Жыраулар шы?армашылы?ыны? ма?ызы

Жалпы білім беретін №81 орта мектепті?

?аза? тілі ж?не ?дебиет п?ні м??алімі Саумалбаева А.Т.

Жыраулар шы?армашылы?ыны? ма?ызы

XVІІІ ?асыр-?аза? хал?ыны? ?леуметтік саяси ж?не философиялы? ой ж?йесіне ерекше бір шабыт беріп, ?оз?ау салып, хандарымыз?а елін,жерін т?гендетіп, батырларымыз?а ?олына найза ?статып жау?а ?оса, жырауларымызды? ойына т?рткі салып,замана жайлы сол кезді? к?кейкесті м?селелеріні? шешімін ?з шы?армашылы?тарына ар?ау еткізген заман болды. Евразиялы? ке?істіктегі ?аза? ордасыны? осы бір кезе?іні? тарихи хал-а?уалын жазушы М.Ма?ауин былай деп сипаттайды: «Т?ркістан баста?ан 25 ?аладан айырылу ?аза? Ордасыны? ?анатын ?ыр?ып,?рісін тарылтып ?ана ?ой?ан жо?,оны? алда?ы замандарда?ы тіршілік кебін бір жа?ты мал шаруашлы?ымен ?ана айналысатын к?шпенді кепке т?сірді. Т?ркістанда?ы ?зірет с?лтан д?рбесінен бастап, Сауран, Шымкент, Сайрам, Ташкент, Соза? ж?не бас?а ?алаларда?ы мешіттер ?оймасында са?тал?ан бай кітапхана онда?ы діни-ф?лсафалы? е?бектер,ескі тарихтар мен шежірелер біз бар деп білменген та?ы ?аншама м?ра ?ртке кетті, талан-тараж?а т?сті,жойылды.» [1]

Осындай алма?айып заманда ?аза? хал?ыны? ?мір с?руімен жойылып кетуді? алдында т?р?ан не?айбіл ша?тарында ?лтты? жо?ары рухы, к?зсіз жан?иярлы? ерлігі жайында ?аншама а?ыздар, ?ле?-жырлар, тал?аулар ?мірге келді. Ол туындылар сол кездегі ?мір шынды?ы, ж?ректерді? тебіренсі, халы?ты? арман тілегі. Бізді? жадымызда екі ?асыр б?ліп т?рса да, бабалар ?ні ??ла?ымызда т?р?андай. А?табан ш?бырынды жылдары ?аза? еліні? дербестіктен айырылып ?алу ?ауіпі ту?ан кезе? еді. ?здеріне соншалы? ?ымбат ??ндылы?тарды? к?йрей бастауыны? нышандары ай?ын к?ріне баста?ан кез. Сонды?тан да осындай ?ауіпті е? ал?аш?ы к?рген, сезіне баста?ан халы?ты? е? сезімтал ?лдары-жыраулар, билер, а?ындар, осындай к?йреуді? ?рейлі ?ш?ындарын ?здеріні? шы?армаларында к?рсетіп, халы?ты, билік басында?ы хандарды бірлікке ша?ырды. Оларды? негізгі ?ні- отаншылды?, ерлік, жерін, ата-мекен ?ор?ау болды

. XVІІІ ?асыр жыршылары «А?табан ш?бырынды,Ал?ак?л с?лама» о?и?асына байланысты жыр тол?амай ?тпеген. Жыраулар шы?армаларында жо??ар бас?ыншыларыны? басып кіруі кезе?індегі ?скери ?а?ты?ыстар, ойран салу,?ырып жою ?аза? хал?ыны? сол кездегі бастан кешкен ?ай?ы-?асіреті баян етіледі. Осындай ?иын-?ыстау кезінде ?аза? ?ауымыны? ішінде ел м??ын,ел тілегін жо?тайтын екі алуан адамды шы?арды. Біреулері: заман халін ?ай?ырып,елді? м?? зарын жалынды с?збен шы?аратын жо?арыда?ы айтыл?ан кеменгер а?ылшы к?рия,тол?аушыл жырау,сезімді а?ындар. Екіншісі: жа?а?ыдай ілгері, со??ы жа?сыларды? а?ыл, ?сиетінен, ?ле?, жырынан, саяси ой мен ба?ытты, салт-сананы іске асырамын деген ?ол батырлар. Сонымен ел тіршілігіні? ауыр к?ндері ту?ыз?ан екі алуан адамны? бірі-ой батыры болса, екіншісі- ?ол батыры деу керек [1]

Осындай ой батырларыны? бірі- Б?хар жырау ?ал?аман?лы еді.

Б?хар ?мір с?рген д?уірді? ?ан-??йлы о?и?асы – жо??ар ?алма?тарыны? ?ктемдіктері, оларды? ?аза? жеріне баса к?ктеп енуі заманында ?ткен. ?алма??а ?арсы ?рыс бастал?ан ша?тан ая?ына дейін Б?хар бар ауыртпалы?ты елімен бірге кешкен.

С?бит М??анов «Б??ар жырауды? шы?армаларында азатты?,саяси сарын тере?, ?леуметтік астар басым... »,-деп «Б??арды? барлы? шы?армаларына т?н та?ырып халы? ?амы, халы? м?ддесі, халы? ма?саты, халы? м??ы. Б??арды? барлы? шы?армасы сол кездегі халы?ты? тілегіен ту?ан,ол тілек-?аза? хал?ыны? жер бостанды?ы, т?уелсіздігі, тынышты?ы, шатты? т?рмысы»,-деп ?діл т?йіндейді [2]

?мбетей жырау жырлап ?ткендей:

?ткізді? то?ыз ханды тол?ауменен,

Шешті? талай т?йінді болжауменен.

Іс болса ?иын ?ыстау сен сайысты?,

?ылыш ?ып ?ызыл тілді ?ор?ауменен.

деп Б??арды? ?з Т?укеден бастап - ?айып,Болат, С?меке,?ділм?мбет, К?шік, ?білхайыр, Бара?, Абылай хандар т?сында ?мір с?ргендігін айтады.Б??ар жырау Абылай хан д?уіріне дейін де ?аза? ?о?амыны? саяси-?леуметтік ?міріне аралас?ан болатын. ?зіні? тере? ойлы философиялы? т?жырымдамалары мен ?о?амды? ойды жетілдіруге ат салысты /6/.

Б??ар жырау ?зіні? шы?армаларында халы?ты? е?сесін к?теріп елге-ерге дем беріп, ж?ртты? к??ілінде ж?рген асыл арманы- «?ой ?стінде боз тор?ай ж?мырт?ала?ан» тыныш заманны? салтанатын жыр етеді. «Ма?-ма? басып ж?рі?із, байсалды ?йге т?сі?із» деп тынымсыз жаугершіліктен ?ажи баста?ан елге ?уатты с?здермен ?айрат беріп, ?анатымен су сепкен ?арлы?аштай, халы?ты рухани ж?деушіліктен са?тап, жігерлендіріп ?з к?шіне сенімін арттырып бейбітшілікті? мазм?нды тіршілігін жыр етті. Оны мына ?ле? шума?ынан к?руге болады:

Б?л, б?л ?йрек, б?л ?йрек,

Б?л ?йректей болы?ыз,

Судан су?а ж?йгемен,

К?лден к?лге ?оны?ыз

Байлар ??ылы шо?алар,

Бас ?осыпты десінде,

Ма?-ма? басып ж?рі?із,

Байсалды ?йге т?сі?із.

Айнала алмай ат ?лсін,

Айыра алмай жат ?лсін,

Жат бойынан т??ілсін

Б?рі?із бір енеден ту?андай болы?ыз.[3]

Б?хар жырау ?зіні? ?гіт насихат жырларында к?шпенді елді? ертеден орны??ан ?а?идасы ше?берінде рулы? ?айшылы?тар?а ?арсы т?рып, туыс?анды?, ынтыма? жолымен, ру тайпаларды? ара ?атынасын бекітерліктей саналы саясат ж?ргізді.

А?тамберді мен Б?хар,Т?ті?ара мен ?ожаберген бастан ?ткерген XVІІІ ?асырды? аласапыран уа?и?аларыны? ішінде ?мбетей де болды. ?аза?-жо??ар ?атынастарында?ы бір?атар шай?астарды? ?а?арманды? рухын бізге дейін ?мбетей жырау, А?тамберді жырау, Т?тті?ара жырау, К?теш а?ын ж?не Б??ар жырау туындылары жеткізді.

?мбетей жырау ?з тол?ауларында Жо??арларды? Баянауыл, ?ызылтау, Абралы, Шы??ыс таулары мен ?ара Ертіс бойында?ы Мамыры?ты ж?не Алатауды ?алай жаулап ал?анын суреттеген [4].

«Баян Ауыл, ?ызыл тау,

Абыралы, Шы??ыс тау

?озы- Ма?ыра?,?ой-Ма?ыра

Арасы тол?ан коп ?алма?,

?алма?ты ?уып ?ашырды?,

?ара Ертістен ?ткізіп,

Алтай тау?а асырды?,

А? Ш?уліге ?ос тігіп,

Ауыр ?ол жиып алдырды?,

?алма??а ойран салдырды?,

?абанбай мен Б?генбай

Ар?ын мен Найман?а

?оныс ?ылып ?алдырды?» [5].

Негізгі назар аудартатыны - б?л деректер т?гелдей дерлік а?и?ат.Б?л мекендерді? ?озыма?ыра? мен ?ойма?ыра?тан ?згесі ?азір де солай аталатын, б?гінгі Повлодар, ?ара?анды, Семей, Шы?ыс ?аза?стан облыстарыны? территориясын алып жат?ан ?лкен тау алаптары, ш?райлы, ??й?алы ?оныстар екенін к?реміз. Осы аталып отыр?ан жерлер ?за??а созыл?ан к?рестерден со? Жо??ар тауларынан шы??ан Ойрат тайпалары басып ал?ан ?аза?ты? байыр?ы мекендері болатын.

?мбетей бейнесі Б?генбай батырды? есімімен байланысты. Оны? Б?генбай?а ?атысты екі ?за? жыры бар: Біріншісі- Б?генбайды жо?тау; Екіншісі-Б?генбай ?лімін Абылайхан?а естіру.

?аза? хал?ыны? т?тасты?ын, еліні? жау?а алдырмас ?айсарлы?ын жырлай отырып елді? басына т?скен зар заманды, к?йзелісті жырына ар?ау еткен ?мбетей жырау болаша? ?рпа?ты? да та?ы жар?ын, рухы биік болсы деп тарих б?рмаланбасын деп ел алдында?ы тарихты жырымен жазуы ?аза? тарихыны? жа?а к?з?арастарды тануына жетелейді.

Пайдаланыл?ан ?дебиеттер

.М.Ма?ауин. ?аза? тарихыны? ?ліпессі. А.,1995, 100-101-б.
С?бит М?ханов.Халы? м?расы.А., 1974, 183-б.
?уан?анов Ш.Т. Б??ар жырау ж?не оны? заманы. А., 2000, 16-б.
?аза?стан тарихы. 3-том.А., 2002, 139-б.
?аза?стан тарихы. 3-том.А.,2002,129-б.
Б.Омар?лы Зар-заман ?дебиеті. Астана, 2005, 3-б.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Жыраулар шы?армашылы?ыны? ма?ызы »

Жалпы білім беретін №81 орта мектептің

қазақ тілі және әдебиет пәні мұғалімі Саумалбаева А.Т.

Жыраулар шығармашылығының маңызы

XVІІІ ғасыр-қазақ халқының әлеуметтік саяси және философиялық ой жүйесіне ерекше бір шабыт беріп, қозғау салып, хандарымызға елін,жерін түгендетіп, батырларымызға қолына найза ұстатып жауға қоса, жырауларымыздың ойына түрткі салып,замана жайлы сол кездің көкейкесті мәселелерінің шешімін өз шығармашылықтарына арқау еткізген заман болды. Евразиялық кеңістіктегі Қазақ ордасының осы бір кезеңінің тарихи хал-ақуалын жазушы М.Мағауин былай деп сипаттайды: «Түркістан бастаған 25 қаладан айырылу Қазақ Ордасының қанатын қырқып,өрісін тарылтып қана қойған жоқ,оның алдағы замандардағы тіршілік кебін бір жақты мал шаруашлығымен ғана айналысатын көшпенді кепке түсірді. Түркістандағы Әзірет сұлтан дүрбесінен бастап, Сауран, Шымкент, Сайрам, Ташкент, Созақ және басқа қалалардағы мешіттер қоймасында сақталған бай кітапхана ондағы діни-фәлсафалық еңбектер,ескі тарихтар мен шежірелер біз бар деп білменген тағы қаншама мұра өртке кетті, талан-таражға түсті,жойылды.» [1]

Осындай алмағайып заманда қазақ халқының өмір сүруімен жойылып кетудің алдында тұрған неғайбіл шақтарында ұлттық жоғары рухы, көзсіз жанқиярлық ерлігі жайында қаншама аңыздар, өлең-жырлар, талғаулар өмірге келді. Ол туындылар сол кездегі өмір шындығы, жүректердің тебіренсі, халықтың арман тілегі. Біздің жадымызда екі ғасыр бөліп тұрса да, бабалар үні құлағымызда тұрғандай. Ақтабан шұбырынды жылдары қазақ елінің дербестіктен айырылып қалу қауіпі туған кезең еді. Өздеріне соншалық қымбат құндылықтардың күйрей бастауының нышандары айқын көріне бастаған кез. Сондықтан да осындай қауіпті ең алғашқы көрген, сезіне бастаған халықтың ең сезімтал ұлдары-жыраулар, билер, ақындар, осындай күйреудің үрейлі ұшқындарын өздерінің шығармаларында көрсетіп, халықты, билік басындағы хандарды бірлікке шақырды. Олардың негізгі үні- отаншылдық, ерлік, жерін, ата-мекен қорғау болды

. XVІІІ ғасыр жыршылары «Ақтабан шұбырынды,Алқакөл сұлама» оқиғасына байланысты жыр толғамай өтпеген. Жыраулар шығармаларында жоңғар басқыншыларының басып кіруі кезеңіндегі әскери қақтығыстар, ойран салу,қырып жою қазақ халқының сол кездегі бастан кешкен қайғы-қасіреті баян етіледі. Осындай қиын-қыстау кезінде қазақ қауымының ішінде ел мұңын,ел тілегін жоқтайтын екі алуан адамды шығарды. Біреулері: заман халін қайғырып,елдің мұң зарын жалынды сөзбен шығаратын жоғарыдағы айтылған кеменгер ақылшы кәрия,толғаушыл жырау,сезімді ақындар. Екіншісі: жаңағыдай ілгері, соңғы жақсылардың ақыл, өсиетінен, өлең, жырынан, саяси ой мен бағытты, салт-сананы іске асырамын деген қол батырлар. Сонымен ел тіршілігінің ауыр күндері туғызған екі алуан адамның бірі-ой батыры болса, екіншісі- қол батыры деу керек [1]

Осындай ой батырларының бірі- Бұхар жырау Қалқаманұлы еді.

Бұхар өмір сүрген дәуірдің қан-құйлы оқиғасы – жоңғар қалмақтарының өктемдіктері, олардың қазақ жеріне баса көктеп енуі заманында өткен. Қалмаққа қарсы ұрыс басталған шақтан аяғына дейін Бұхар бар ауыртпалықты елімен бірге кешкен.

Сәбит Мұқанов «Бұқар жыраудың шығармаларында азаттық,саяси сарын терең, әлеуметтік астар басым... »,-деп «Бұқардың барлық шығармаларына тән тақырып халық қамы, халық мүддесі, халық мақсаты, халық мұңы. Бұқардың барлық шығармасы сол кездегі халықтың тілегіен туған,ол тілек-қазақ халқының жер бостандығы, тәуелсіздігі, тыныштығы, шаттық тұрмысы»,-деп әділ түйіндейді [2]

Үмбетей жырау жырлап өткендей:

Өткіздің тоғыз ханды толғауменен,

Шештің талай түйінді болжауменен.

Іс болса қиын қыстау сен сайыстың,

Қылыш қып қызыл тілді қорғауменен.

деп Бұқардың Әз Тәукеден бастап - Қайып,Болат, Сәмеке,Әділмәмбет, Күшік, Әбілхайыр, Барақ, Абылай хандар тұсында өмір сүргендігін айтады.Бұқар жырау Абылай хан дәуіріне дейін де қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік өміріне араласқан болатын. Өзінің терең ойлы философиялық тұжырымдамалары мен қоғамдық ойды жетілдіруге ат салысты /6/.

Бұқар жырау өзінің шығармаларында халықтың еңсесін көтеріп елге-ерге дем беріп, жұрттың көңілінде жүрген асыл арманы- «Қой үстінде боз торғай жұмыртқалаған» тыныш заманның салтанатын жыр етеді. «Маң-маң басып жүріңіз, байсалды үйге түсіңіз» деп тынымсыз жаугершіліктен қажи бастаған елге қуатты сөздермен қайрат беріп, қанатымен су сепкен қарлығаштай, халықты рухани жүдеушіліктен сақтап, жігерлендіріп өз күшіне сенімін арттырып бейбітшіліктің мазмұнды тіршілігін жыр етті. Оны мына өлең шумағынан көруге болады:

Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек,

Бұл үйректей болыңыз,

Судан суға жүйгемен,

Көлден көлге қоныңыз

Байлар ұғылы шоғалар,

Бас қосыпты десінде,

Маң-маң басып жүріңіз,

Байсалды үйге түсіңіз.

Айнала алмай ат өлсін,

Айыра алмай жат өлсін,

Жат бойынан түңілсін

Бәріңіз бір енеден туғандай болыңыз.[3]

Бұхар жырау өзінің үгіт насихат жырларында көшпенді елдің ертеден орныққан қағидасы шеңберінде рулық қайшылықтарға қарсы тұрып, туысқандық, ынтымақ жолымен, ру тайпалардың ара қатынасын бекітерліктей саналы саясат жүргізді.

Ақтамберді мен Бұхар,Тәтіқара мен Қожаберген бастан өткерген XVІІІ ғасырдың аласапыран уақиғаларының ішінде Үмбетей де болды. Қазақ-жоңғар қатынастарындағы бірқатар шайқастардың қаһармандық рухын бізге дейін Үмбетей жырау, Ақтамберді жырау, Тәттіқара жырау, Көтеш ақын және Бұқар жырау туындылары жеткізді.

Үмбетей жырау өз толғауларында Жоңғарлардың Баянауыл, Қызылтау, Абралы, Шыңғыс таулары мен Қара Ертіс бойындағы Мамырықты және Алатауды қалай жаулап алғанын суреттеген [4].

«Баян Ауыл, Қызыл тау,

Абыралы, Шыңғыс тау

Қозы- Маңырақ,Қой-Маңыра

Арасы толған коп Қалмақ,

Қалмақты қуып қашырдың,

Қара Ертістен өткізіп,

Алтай тауға асырдың,

Ақ Шәуліге қос тігіп,

Ауыр қол жиып алдырдың,

Қалмаққа ойран салдырдың,

Қабанбай мен Бөгенбай

Арғын мен Найманға

Қоныс қылып қалдырдың» [5].

Негізгі назар аудартатыны - бұл деректер түгелдей дерлік ақиқат.Бұл мекендердің Қозымаңырақ мен Қоймаңырақтан өзгесі қазір де солай аталатын, бүгінгі Повлодар, Қарағанды, Семей, Шығыс Қазақстан облыстарының территориясын алып жатқан үлкен тау алаптары, шұрайлы, құйқалы қоныстар екенін көреміз. Осы аталып отырған жерлер ұзаққа созылған күрестерден соң Жоңғар тауларынан шыққан Ойрат тайпалары басып алған Қазақтың байырғы мекендері болатын.

Үмбетей бейнесі Бөгенбай батырдың есімімен байланысты. Оның Бөгенбайға қатысты екі ұзақ жыры бар: Біріншісі- Бөгенбайды жоқтау; Екіншісі-Бөгенбай өлімін Абылайханға естіру.

Қазақ халқының тұтастығын, елінің жауға алдырмас қайсарлығын жырлай отырып елдің басына түскен зар заманды, күйзелісті жырына арқау еткен Үмбетей жырау болашақ ұрпақтың да таңы жарқын, рухы биік болсы деп тарих бұрмаланбасын деп ел алдындағы тарихты жырымен жазуы қазақ тарихының жаңа көзқарастарды тануына жетелейді.

Дауылпаз Қожаберген – дүлділ тарихшы.Біріншіден, тек «Елім-ай» дастанында ғана бүкіл дәуірді суреттейді. Жоңғар империясының дәуірлеп күшеюі себептерін ашады. Екіншіден, Жоңғарлардың орыстар мен қытайларға арқа сүйегенін көрсетеді.

Орыс империясы өзіне көрші қазақ елін тұқыртып,жоңғарларға кіші зеңбірек жасауды үйретіп,құтыртып екі түркі тілді халықтарды өз-ара қырып салуына мүмкіндік жасағанын ғажайып суреттейді. Үшіншіден,түрікпен,Қоқан,Хиуа,Бұхардың қазақ еліне деген қастандық саясатын өзбек пен тәжіктің жатығын әшкерлейді. Төртіншіден,Әз Тәуекелден кейінгі қазақ хандығында болған теке тірес бақталас берекесіздіктің бетпердесін ашады.Бесіншіден, ақтабан шұбырыды қалай болды, халық қалай неге тозды деген сауалдарға жауап береді. «Қырылу Алакөлден басталып тұр»- деп Алқакөл емес Алакөл екендігін еске алады. Әдебиетте «Алқакөл сұлама» термині жөнінде алуан пікірлер айтылады. Біреулер қателесіп, «сұлама» түйенің қатпа болып қырылуы деп санайды. Басқа біреулер «Алқакөл» емес, «Алакөл» деп есептейді. Бқл жөнінде сол қасіретті куәгері болған Қожаберген жыраудың «елім-ай» дастанында: «Қырылу Алакөлден басталып тұр»,- деп тікелей көрсетілген.Жекелеген зерттеушілердің пікірінше, «Алқакөл»- Сырдарияның арғы жағындағы,өзенің сол жақ жағалауындағы Бетпақдаладағы көл. Екінші бір нұсқа бойынша, «Алакөл» емес, «Алқакөл» бұл «топтасып қол ұстасып», алдында жатқан адамның тізесіне басын қойып отыру немесе тізіліп жату,жорықтағы демалыс әдісі. «Сұлама» - әбден шаршап-қалжырап,басын көтере алмай жату [5]

Әрине, қазақ тарихы үшін маңызды жыраулар шығармашылығы мұнымен тоқтамайды. «Елдің мұңын, халықтың қайғысын ойлап, ұлтын ұлықтап, жұртын жоқтаған арыстардың жәдігерлік дүниелері күрмеуі көп күрделі кезеңде қапасқа қамалып, табанға тапталғанымен, түптің түбінде тарихтың шөгіндіні батырып, шын асылды қалқытып шығаратын толқындарына ілесіп,жағалауына жол тартады. Жаңа заманның жаңаша ойлайтын ұрпағының қолына тиеді. Бағасы аспандап,қадір-қасиеті артып,құндылығы еселеніп жетеді» [6] - деп Б.Омарұлы айтқандай тәуелсіздік алған соң жоғардағы жырауларымыздың да барлығы дерлік шығармалары кітап болып басылып шығып,елдің қолына тиді.

Дегенмен, тарихи жырлар әлі де түбегейлі зеттеліп біткен жоқ.Оның табиғатын танып, даму заңдылығын аша түсу, сөйтіп поэтикасын жан-жақты да терең зерттеуді қажет етеді. Жыраулар шығармаларын пайдалана отырып тарихтың ақтаңдақ беттеріне айналған көптеген тарихи оқиғалардың мазмұнын ашу өзекті болып табылады.