болатын микроорганизмдер, олар бактериядан мейлінше күрделі құрылысы және тұқымын көбейту тәсілімен ерекшеленеді.

Вирустар - биологиялық агенттердің ең үлкен тобы. Вирустар натуралды шешек, тропикалық геморройлы безгек, аусыл, Рифт алқабының безгегі және басқа да аурулардың себебі болып табылады.

Жануарларды зақымдау үшін БҚ ретінде жануарлар мен адамдарға тең дәрежеде қауіпті аурулар: түйнеме, аусыл, Рифт алқабының безгегі және басқалар немесе жануарларды ғана зақымдайтын: ірі тұяқты мал обасы, шошқалар обасы және басқа эпизоотикалық ауру қоздырғыштары пайдалануы мүмкін.

Ауылшаруашылық дақылдарды зақымдау үшін бидайдың сызықтық сабақ таты, күріштің пирикуляриозасы, картоптың фитофторозасы және басқа мәдени өсімдіктердің бактериялық, вирустық және саңырауқұлақ ауру қоздырғыштары қолданылады.

Биологиялық қару, бактериологиялық қару — адамдарды, жан-жануарларды ауыр дертке шалдықтыру арқылы қатардан шығаруға негізделген жаппай зақымдағыш қару. Биологиялық қарудың әскери жағынан жоғары тиімділігі індет тудырғыш дозасының шағындығы, үлкен аумаққа жасырын түрде қолдануға болатындығы, мөлшерін айқындау мен индикациялаудың қиындығы, әрекетінің таңдамалылығы (тек адамға, белгілі бір жан-жануар түрлеріне әсер етуі), психологиялық әсерінің күштілігі, әскер мен тұрғын халықты биологиялық қорғаудың және қолданғаннан кейінгі оның зиянды әсерін жою жөніндегі жұмыстар көлемінің ауқымдылығы әрі күрделілігі арқылы анықталады.

Биологиялық қару — соғыс құралдары ішіндегі адамзат пен қоршаған ортаға ең зиянды қарулардың бірі.

E 120 биологиялық бомбасы.

1-дүниежүзілік соғыста Германия жылқыға маңқа (сап) жұқтыратын биологиялық қару қолдануға тырысты. 1925 ж. Женевахаттамасында биологиялық қаруға тыйым салынғанына қарамастан, 2-дүниежүзілік соғыс кезінде Германия мен Жапония оны қолдануға дайындықтар жасағаны Нюрнберг (1946) және Хабаровск (1949) сот процестерінде анықталды. БҰҰ биологиялық қаруға тыйым салу жөнінде 1972 ж. Конвенция қабылдап, ол 1975 жылдан күшіне енді. Кеңес өкіметі жылдарында Қазақстандағы Ақмола облысы Степногорск қаласысында биологиялық қару шығаратын “Биокомбинат” жұмыс істеді. Ал Арал теңізіндегі Возрождениеаралында биологиялық қарулардың сынақ алаңы орналастырылды. Қазақстанның дербес мемлекетке айналуына байланысты 1992 ж. комбинат пен полигон жұмысы тоқтатылды. Бұрынғы “Биокомбинат” медициналық дәрі-дәрмектер шығаратын орталық (Биотехнологиялық ұлттық орталық) болып қайта құрылды. 

Биологиялық қару (БҚ) – биологиялық заттармен жарақталған, жеткізу құралдары бар арнайы оқ-дәрілер мен ұрыс аспаптары. Ол қарсыластың тірі күшін, малдарды, ауыл шаруашылығы дақылдарын себуді зақымдауға, кей жағдайда қару-жарақты, әскери техника мен жабдықтау материалдарын бүлдіру үшін қолданылады.

Биологиялық қаруды қолданып ұрыс әрекеттерін жүргізуді биологиялық соғыс деп атайды.

БҚ-ның зақымдау әрекеті бірнеше кезекте патогендік микробтар мен олардың улы өнімдерінің ауру тудырғыш қасиетін қолдануға негізделген. Адам (жануарлар) ағзасына аз көлемде түссе де, ауру тудырушы микробтар мен оларды4 улы өнімдері өте ауыр жұқпалы аурулар таратады; оны дер кезінде емдемесе, өлім қаупін тудырады немесе зақымдаушыны ұза0 уақыт ұрысқа жарамсыз етеді.

БҚ-дың зақымдаушы әрекеті бірден көрінбейді, ол ағзаға түскен микробтар мен токсиндердің түрі мен санына, ағзаның күйіне байланысты. Инкубациялық кезең 2—5 күнге созылады (1 күн не одан аз уақытқа созылуы өте сирек кездеседі). Осы кезең бойында жеке құрам ұрысқа қабілеттілігін сақтайды, тіпті кей жағдайда залалданғанын байқамай да қалады. Залалдану нәтижесінде туған, аурулардың көбі контагиозды (оба, шешек және т.б.) деп аталады, ол кейін залалданған адамдардан айналасындағы сау адамдарға ауа, қан сорғыш насекомдар арқылы және басқа жолдармен берілуі мүмкін. Контагиозды емес деп аталатын аурулар (күйдіргі, туляремия және т.б.) сау адамдарға жұқпайды. БҚ-дың адамға тигізетін күшті психологиялық әсерін ерекше атап өту керек.

Қарсыластардың БҚ-ды кенеттен қолдануы қаупінің болуы, әскер мен тұрғындар арасындағы ірі жұқпалы қауіпті аурулар індеті мен оның ошағының пайда болуы барлык жерде үрей туғызып, әскердің ұрыс қабілетін төмендетеді, тыл жұмысына кері әсерін тигізеді.

Тарихи анықтама. Патогенді микробтарды зақымдау құралы ретінде қолдану идеясы өте ертеде, яғни одан туындаған жаппай жұқпалы аурулар (індеттер) адамға. өлшеусіз шығыг әкелуі нәтижесінде туған. Әсіресе олар әр түрлі стихиялық апаттар мен соғыс салдарынан туындайды. Кейбір шайқастар мен бүтіндей науқан жағдайын ескердегі сәтсіздіктер емес, індеттің шешкен жағдайлары аз болмаған. Осылайша, 1741 жылы Мексика мен Перудегі басқыншылық науқанға қатысушы 27 мың ағылшын солдатының 20 мыңы сары безгектен өлді. 1802 ж. көтерілісті басу үшін Гаити аралына Наполеон жіберген генерал Деклерктің 30 мыңдай армиясы түгелге жуық қырылып қалды. Өткен соғыстар тарихында осыған ұқсас мысалдар баршылық. XIX ғасырдың аяғына дейін соғыс барысындағы шығындардан індет салдарынан болған шығындар көп болды. Еуропадағы 1733 жылдан 1865 жылға дейінгі соғыстарда 8 млн-дай адам өлді, оның ішінде шайқаста 1,5 млн. адам шейіт болса, 6,5 млн. адам жұқпалы аурулардан өлген. Тіпті біздің уақытта да емдеу мен аурудың алдын алу шараларындағы қол жеткізген жетістіктерге қарамастан, жұқпалы аурулар ұрыс әрекеттері барысында елеулі із қалдырды. Вьетнамдағы соғыс кезінде американдық әскерлердің жұқпалы аурулардан өлуі шейіт болғандар мен жараланғандардан 3 есе көп болды.

Барлық құрлықтағы елдер экономикасына ауылшаруашылық малдары (эпизоотия) мен ауыл шаруашылығы өсімдіктердің (эпифитотия) жаппай ауруы едәуір шығындар әкелді. Мысалы, 1950-1951 жылдары Оңтүстік Африкадағы Рифт алқабында эпизоотиядан 100 мыңнан астам бас қой мен ірі мүйізді қара шығын болып, адамдар арасында ірі көлемді індет тараған, ал әр түрлі дәнді-дақылдар мен картоптың аурулары мен таттың, түбірдің шіруі эпифитотиясынан АҚШ-тың өзінде ғана жылына 20 млн. адамды асырауға жететін астық өнімі шығын болады.

Биологиялық қаруды мақсатқа сай және жүйелі дайындауға мемлекеттер XX ғасырда биология ғылымдары саласындағы жетістіктерді, табиғатпен патогенді микроорганизмдерді тарату жолдары туралы жоғарғы білімді қолдану нәтижесінде ғана қол жеткізе бастады. Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында Германия Оңтүстік Америкадағы Атланта елдері сатып алатып ауыл шаруашылығы малдарына қарсы биологиялық заттарды (күйдіргі, маңқа ауруының қоздырғыштарын), сондай-ақ 1916 ж. Оңтүстік-Батыс (Румын) майданы мен 1917 жылғы француз армиясына қарсы Батыс майданда қарсыластардың атты және артиллериялық армиясына қарсы диверсиялық қолдануда "табысты" қадамдар жасады.

Биологиялық заттарды тарату тәсітідерінің сол кезде қолданылуының қарапайымдылығынан болатын шығын химиялық қаруды қолданғаннан көп болмады. Бірақ биологиялық қаруды қолдану фактісі бүкіл әлемде кең көлемде наразылық толқыньш туғызды, соның нәтижесінде, жоғарыда көрсетілгендей, 1925 ж. 17маусымда Женевада "Соғыста тұншықтырғыш, улағыш және сол сияқты басқа газдар мен бактерологиялық заттарды қолдауға тыйым салу хаттамасына" қол қойылды.

Екінші дүниежүзілік соғыстың алдындағы жылдарда жапондықтар биологиялық қаруды жасау мен қолдануға қатысты қарқынды жұмыстар жүргізеді. 30 жылдардын басында басып алынған Маньчжурия аумағында олар арнайы Квантун армиясын - "731- отрядын" құрды, онда зерттеу және өндірістік бөлімдермен бірге лабораториялық жануарларға ғана емес, тірі адамдарға, соның ішінде түтқынға түскен Қытай, АҚШ, КСРО және басқа елдер адамзаттарына да биологиялық заттарды сынауға арналған тәжірибе полигоны болды, онда 3000-ға жуық адам өлген.

1940 жылдан 1944 жылға дейін жапон армиясы қытай әскері мен бейбіт тұрғындарға қарсы биологиялық заттардың әр түрін 11 рет қолданды, нәтижесінде Қытай қалалары мен аудандарында індет тарап, мыңдаған адам госпитальға түсіп, 700-ге жуық адам бір ғана оба қоздырғышын қолданудан құрбан болды.

1941 жылдан бастап АҚШ биологиялық заттарды әскери мақсатта қолдану мен жасауға қатысты зерттеу жұмыстарына кірісті. Бұл жұмыстар Мэриленд штатында бас әскери ғылыми-зерттеу орталығын, Арканзас штатында биологиялық заттарды өндіру зауыты мен арсеналын, Юта штатында сынақ полигонын және басқа объектілерді салғаннан кейін айрықша дамыды. Онда жүргізілген жұмыстардың бәрі ерекше кұпиялық жағдайында жасырын жүргізіледі. Бірақ БҚ заттары мен оны қолдану тәсілдерін жетітідіруге арналған ең ірі көлемдегі зерттеу жұмыстарын 50-60 жылдары АҚШ пен оның одақтастары жүргізді, олардың қаруды агрессиялық мақсатта қолдануы адамзатқа орны толмас шығын әкелу қаупін тудырды. Бүкіл әлемдегі бейбіт сүйгіш халықтың ең үлкен жеңісі 1972 жылы қабылданған бактериологиялық (биологиялық) және токсинді қарулар қорын жасауға, өндіруге және жинауға тыйым салу және оларды жою жөніндегі Конвенциясы болды. Бірақ ЖЖҚ-ның барлық түріне жаппай және толық тыйым салуға ұмтылған іргелі күштер агрессиялық күіптер қарсылығына соқтығысып қалды. Олар әр түрлі сылтаулар айтып, өздерінің көптеген ғылыми-зерттеу орталықтарында өздерінде бар биологиялық заттар түрін жетілдіру, сондай-ақ оның жаңа түрлерін, оны қолдану тәсілдері мен құралдарын жасап, сынау жұмыстарын жалғастыруда

Биологиялық қарудың зақымдаушы әрекетінің негізін биологиялық кұралдар (БҚ) құрайды—ұрыста қолдану үшін арнайы реттелген биологиялык агенттер, олар адамдар немесе жануарлар (өсімдіктер) организміне еніп кеткен жағдайда ауыр жұқпалы ауруларды (улануды) шақыруға қабілетті. Оларға жататындар: ауру қылатын микробтар мен вирустардың жеке түрлері—мейлінше қауіпті жұқпалы ауруларды қоздырушылар, сондай-ақ олардың тіршілік әрекетінің уытты өнімдері; генетикалық материал—микробтардан (вирустардан) шығарылып алынған жұқпалы нуклеидті қышқылдар молекуласы. Дәнді, техникалык жөне басқа ауыл шаруашылық дақылдар егісін кұрту үшін мәдени өсімдіктер ауруларын қоздырушы-микробтарды ғана пайдаланбай, басқа да мейлінше ауылшаруашылық дақылдарға зиянды құрт-құмырсқаларды жоюға қолданылуы мүмкін.

Патогендік микроорганизмдер — жұқпалы ауруларды қоздырушы—көлемі өте кішкентай, түсі, дәмі, иісі жоқ, сондықтан адамның сезу мүшесі аркылы анықталмайды. Көлемі, құрылысы және биологиялық қасиеттеріне байланысты олар вирустардан басқа бактерия, риккетсия мен саңыраукұлактар класьша бөлінеді

Бактериялар — формалары мен мөлшерлері әр тұрлі дара шаршылы микроорганизмдер (118-сурет). Олардың мөлшері 0,5-тен 8-10 мкм-ға дейін болуы мүмкін. Бактериялар дара көлденең бөліктермен тұқым береді, әр 28-30 мин. сайын екі дербес клетка шырарады. Тікелей күн сәулесі, дезинфекщіялау заттары және жоғары температура і+бО^С биік) әсерінен олар тез өліп қалады; төмен температураға төзімді және -25°С дейін мұздауды еркін көтереді. Кейбір бактерия түрлері колайсыз жағдайларда тірі қалу үшін қорғаныш капсуламен жабылуға немесе сырткы орта әсеріне жоғары тұрақтылығы бар ұрыққа айналуға қабіпетті. Патогендік бактериялар адамдардың (жануарлар) көптеген ауыр жұқпалы ауруларының себебі болып табылады, оның ішінде оба, түйнеме, маңқа және легионеллез және басқалар. Кейбір бактериялар, сыртқы ортада өз дамуына қолайлы жағдайда болса, адамдар (жануарлар) организміне қарсы аса жоғары улылыққа ие болатын және ауыр, жиі өлімге әкеп соқтыратын, зақымдарды шақыратын белсенді тіршілік әрекеті өнімдерін жасайды. Бұл улағыш өнімдердің өміршеңдігі микробты токсиндер атауына ие болды. Шетел мамандардың назары ботулиникалық токсин мен стафилококк энтертоксинге аударылады.

Бактерия түрдегі микроорганизмдердің өзгеше тобы риккетсиялар болып табылады. Бұл көлемі үлкен емес 0,4-тен 1 мкм-ға дейінгі таяқшы клеткалар, олар тек тірі тіндер клеткаларыньщ ипінде ғана көлденең бинарды бөліктермен тұқым көбейтеді. Олар ұрық жасамайды, бірақ кебуге, мұздауға, жоғары температура (+56оС-дейін) әсеріне төзімді. Риккетсиялар адамның мынандай ауруларының: бөртпе сүзек, құзды таулар теңбіл безгегі, қу безгек және басқа ауруларының себебі болып табылады.

Саңырауқұлақтар — дара немесе көп клеткалы өсімдіктен пайда болатын микроорганизмдер, олар бактериядан мейлінше күрделі құрылысы және тұқымын көбейту тәсілімен ерекшеленеді. Саңырауқұлақтардың ұрығы кебуге, күн сәулесі мен дезинфекциялау заттар әсеріне өте тұрақты. Цатогендік саңырауқұлақтардан жұққан аурулар адамдар ішкі органдарының зақымдалуымен сипатталады және ауыр я болмаса ұзақ болып келеді. Олардың ішінде мынадай ауыр жұқпалы аурулар бар: кокцидиондомикоз, гистоплазмоз және басқа терең микоздар.

Вирустар — биологиялық агенттердің ең үлкен тобы, биосинтетикалық аппаратты қолданып, олардың тұқым беруге және дамуға қабілетті клеткалы құрылымы жоқ. Клеткадан тыс формадағы вирустардың көлемі 0,02-ден 0,4 мкм-ға дейін болуы мүмкін. Олардың көбі сыртқы ортадағы түрлі факторларға: құрғаққа, күн сәулесіне (әсіресе ультракүлгін сәулелерге), сондай-ақ +60°С астам температура мен дезинфекциялау құралдарының (формалин, хлорамин және басқалар) әсеріне тұрақсыз. Патогендік вирустар көптеген ауыр және қауіпті аурулардың себебі болып табылады, атап айтқанда: натуралды шешек, тропикалық геморройлы безгек, аусыл, Рифт алқабының безгегі және басқалар.

Ауыл шаруашылық дақылдарына зиян келтіретін шыбын-шіркей, құрт-құмырсқаларға шет мамандары колорадты картоп құртын, шегіртке және басқаларын жатқызады, оларды дәнді және техникалық дақылдар егісін құрту мақсатында пайдаланады.

Соңғы онжылдықта арнайы шет елдік әдебиетте биологиялық агенттерді ұрыста пайдалану мүмкіндіктері жиі және толық талқыланды.

вирустардан—натуралды шешек, сары безгек, энцефалиттің көп түрлерінің қоздырушылары; бактерия класынан— түйнеме, туляремия, чума, бруцеллез, маңқа, мелиондоза және басқалар қоздырушысы; риккетсиядан — қу безгегі, бөртпе сүзек, Цуцугамуши безгегінің қоздырушысы; саңылауқұлақ қласынан—кокцидиондомикоза, гиспоплазмоза және басқа терең микоза қоздырушысы; бактериялық токсин ортасында — ботулин токсины мен стафилококк энтеротоксины.

Шет мамандармен потенциалды БҚ тобына жоспарланған биологиялық агенттер тізімі кезең-кезеңмен қарастырылып отырады. Соңғы жылдары БҚ тобына адамдарды зақымдау үшін тағы да белгіленіп және жан-жақты зерделенген тропикалық вирусты геморройды безгектер қоздырушылары енгізілді: Ласса, Аргентина, Эбола, Конго-Қрым және басқалар, ал кейбір ауру қоздырушылары жойылды, оларда қарсы қазіргі уақытта жеткілікті түрде тиімді және жалпы қолданылатын күралдар жасалынған. Әсіресе мьшандай фактыға көп назар бөлінеді: егер 20 жыл бұрын БҚ тобын бактерия мен саңырауқұлаққа қатысты аурулар қоздырушылары құрастырса, қазір көбінесе вирустар құрастырады. Соңғы онжылдықта биотехнология саласындағы генді инженерияның дамуына микроорганизмдер қасиеттерін модификациялар бойынша зерттеу жұмыстарына кең жол ашылды.

Генетикалық ақпаратты қолдана отырып, микроорганизмдердің штамптарын ашуға нақты мүмкіндік пайда болды, олардың өзгерген генге қарсы кұрылым мен ерекше қасиеттері бар: артқан вирулентік, сыртқы факторлар мен дәрі препараттары әсеріне тұрақтылық. Сонымен қатар, шетте даярланган микроинкапсолді биоагенттер әдістері биологиялық аэрозольдың мейлінше ұзақ бөлшектерінің аэробиологиялық тұрактылығын арттыруға және олардың дем алу органдарына терең еніп кетуіне мүмкіндік тұрғызады, ал одан зақымдаудың дәрежесі өседі.

Бұл БҚ ретінде инкапсольді генетикалық материалдары пайдалануға мүмкіндік береді. Оларға вирусты жұқпалы нуклеидті кышқылдар жатады, олар адам (жануар) тін клеткаларына түсіп, вирус бөлшектерін жинақтап, жұқпалы ауруларды туғызады.

Жануарларды зақымдау үшін БҚ ретінде жануарлар мен адамдарға тең дәрежеде қауіпті аурулар (түйнеме, аусыл, Рифт алқабының безгегі және басқалар) немесе жапуарларды ғана зақымдайтын (ірі тұяқты мал обасы, шошқалар обасы жөне басқа эпизоотикалық аурулар) қоздырушылары пайдалануы мүмкін.

Ауылшаруашылық дақылдарды зақымдау үшін бидайдың сызықтық сабақ таты, күріштің пирикулярнозасы, картоптың фитофторозасы және басқа мәдени өсімдіктер бактериялық, вирустық және саңылаукұлақ аурулары қоздырушылары қолданылады.

Азық-түлік, мұнай өнімдерінің қорларын, кейбір әскери мүлік, қару-жарақ, оптикалық аспаптар, электрондық және басқа жабдықтар түрлерін бүлдіру үшін белгілі жағдайда қасақана бактериялар мен саңылауқұлақтарды пайдалануы мүмкін, олар, мысалы, мұнай өнімдерінің тез ыдырауын, әскери техника мен қару-жарақтың күрделі оптикалық және электрондық жабдыктарының уақытсыз істен шығуын және бұзылуын, метал өнімдерінің шұғыл таттануын, электр жүйелердің ұласқан жерлерінің тотығуын туғызады.

Көбінде биологиялық құралдар оларды сақтау және ұрыста қолдану кезінде сыртқы орта факторлары әсеріне жеткілікті тұрактылыққа ие бола алмайды. Сондықтан оларды "таза түрде" емес, арнайы дайындалған биологиялық рецептура құрамында пайдалану қажет.

Биологиялық рецептура дегеніміз — биологиялық агент пен түрлі препараттар қоспасы. Бұл қоспа биологиялық агентті сақтау және үрыста қолдану процесінде оның өмірлік және зақымдау қабілетін сақтау үшін мейлінше қолайлы жағдаймен қамтамасыз етілген.

в) Қорытынды бөлім – 10 мин.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

• Биологиялық қаруға анықтама беріңіздер.

• Биологиялық қарудың зақымдаушы әрекеті неге негізделген?

• Биологиялық қарудың тарихы туралы не білесіңдер? Биологиялық құралдарды қару ретінде қолдану қашан басталған?

• Биологиялық құралдардың түрлері мен негізгі қасиеттері туралы не білесіңдер?

• Жануарларды, ауылшаруашылық дақылдарын зақымдау үшін қандай қоздырушылар қолданылады?

Бастапқы әскери даярлық пәнінің ұйымдастырушы оқытушысы: _____________

«Бекітемін»

______________

Сабақтың технологиялық картасы

Мерзімі:

Топтар:

1. Сабақтың тақырыбы: Жаппай жою қаруынан әскери қызметшілерді қорғау және олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету.Жалпы әскерлік қорғаныш толымы.

2. Сабақтың мақсаты: Оқушыларға жалпы әскери қорғаныш толымын қолдануды үйрету.

3. Уақыты:

4. Өткізілетін орны: АӘД бөлмесі.

5. Көрнекілік құралдар: АӘД оқулығы, плакаттар, ЖӘҚТ.

6. Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі – 3 мин.

Взвод командирі оқушыларды сапқа тұрғызады, оқытушыға рапорт береді, амандасу, түгендеу, оқушылардың сырт көрінісін тексеру.

ә) Өтілген тақырыпты сұрау кезеңі – 8 мин.

• Қауіпсіздікті қамтамасыз ету шаралары қалай жетілдіріледі?

• Зақымдалған аймақ кенеттен жасалғанда қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін не істеу керек.

• Сүзгіш газтұмылдырықтар туралы айтып беріңдер.

• Тұмылдырықтың қажетті өлшемі қалай таңдалады?

б) Негізгі бөлім – 22 мин.

Жаппай жою қаруынан әскери қызметшілерді қорғау және олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Жеке қорғану құралдары (жалпы әскери қорғаныш толымы).

Жалпы әскерлік қорғаныш толымы.

Жалпы әскери қорғаныш толым (ЖӘҚТ) тұмылдырықпен бірге әскердің барлық түрлерінің жеке құрамын улағыш заттардан, сондай-ақ әскер киімі, аяқ киімі және жабдықтардың радиоактивті заттар және биологиялық құралдармен зақымданудан қорғану үшін қолданылады.

Оның құрамына қорғаныш плащы, қорғаныш шұлығы, және қорғаныш қолғабы кіреді.

Жалпы әскери құрама қорғаныш костюмі (ЖӘҚҚК) зиянды сәулеге шалдығу және ядролық жарылыстың радиоактивті шаңынан, улағыш заттардың булары мен аэрозольдардан қорғануға арналған.

Оның құрамына куртка, шалбар, қорғаныш ішкі киімі, бас киім, дулығаның ішінен киетін тоқымалы бас киім кіреді.

ЖӘҚҚК табельдік ЖӘҚТ-нан өз конструкциясы мен қол білезігін қорғау үшін отқа қарсы дымқыл жеңді қорғаныш іш киімнің болуымен ерекшеленеді.

Қарсылас жаппай жою қаруын қолданумен ұрыс әрекеттерін жүргізу кезінде жеке қорғану құралдары үш жағдайда болуы мүкін: «жорықтық», «дайын», «ұрыстық».

«Жорықтық» жағдайда қорғаныш плащын жабдық үстіне қапшыққа салып арқада тасымалданады, қапшық жоқ кезде қорғаныш плащы жиналған түрде иықтан асыра тасталынып белдікке бекітілген түрде арқада тасымалданады.

«Дайын» жағдайда қапшықтар жоқ жағдайда плащты жазылған түрде арқада тасуға болады.

«Ұрыстық» жағдайда плащты жеңге киілген жамылғы ретінде немесе комбинезон ретінде киюге болады.

ЖӘҚТ кию тәсілдері:

• қаруды жерге қою немесе бір затқа сүйеу керек;

• газтұмылдырық пен сөмкені, жабдық пен бас киімді шешіп жерге қою керек;

• кительді шалбарға жинау керек;

• қорғаныш шұлығын кию керек;

• плащты жеңге кигізу керек;

• қапшықтағы жартылай сақинадан таспа ұштарын босатып, плащ артының етегімен оларды сақинаға енгізіп бекіту керек;

• айылбасқа ұстағышты ортадағы айылбасқа плащтың алдымен оң, содан соң сол етегімен қадап, бекіткішпен бекіту керек.

• айылбасқа плащ етектерін сол жақ етегі сол аяқты, ал оң жақ етегі оң аяқты жабатындай етіп қадау керек; орталық айылбастан төмен орналасқан екі айылбасқа ұстағыштарын бекіткіштермен бекіту керек;

• плащтың бүйірлі белдікшелерін алдын ала тізе астымен аяқтарға айналдырып айылбасқа қадау керек;

• екі үстіңгі ұстағышты қалдырып, плащ өңірін қадау керек;

• плащ үстінен жабдық пен газтұмылдырық кигізу керек;

• газтұмылдырықты «ұрыстық» жағдайға келтіру керек;

• дулығаның ішінен киетін бас киімді, ал содан кейін күләпараны кию керек;

• плащтың қалған ұстағыштары мен күләпара белдікшелерін қадау керек;

• қолғап кию керек; қаруды алу керек.

Газтұмылдырықты кию уақыты – 10секундтан аспау керек, тұмылдырықты кию уақыты – 14секунд.

Ашық жерде қорғаныш плащы мен газтұмылдырықты кию – 4минут,

Бүркемелер мен машиналарда – 6 минут.

Комбинезонды кию уақыты – 6-12 минут.

Жалпы әскери қорғаныш толымын шешу тәсілдері:

• жабдықты шешу керек;

• бекіткіштерді шешіп, плащ етегі мен қорғаныш шұлығы белдікшелерін ағыту керек;

• бүйірлі белдікшелерді шешу керек;

• плащтың өңірін шешу керек;

• күләпараны шешу және оны арқаға ысыру;

• жеңнің белдікшелерін шешу;

• қолды жеңнен шығарып алып, бір уақытта қолғапты шешу керек;

• плащ таспаларын (тоқыма бауларын) шешу керек;

• плащты артқа қарай сыртқы жағымен төмен түсіру керек;

• желдетілген жаққа барып, газтұмылдырықты шешу керек.

Жамылғы ретіндегі қорғаныш плащын қарсылас кенеттен улағыш заттар мен биологиялық құралдарды қолдану кезінде немесе радиоактивті жауын-шашын кезінде пайдаланады.

Бөлімше командирлері жергілікті жердің зақымдануына, жеке құраммен орындалатын тапсырма сипатына, метеорологиялық жағдайлармен басқа да факторларға байланысты қорғаныш құралдарды пайдаланудың жөнін анықтайды.

Егер радиациялық және химиялық барлау аспаптарының көрсеткіштері бойынша зақымдану қауіпі белгіленбеген кезде қорғаныш құралдарды шешу бөлімше командирінің бұйрығы бойынша айқындалады.

в) Қорытынды бөлім – 12 мин.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

• ЖӘҚТ не үшін қолданылады?

• ЖӘҚТ қандай жағдайда болуы мүмкін?

• ЖӘҚТ кию тәсілдерін орындаңдар.

• ЖӘҚТ шешу тәсілдерін орындаңдар.

Бастапқы әскери даярлық пәнінің ұйымдастырушы оқытушысы: _____________

«Бекітемін»

______________

Сабақтың технологиялық картасы

Мерзімі:

Топтар:

1. Сабақтың тақырыбы: Радиациялық және химиялық барлау аспаптары.

2. Сабақтың мақсаты: Оқушыларды радиациялық және химиялық барлау аспаптарымен таныстыру.

3. Уақыты:

4. Өткізілетін орны: БӘД бөлмесі.

5. Көрнекілік құралдар: АӘД оқулығы,

6. Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі – 3 мин.

Взвод командирі оқушыларды сапқа тұрғызады, оқытушыға рапорт береді, амандасу, түгендеу, оқушылардың сырт көрінісін тексеру.

ә) Өтілген тақырыпты сұрау кезеңі – 8 мин.

• Өтпелерді жасау тәсілдері туралы айтыңдар.

• Ядролық-миналар бөгеттері ошағынан өту қалай жүзеге асырылады?

• Тамақ әзірлеу қалай ұйымдастырылады?

б) Негізгі бөлім – 25 мин.

Радиациялық және химиялық барлау аспаптары.

ИД – 1 мөлшері өлшеуіштердің толымы.

Радиациялық және химиялық барлау аспаптары түрлі объектілердің зақымдану дәрежесі мен радиация деңгейін табуға, сондай-ақ сәлелендіру мөлшерін өлшеуге арналған. Олардың көбінде радиоактивті сәуле шығаруды табу және өлшеуде ионизациялық әдісті пайдаланады.

Бұл әдіс радиоактивті сәуле шығару қасиеттерінің бірін пайдалануға негізделген – олардың өздері таратылатын ортаны ионизациялау қабілетін, яғни, нейтралды молекула немесе атомдарды буға ыдыратуды көрсетеді. Егер газдың тұйық көлемін алып, оған электр кернеуін қосса, онда сәулелендіру кезінде пайда болған электрон мен иондар реттелген қимылға келеді: біріншілері - анодқа, екіншілері – катодқа жылжиды. Осының нәтижесінде электродтар аралығында ионизацияланған ток пайда болады, оның көлемдегі радиоактивті сәулелену мөлшерінің қуатына тура пропорционалды болады. Ионизацияланған ток күші бойынша радиоактивті сәулелену қарқындығын анықтау керек.

Сәулеленуді дозиметриялық бақылау үшін ИД-1 мөлшерінің жалпы әскери өлшеуіші, ИД-11мөлшерінің дербес өлшеуіші, ДП-22толымынан алынған өлшеуіштер мен ДП-70МП мөлшерінің дербес химиялық өлшеуіштері пайдаланылады.

ИД – 1 мөлшері өлшеуіштердің толымы жеке құрамның ұрысқа қабілеттілігін бағалау мақсатында алған аралас гамма нейтронды сәулеленумен жұтылған гамма мөлшерін өлшеуге арналған.

ИД-1дозасын өлшеуіш толымы: 1-ИД-1 дозасын өлшеуіш, 2-заряд құрылғысына арналған ұя, 3-құты, 4-окуляр, 5-ұстағыш, 6-қорғауыш, 7-ЗД 6-ның зарядты құрылғысы, 8-зарядты-контактілі ұя, 9-зарядты құрылғысының тұтқасы, 10-бұру айнасы.

Аспап толымына 10 ИД-1 мөлшері өлшеуіштер мен ЗД-6 зарядты құрылғысы кіреді. ИД-1 мөлшері өлшеуіші 100рад/секундке дейінгі мөлшер қуаты кезінде 20-дан 500 радиусқа дейінгі диапазондағы аралас гамма нейтронды сәулеленудің жұтылған мөлшерін өлшейді. Өлшенетін мөлшер есебі өлшеуіштің ішінде орналасқан шкала бойынша жүргізіледі.

ИД-1дозасын өлшеуіш толымымен жұмыс істеу тәртібі:

• ЗД-6 тұтқасын ұстап тұрып, ИД-1 айналдыра, тұтқадағы үш қырлы зат көмегімен бітеуішті бұрап алу керек;

• ЗД-6 тұтқасын «Түсіру» тілі бағытымен тірелгенше бұрау керек;

• ИД-1-ді ЗД-6-ның зарядті-контактілі ұясына кигізіп, окулярмен бақылай отырып, айна бұрылуы арқылы шкаланың максимальді жарықтандырылуына жету қажет;

• өлшеуішті басып, окулярмен бақылай отырып ИД-1шкаласында жіп бейнесі «0» белгісіне қойылғанша тұтқаны «Заряд» тілі бағытымен бұрау керек;

• өлшеуішті ұядан шығарып, оны жарыққа бағыттай отырып жіп орнын тексеру керек; тік жағдайда жіп бейнесі «0» белгіде болуы керек;

• ИД-1 бітеуішін бұрау керек.

Басқа өлшеуіштер тұтқаның бір шеткі жағдайынан келесіге дейін 10 - 15 толық зарядталмаған немесе 3 - 4 толық зарядталған өлшеуіштерді тұтқаны бастапқы жағдайына қайтармай заряд беру арқылы «Заряд» тілі бағытымен тұтқаны бұра отырып зарядталады. Заряд алғаннан кейін ИД-1 –дің соңғы өлшеуішін алып, тұтқаны «Түсіру» тілі бағытымен тірелгенше бұрау керек.

ИД-1 ионизациялайтын сәулелену әрекеті аймағында жұмыс істеу уақытында киім қалтасында болады.

ИД-1 көрсеткіштерін есептеу кезінде, гамма-нейтрон сәулелену мөлшерін шкаладағы жіп бейнесі арқылы анықтайды. ИД-1 көрсеткішіне жіп бүгілу әсерін болдырмау үшін, есепті жіп бейнесінің тік жағдайы кезінде жүргізу қажет.

ДП – 22В мөлшері өлшеуішінің толымы.

ДП – 22В мөлшері өлшеуішінің толымы гамма сәулеленудің жеке дозаларын өлшеуге арналған.

ДП – 22В мөлшері өлшеуішінің толымы тура көрсететін елу ДКП - 50А мөлшері өшеуішінен және ЗД-5 зарядтау қондырғысынан тұрады.

Әрбір дозиметр алюминий құймасынан автоқалам түрінде жасалған.

Аспапты жұмысқа дайындау: қорек көзін және мөлшер зарядын токқа қосу.

Қорек көзін токқа қосу кезінде:

• потонциометр тұтқасын тірелгенше солға қарай бұру керек;

• қорек бөлігіне 1,6-ПМЦ-У-8 (145У) екі элементін орналастырып, оларды таңбаға сәйкес токқа қосу керек;

• қорек бөлігін қақпақпен жауып, бұранда арқылы бекіту керек.

ДКП-50А доза өлшеуішінің жарма көрінісі:

1-окуляр; 2-шкала; 3-корпус; 4-платиналанған жылжымалы жіп; 5-ішкі электрод; 6-конденсатор; 7-қорғаныш оправа; 8-әйнек; 9-ионизацияланған камера; 10-объектив; 11-ұстағыш; 12-үстіңгі тығын.

ДКП - 50А мөлшер өшеуішті жұмысқа дайындау:

• мөлшер өлшеуіштен қорғаныш оправаны (7) және зарядты құрылғының «Заряд» ұясынан қорғаныш қақпақты (6) бұрап шығару керек;

• потенциометр тұтқасын (4) шегіне жеткенше солға бұрау керек;

• мөлшер өлшеуішті «Заряд» ұясына (5) енгізіп, тірелгенше басу керек, бұл кезде көмескі жарық пен жоғары кернеу беріледі;

• окулярмен (1) бақылай отырып, тұтқаны (4) айналдыру арқылы мөлшер өлшеуіш шкаладағы (2) жіп бейнесін нөлдік бөлікке қою керек;

• мөлшер өлшеуішті ұядан шығарып, жарықта жіп жағдайын тексеру керек – жіптің тік жағдайында оның бейнесі шкаладағы нөлдік бөлікте болады; мөлшер өлшеуіштің қорғаныш оправасы мен қорғаныш қақпақты «Заряд» ұясына бұрап бекіту керек.

в) Қорытынды бөлім – 9 мин.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

• Ионизацияланған әдіс неге негізделген?

• ИД–1 мөлшері өлшеуіштердің толымы неден тұрады?

• ИД–1 мөлшері өлшеуіштердің толымының жұмыс істеу тәртібі туралы айтыңдар.

• ДП-22В толымы не үшін арналған?

• ДП-22В толымы неден тұрады?

• ДКП-50А дозиметрін жұмысқа қалай дайындайды?

Бастапқы әскери даярлық пәнінің ұйымдастырушы оқытушысы: _____________

«Бекітемін»

______________

Сабақтың технологиялық картасы

Мерзімі:

Топтар:

1. Сабақтың тақырыбы: Апатты жағдайлардағы аудандар мен зақымдану ошақтарында жүргізілетін құтқару және жедел қалпына келтіру жұмыстары.

2. Сабақтың мақсаты: Оқушыларды апатты жағдайлардағы аудандар мен зақымдану ошақтарында жүргізілетін құтқару және жедел қалпына келтіру жұмыстарымен таныстыру.

3. Уақыты:

4. Өткізілетін орны: АӘД бөлмесі.

5. Өткізілетін күні:

6. Көрнекілік құралдар: АӘД оқулығы.

а) Ұйымдастыру кезеңі – 3 мин.

Взвод командирі оқушыларды сапқа тұрғызады, оқытушыға рапорт береді, амандасу, түгендеу, оқушылардың сырт көрінісін тексеру.

ә) Өтілген тақырыпты сұрау кезеңі – 9 мин.

• ХБӘА не үшін арналған?

• ХБӘА неден тұрады?

• ХБӘА –мен жұмыс істеу қалайша жүзеге асырылады?

б) Негізгі бөлім – 25 мин.

АҚ. Т. 8. Апатты жағдайлардағы аудандар мен зақымдану ошақтарында жүргізілетін құтқару және жедел қалпына келтіру жұмыстары.

Апатты жағдайлардағы аудандар мен зақымдану ошақтарында жүргізілетін құтқару және жедел қалпына келтіру жұмыстары зақымдану ошақтарындағы адамдарды құтқару, жапа шегушілерге көмек көрсету, зақымданудың қайта туындаған факторларынан материалдық шығындар мен адамдардың құрбан болуының алдын алу және кезекті қалпына келтіру жұмыстарын орындау үшін жағдайлар жасау мақсатында жүргізіледі.

Құтқару жұмысына жататындар: қозғалыс жасау маршруты мен жұмыс аймағын барлау, жұмыс аймағы мен қозғалыс жасау маршруттарындағы өртті сөндіру және жою, зақымданушыларды іздеу және оларды үйінділердің бүлінген және жанып жатқан ғимараттардың астынан алып шығу, қиратылған қорғаныш құрылыстарын ашу, оған ауа жіберу және ондағы адамдарды құтқару; зақымданған адамдарға алғашқы дәрігерлік көмек көрсету және оларды тасымалдау; халықты қауіпсіз жерге шығару, зақымданушыларды санитарлық өңдеуден өткізу және олардың киімдерін, аумақты, көлік пен техниканы залалсыздандыру.

Жедел қалпына келтіру жұмыстарына жататындар: үйінділердегі көлік пен техника қозғалысы үшін жүру құрылғылары мен лек жолдарына жол төсемдерін жасау; құлау төндіретін конструкцияларды нығайту және опырып құлату; энергетикалық желілердегі апатты жайылдырмау, құтқару жұмыстарын қамтамасыз етуге арналған энергетикалық желілер мен байланыс желілерін уақытша қалпына келтіру.

Құтқару және жедел қалпына келтіру жұмыстарына АҚ-тың жалпы мақсаттағы әскерилендірілмеген құрамалары мен бөлімдері, әр түрлі мақсаттағы қызмет көрсету құрамалары (медициналық, өртке қарсы, инженерлік, қоғамдық тәртіпті сақтау, материалдық және техникалық қамтамасыз ету жәнет.б.) тартылады.

Құтқару командалары келіп жеткенге дейін барлау топтары аймақтағы зақымдану деңгейін анықтайды, құрылыстарға кіру мен шығу жолдарын іздестіреді.

Өртті сөндіру және оны одан ары жайылдырмау жұмыстары өртке қарсы командалардың және құтқару құрамаларының көмегі арқылы жүргізіледі.

Қираған ғимараттардағы үйінділер астынан адамдарды іздеу және құтқару зақымдану ошақтарына құрамалар кіргізілген кезден бастап дереу басталады.

Зақымданушыларды іздеу кезінде адамдардың болуы мүмкін жерлер мұқият зерттеледі.

Құтқарушыларға кезең-кезеңмен дауыстап немесе ғимараттың сақталып қалған бөлігіне және үйінді элементіне соққы беру арқылы қатты сигналдар беріліп отырады.

Зақымданушыларды қазу және үйінділер астынан алып шығу әдетте үйіндінің үстіңгі жағынан қолмен қазу арқылы жүргізіледі.

Жанып жатқан, қиратылған ғимараттардағы адамдарды құтқару өртке қарсы құрамалардың инженерлік құрамалармен өзара әрекетінде өрттерді бір уақытта өшірумен жүзеге асырылады.

Құтқарушылар түтіндеген жерлерден адамдарды іздеу үшін сүзгіш газтұмылдырықтарда жұмыс істеуі қажет. Зақымданушыны түтіннен қорғау үшін шүберектер немесе тығыз емес матаның бөлігі қолданылады.

Үйілген қорғаныш ғимараттарын қазу мен ашу олардан шығару жұмыстары жалпы мақсаттағы құрамалардың өртке қарсы, инженерлік, апатты-техникалық және дәрігерлік қызмет көрсету құрамаларымен бірлесе әрекет етуімен жүзеге асырылады.

Қорғаныш ғимараттарын қираған құрылыстардың арасынан іздеп табу жұмыстары алдын ала жасалған жоспар мен сипатты белгілері бойынша жүргізіледі.

Қорғаныш құрылыстарын іздеп тапқаннан соң ең алдымен онда тасаланып отырған адамдармен байланыс орнатып, олардың жағдайын, ғимараттың бүліну дәрежесін және оның ішкі жабдықтарын анықтау қажет.

Зақымданушыларға көрсетілетін дәрігерлік жәрдемді дәрігерлік қызмет көрсету мекемелері мен құрамалары ұйымдастырады. Объектілердегі құтқару жұмыстарын тікелей алғашқы дәрігерлік көмекті санитарлық дружиналардың жеке құрамы немесе АҚ-тың басқа да құрамалары көрсетеді.

Дәрігерлік көмекке зәру зақымданушылар тиеу орнына көлікпен тасымалданады да, алғашқы дәрігерлік көмек көрсету жасақтарына немесе қалалық дәрігерлік пункттерге жеткізіледі.

в) Қорытынды бөлім – 8 мин.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

• Құтқару жұмысына нелер жатады?

• Жедел қалпына келтіру жұмысына нелер жатады?

• Қираған ғимараттардағы зақымданушыларды құтқару қалай жүзеге асырылады?

• Зақымданушыларға көрсетілетін медициналық жәрдемнің ұйымдастырылуы туралы айтыңдар.

Бастапқы әскери даярлық пәнінің ұйымдастырушы оқытушысы: _____________

«Бекітемін»

______________

Сабақтың технологиялық картасы

Мерзімі:

Топтар:

1. Сабақтың тақырыбы: Зақымдану ошақтарын барлау.

2. Сабақтың мақсаты: Оқушыларды зақымдану ошақтарын барлаудың негізгі міндеттерімен таныстыру.

3. Уақыты:

4. Өткізілетін орны: АӘД бөлмесі.

5. Өткізілетін күні:

6. Көрнекілік құралдар: АӘД оқулығы.

7. Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі – 3 мин.

Взвод командирі оқушыларды сапқа тұрғызады, оқытушыға рапорт береді, амандасу, түгендеу, оқушылардың сырт көрінісін тексеру.

ә) Өтілген тақырыпты сұрау кезеңі – 9 мин.

• Құтқару жұмысына нелер жатады?

• Жедел қалпына келтіру жұмысына нелер жатады?

• Қираған ғимараттардағы зақымданушыларды құтқару қалай жүзеге асырылады?

• Зақымданушыларға көрсетілетін медициналық жәрдемнің ұйымдастырылуы туралы айтыңдар.

б) Негізгі бөлім – 23 мин.

Зақымдану ошақтарын барлау.

Зақымдану ошақтарын барлау.

Барлау АҚ күштерінің табысты әрекеттерін қамтамасыз ету түрлерінің бірі болып табылады.

Ол үздіксіз және белсенді жүргізіледі, оның мәліметтері нақты болуы керек.

Барланған мәліметтердің нақтылығы басқа деректерден алынған мәліметтермен салыстыру және жинақтау, мұқият зерделеу жолдары арқылы анықталады. Қайшы мәліметтер болған жағдайда ең бірінші кезекте радиациялық, химиялық, өрт, инженерлік, медициналық едәуір қиын ахуалды аудандарда қайта тексеру және қайта барлау жұмыстары ұйымдастырылады.

Барлау алға қойылған міндеттердің сипатына байланысты жалпы және арнаулы болып бөлінеді.

Жалпы барлауды әскери бөлімдердің барлаушы бөлімшелері, байқау және лабораториялық бақылау пункттері, барлау ұшақтары мен тікұшақтары, өзен (теңіз) барлауының барлаушы буындары, темір жол көлігі, аудан, қала және халық шаруашылық объектілерінің барлаушы топтары жүргізеді.

Арнаулы барлауды радиациялық, химиялық, өрт сөндіру, инженерлік, медициналық және эпидемиологиялық барлау топтары жүргізеді.

Мәліметтерді іздеп табу тәсілдеріне байланысты барлау әуеден, өзеннен (теңізден) және жер үстінен барлау болып бөлінеді.

Барлаудың негізгі міндеттері:

• жаппай және жай зақымданудың, табиғи апаттың, апаттар мен опаттардың пайда болу зардаптарына шалдыққан аудандарды, қалалар мен объектілерді анықтау;

• бүліну, өрт шығу сипатын және жаппай зақымдану ошақтары мен оған жақын аудандардағы залалдану дәрежесін анықтау;

• жылжу маршрутын, халық шаруашылығы объектілерінің жағдайын, қорғаныш құрылыстары мен зақымдану ошақтарындағы зақымданушыларға дәрігерлік көмек көрсету мүмкіндігін анықтау;

• ауаның, судың, топырақтың мал шаруашылығы мен өсімдік шаруашылығы өнімдерінің радиоактивті улағыш және бактериялық заттармен зақымдалуына лабораториялық бақылау мен тексеру жүргізу.

Барлау құрамалары өз міндеттерін бақылау және аспаптар көмегімен объектілерді тікелей байқау арқылы орындайды.

Түрлі өнеркәсіп объектілері, мекемелер, шаруа қожалықтары мүддесіндегі міндеттерді шешу үшін барлау топтары мен радиациялық және химиялық бақылау постары құралады. Олар объектінің барлаушы құрамаларын құрайды.

Барлаушы топтар қаланың сыртқы аймағындағы объект құрамалары орналасқан ауданда, қозғалыс жасау маршруттарында және зақымдану ошақтарындағы өз объектілерінде барлау жүргізеді. Сондай-ақ ол адамдардың, техника мен мүліктердің, азық-түлік пен ауыз судың радиоактивті және улағыш заттармен зақымдануын бақылау үшін тартылуы мүмкін.

Барлаушы топтың барлаушы буыны командир, барлаушы-дозиметрист, барлаушы-химиктен тұрады. Ол сүзгіш және оқшаулағыш газтұмылдырықпен, теріні қорғау құралдарымен, радиациялық және химиялық аспаптармен, дозиметриялық бақылау, қозғалыс жасау, байланыс құралдарымен, зақымданған учаске белгілерімен және басқа да қажетті мүліктермен қамтамасыз етіледі.

Радиациялық және химиялық бақылау постары объекті аумағы мен оған жақын жерлердегі әуе және жер үсті ахуалдарының өзгеріп отыруына, сондай-ақ қаланың сыртқы аймағында жұмысшылар мен қызметшілердің орналастыру орындарын да қадағалап отырады. Сонымен бірге, постарға зілзала апаттары болған аудандарда, ірі өндірістік апаттар мен опаттар болған орындардағы жағдайдың өзгеріп отыруына бақылау жасау жүктеледі.

Пост үш адамнан тұрады:

• пост бастығы;

• барлаушы-дозиметрист;

• барлаушы-химик.

Пост сүзгіш газтұмылдырықпен, жеке қорғаныш құралдарымен, радиациялық және химиялық барлау, сәулеленуді дозиметриялық бақылау аспаптарымен, компас, сағаттармен жабдықталады. Бұдан басқа поста: бақылау журналы, бағдарлар сызбасы, хабарлау белгілерінің кестесі, дүрбі, хабарлау белгілерін беру, байланыс құралдары және басқа да қажетті мүліктер болуы қажет.

в) Қорытынды бөлім – 10 мин.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

• Барлауға қандай талаптар қойылады?

• Барлау түрлері мен оны жүргізу тәсілдерін атаңдар.

• Барлаудың негізгі міндеттері қандай?

• Радиациялық және химиялық бақылау постарын тағайындау туралы, оның құрамы, міндеттері мен жабдықталуы туралы не білесіңдер?

Бастапқы әскери даярлық пәнінің ұйымдастырушы оқытушысы: _____________

«Бекітемін»

______________

Сабақтың технологиялық картасы

Мерзімі:

Топтар:

1. Сабақтың тақырыбы: Радиациялық және химиялық пост құрамындағы барлаушының іс әрекеті. Зақымдануғы объектіде барлау жүргізу кезіндегі барлаушының іс әрекеті.

2. Сабақтың мақсаты: Оқушыларға барлау жүргізу кезіндегі барлаушының іс-әрекетін үйрету.

3. Уақыты:

4. Өткізілетін орны: тактикалық алаң.

5. Өткізілетін күні:

6. Көрнекілік құралдар: АӘД оқулығы, газтұмылдырықтар, жеке қорғаныш құралдары.

7. Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастыру кезеңі – 3 мин.

Взвод командирі оқушыларды сапқа тұрғызады, оқытушыға рапорт береді, амандасу, түгендеу, оқушылардың сырт көрінісін тексеру.

ә) Өтілген тақырыпты сұрау кезеңі – 10 мин.

• Барлауға қандай талаптар қойылады?

• Барлау түрлері мен оны жүргізу тәсілдерін атаңдар.

• Барлаудың негізгі міндеттері қандай?

• Радиациялық және химиялық бақылау постарын тағайындау туралы, оның құрамы, міндеттері мен жабдықталуы туралы не білесіңдер?

б) Негізгі бөлім – 22 мин.

Радиациялық және химиялық пост құрамындағы барлаушының іс әрекеті.

Поста бақылаушы үшін орын және жеке құрамға арналған таса жабдықталады. Бақылаушыға арналған орын бақыланатын объектіні жақсы шолуды қамтамасыз ететіндей болуы керек.

Радиациялық және химиялық бақылау постының міндетін АҚ штабының бастығы белгілейді. Міндеттер қою кезінде оның көрсететіндері: пост құрамы; орналасу орны; бақылау секторы; не нәрсеге көңіл аудару керектігі; бақылау нәтижелері жайлы мәліметтердің реті; тапсырманы орындауға дайындық уақыты. Пост бастығы тапсырма алған соң жеке құрамды жинауды, мүлік қабылдауды ұйымдастырады, бағынышты адамдарға міндеттер түсіндіреді, бақылау ретін, пост жабдықталуын анықтайды, аспаптардың жөндемділігін тексеріп, бақылаушылар әрекетіне басшылық жасайды. Сондай-ақ пост бастығы бақылаушының кезекшілік міндетін атқарады.

Бақылаушы кезекші көрсетілген жерде табан аудармай болуы, әуе және жер үсті жағдайларының өзгерістерін тексеріп отыруға, жағдайдағы барлық өзгерістер туралы деректі тез пост бастығына хабарлап, оның нұсқауы бойынша әрекет етуге міндетті.

«Әуе дабылы!» сигналы бойынша постың жеке құрамы тасаны иемденеді, ал бақылаушы кезекші бақылауын жалғастыра береді.

Бақылаушы радиациялық барлау аспабын іске қосылған күйде ұстайды және оның көрсетілуін байқап отырады. Радиоактивті жауын-шашын түскен кезде ол аспап көрсетулері бойынша радиация деңгейін анықтап, ол жайлы пост бастығына мәлімдейді және пост бастығының бұйрығы бойынша радиоактивті зақымдануы жайында хабарлау белгілерін береді. Содан кейін газтұмылдырықты, теріні қорғау құралдарын киіп, аспап көрсетулерін үздіксіз бақылауын жалғастыра береді. Барлаушы радиация деңгейі көбейге жағдайда пост бастығына баяндайды да, оның рұқсатымен панаға барып тасаланады.

Радиация деңгейінің өзгерісі туралы бақылау тасадан жүргізіледі, бұл кезде иондалған сәулелену коэффицентінің әлсіз екендігін есепке алады. Коэффицент аспап бойынша екі өлшеу жолымен - тасадан тыс және таса ішінде анықталады. Бірінші өлшеудің екіншісіне қатынасы әлсіздену коэффиценті болып табылады. Тасадағы радиация деңгейін өлшеп және оның мәнін әлсіздену коэффицентіне көбейте отырып жергілікті жердегі радиация деңгейі анықталады.

Бақылаушы радиация деңгейін өлшей отырып олардың өсуі мен төмендеуін белгілейді.

Қарсылас химиялық қаруды қолданған немесе ауада уландырғыш заттар таралу белгілері білінген жағдайда бақылаушы кезекші газтұмылдырық пен теріні қорғау құралдарын киіп, пост бастығына мәлімдейді де, оның нұсқауы бойынша хабарлау сигналдарын береді және әрекет етеді. Бақылаушы аумақты зерттей отырып химиялық барлау аспабының көмегі арқылы улағыш заттар түрін, уланған ауаның іркілу орнын, ондағы улағыш заттардың қоюлануын анықтайды.

Зақымдалған аймақты қоршап қою белгілерімен белгілейді.

Зілзала аудандарында, өндірістік апаттар мен апаттар кезіндегі бақылаушының негізгі міндеті – құтқару және апатты қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуші құрылымдарға аудандар мен жұмыс аймақтарындағы жағдайдың шұғыл өзгерістері туралы дер кезінде хабарлау болып табылады.

Өрт кезінде бақылаушының негізгі міндеті – бірінші кезекте өрт сипаты мен оттың жайылу бағытын анықтау және өрт ошағы жайылған немесе жайылмаған аудандарға бақылау қою.

Зақымдану ошағындағы объектіде барлау жүргізу кезіндегі барлаушының іс әрекеті.

Барлаушы топ қала сыртындағы аймақтың ауданына объектінің ьасқа құрылымдарымен бірге кіреді.

Барлау жүргізу міндетін АҚ штабының бастығы белгілейді. Міндеттер қою кезінде оның көрсететіндері: бастапқы пунктті өту уақыты; радиоактивті және химиялық зақымдануы мүмкін аудандар; зақымдану ошағында не нәрсеге көңіл аудару керектігі; байланысты ұстап тұру және хабарламаны көрсету ретін; сәулелену мөлшерінің шегіне жеткен мүмкінділігі.

Барлау буынының командирі буынның жеке құрамына тапсырманы түсіндіреді, жеке қорғаныш құралдарын кию, барлау аспаптарын, жылжу және байланыс құралдарын дайындыққа келтіруге бұйрық береді. Осыларды орындаған соң буын тапсырманы орындайды.

Барлаушылар маршрут бойымен жылжи отырып аспаптардың көрсетулеріне бақылау жасау арқылы радиоактивті және улағыш заттармен жергілікті жердің қаншалықты зақымдалғанын белгілейді. Радиоактивті зақымдалуды тапқан соң барлаушы бұл жайлы командирге мәлімдейді, ал жеке құрам газтұмылдырықтар киеді. Содан соң барлаушы радиация деңгейін анықтап, белгілейді. Ол қоршау белгісін жолдың оң жағына, қозғалыс бағытына қарай орналастырады; белгілеу ағашына радиация деңгейі, өлшеу уақыты мен күні көрсетіледі.

Барлаушылар зақымдану аймағын айналып өту бағытын және шығар жерде оның сыртқы шекарасын көрсеткіштермен белгілейді.

Елді мекендердегі өрттің шығуы, үйінділер, маршруттағы қираған аймақтар және басқа да кедергілер кездесе қалған жағдайда барлаушы олардың сипатын және құрамалардың әрекет етуіне, олардың тигізетін әсер ету мүмкіндігін нақтылайды, оларды басып өту жолдарын іздестіреді.

Маршруттағы жағдай туралы мәліметтерді буын командирі АҚ штабының бастығына мәлімдейді және маршрут сызбасын түсіреді.

Объект аумағына келіп жеткен соң буын барлау жүргізу үшін өзіне тағайындалған аймақта әрекет етеді. Барлаушылар ең алдымен радиация деңгейін, улағыш заттардың түрі мен бар болуын анықтайды. Содан соң паналар мен тасаларды іздеп, олардың жағдайын, оларға жету жолдарын айқындайды.

Барлау буынының командирі жағдай мәліметтерін объект кәртішкесіне түсіріп, барлау нәтижесін АҚ штабының бастығына мәлімдейді.

Барлаушы буын өз тапсырмасын орындағаннан соң объект аумағындағы құтқару және шұғыл апатты қалпына келтіру жұмыстарын өткізу барысына бақылау жүргізуге тартылуы немесе жиналу пунктіне шақырылуы мүмкін.

в) Қорытынды бөлім – 10 мин.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

• Радиациялық және химиялық бақылау посты үшін орын таңдау қалай жүзеге асырылады және оның жабдықталуы қандай?

• «Әуе дабылы!» сигналы ядролық жарылыс кезінде, радиоактивті зақымдалуды табуда және улағыш заттар белгілерінің ауада пайда болуы кезінде бақылаушы іс-әрекеті қандай?

• Барлау буынының қала сырты аймағындағы бастапқы ауданында барлау жүргізуі жайлы айтып беріңдер.

• Маршрутта радиоактивті және химиялық зақымдануды табу кезінде барлаушылар қандай әрекет атқарады?

• Зақымдалу ошағында барлау жүргізу кезіндегі барлау буынының әрекеті қандай?

Бастапқы әскери даярлық пәнінің ұйымдастырушы оқытушысы: _____________

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. “Алғашқы әскери дайындық” Алматы «Мектеп» 2006 (10 сынып) Аманжолов К, Тасболатов А, Майхиев Д, Аманжолова Б.

2. “Алғашқы әскери дайындық” Алматы «Мектеп» 2011 (11 сынып) Аманжолов К, Тасболатов А, Майхиев Д, Аманжолова Б.

3. ҚРҚК жалпы әскери Жарғылары.