МКОУ «Чунинская СОШ»
ПРОЕКТ
«Методика изучения сказок
на уроках родной литературы»
Выполнила: Мусаева З. М.
2018 г.
План
Цебераг1и…………………………………………………………………...3
Глава I. Авар литератураялъул дарсида маргьаби малъиялъул методика……………………………………………………………………………..5
I.1. Маргьабазул маг1нa босизе ц1алдохъаби х1адури…………………...5
I.2. Маргьаялъулгун т1оцебесеб лъай-хъвай гьабулеб куц……………..11
I.3. Маргьаялъул тексталда т1ад х1алт1и………………………………..15
I.4. Маргьаби малъулелъул, жалго жидедаго ч1ун, ц1алдохъабаз гьарулел х1алт1аби………………………………………………………………20
I.5. Маргьабазул анализ…………………………………………………...27
Х1асил ……………………………………………………………………..40
Пайда босараб литература……………………………………………42
Цебераг1и
Программаялда рекъон 5, 6, 7 классалъул литературияб курс рагьула халкъияб к1алзул гьунаралъул асараздалъун.
Классалда малъизе, жидецаго ц1ализе х1исабалде росарал халкъиял маргьаби ва къисаби руго маг1наялъул рахъалъ гъваридал, мац1алъул рахъалъ г1адатал ва пасих1ал, рух1ияб тарбия кьезе ресал ц1ик1к1арал асарал.
Маргьа буго г1исинаб г1елалъе хирияб, халкъияб к1алзул гьунаралъул бищунго т1ибит1араб форма. Гьеб бицуна ва гъираялда гьелъухъ г1енеккула лъималги ч1ах1иялги. Г1елалъ г1елалъухъе кьун, ц1унун хут1ун руго маг1на гъваридал, пасих1лъиялде щварал маргьаби. Цебе, хъвазе-ц1ализе лъалев чи дагьаб мехалъ, г1емерал г1олилал данделъулел рук1арал ратани, маргьаби г1емер лъалев, бицине пагьму бугев чиясул гъаст1е, гьезухъ г1енекки рух1иял дарсазул школалъун лъугьунеб бук1араб батани, гьанже киназдаго ц1ализе лъалеб мехалъ, аслияб маргьачилъун лъугьана т1ехь. Къанаг1алъана маргьабазухъ г1енеккизе данделъи. Гьанже эбел-инсуца г1исинал лъималазе ц1ализе маргьабазул т1ехь босула. Гьезда хъвазе-ц1ализе лъазег1ан, улбуз, ц1ик1к1арал вацал-яцаз гьезие маргьаби ц1алула, хадуб жалго лъугьуна гьезул т1аг1ам босизе. Гьединлъидал гьаб жакъаги гьезул пасих1лъиялъги рух1ияб бечелъиялъги цебеялдасаги ц1ик1к1ун г1исиналги ч1ах1иялги х1айран гьарула.
Х1алт1и хъвалаго цере лъурал масъалаби:
- маргьабазул маг1нa босизе ц1алдохъаби х1адур гьарулеб куц бихьизаби;
- маргьаялъулгун т1оцебесеб лъай-хъвай гьабулеб куц бихьизаби;
- маргьаялъул тексталда т1ад х1алт1и малъи;
- маргьаби малъулелъул, жалго жидедаго ч1ун, ц1алдохъабаз гьарулел х1алт1абазул бицин;
- авар литератураялъул дарсида маргьабазул анализ гьабулеб къаг1ида бихьизаби.
Глава I. Авар литератураялъул дарсида маргьаби малъиялъул методика
I.1.Маргьабазул маг1нa босизе ц1алдохъаби х1адури
Маргьа ккола, кициго г1адин, халкъалъ къач1алаго, ц1ик1к1араб г1амлъиялде щвараб асар. Кинаб ракьалда, кинаб миллаталда жаниб гьеб бижараб батаниги, т1олабго инсанияталъе г1аммаб сипатсураталде щун бук1уна гьеб, х1атта хасал ц1аралгицин г1аммал ц1араздалъун хисун бицуна. Масала, «Лъабго гьунар гьабурав бах1арчи» бокьараб улка-ракьалда жидерголъун бицине бегьула: киналго миллатазе г1аммал, т1олабго инсанияталъе хасиятал рахъал хут1ун руго гьенир. Маргьабазул т1ок1лъиги гьелъулъ буго: т1олабго инсанияталъул рух1ияб даражаялда лъималазе тарбия кьезе рес бук1ин. Г1аданлъиялъул ва инсаплъиялъул г1аммал законал лъач1ого, щибаб миллаталъул лъик1ал г1адаталги г1адамазе къимат кьезе ч1езарурал хасал нормабиги рич1ч1изе, лъан х1алт1изаризе, гьезул х1урмат ц1унун хьвадизе бажаруларо. Гьел киназего г1аммал рух1иял т1алабал ц1алдохъабазда рич1ч1изаризе бищунго ц1ик1к1арал санаг1алъаби маргьабазул руго, гьелъиелъидал халкъалъ гьел ургъарал ва, азарил соназ к1очене теч1ого, нахъе ц1унарал. Гьединлъидал жиб бижараб заманалде балагьич1ого, маргьа гьайбатаб асарлъун хут1ула инсанияталъе. Нилъер улкаялда ханзабиги гьезул васал-ясалги гьеч1елдаса цо г1елалъул г1умру ун бахъунеб буго, ана гьезул бицунеб заманги. Арабищха ханзабазул, гьезул васазул-ясазул х1акъалъулъ ругел маргьабазул заман? Инч1о. Кидаго инеги гьеч1о. Щай? Щайгурелъул халкъалъ маргьабалъ ханлъун гьавула, жидер би ц1улев, гъин кваналев х1акъикъияв т1адчи гурев, киназего г1ураб г1акълу-лъай жиндихъе кьурав, ц1одорав, х1алимав, рит1ухъав инсан, ай сахаватлъиялда буцун гьабураб г1аммаб образалъул чи; гьесул васалги, бат1и-бат1ияб г1амалалъул рук1аниги, г1олилазе мисалиял, таваккалал, г1адатал, бах1арчиял г1адамаллъун рихьизарула, гьединав ханасул ясин абуни, берцинлъиялъул, ц1одорлъиялъул, х1еренлъиялъул, махщел-гьунаралъул рахъалъ ц1ар арайлъун йик1уна. Гьей ккола халкъалъ берцинлъиялъул, ханлъун гьаюрай г1адан. Гьелъие т1асан борч1араб чорхол ч1урканлъи, гьайбатлъи, гьурмал берцинлъи кьей гуребги, халкъалъ гьелъул чорхолъ лъола мусудузул бук1унебщинаб ва бук1ине рекъарабщинаб лъик1аб г1амал-хасият ва т1адег1анлъи.
Маргьаялъухъ г1енеккизе ц1алдохъаби х1адуриялда гъорлъе уна:
тексталда дандч1валел рич1ч1уларел раг1абазе баян кьей. Цебеккун баян кьела г1иц1го жал гьоркьоса рахъани, маргьаялъул маг1на бич1ч1изе зах1малъулел раг1абазе ва раг1ул дандраязе, хут1аразе – тексталда т1ад х1алт1улаго;
маргьаялда рехсарал х1акъикъиял героязе, гьезул заманалъе ва ишазе тарихияб баян кьей;
маргьаялда рехсарал лъугьа-бахъинал кинаб обществияб формациялда: лагъзадерил заманалъищ, раг1иятчаг1азул г1умруялдайищ, капитализм цебет1ураб мехалъищ яги социализм бергьун хадубищ кколелали бицина (хасго гьединаб баян х1ажалъула 5 классалъул лъималазе);
Дагъистаналда рижарал маргьабазе ва маргьабазул героязеги халкъалъ кьола жиндирго миллаталъе хасиятаб г1амал ва т1абиг1ат, жиндир ракьалъул т1абиг1ат ва рух1ч1аголъаби рехсола. Масала, маг1арул ракьалда бижараб маргьаялъул герой рек1ине бегьула чода, бац1ида, ц1удуда, г1урц1мада, х1амида, куялда, даг1нида, г1анк1ида, царада – гьел киналго маг1арул ракьалда руго, амма нужеда дандч1валаро, ламаялда, кенгураялда, страусалда, маймалакалда ва гь. ц. кьили ч1валев бах1арчи.
Босани «Ганч1ил вас» абураб маргьа. Гьениб варанидул бицун буго, амма гьеб буго чияр ракьалъул хъамалчаг1азда цадахъ бач1араб х1айван. Дагъистаналъул герояс гьелдаса пайда босуларо. Гьединлъидал маргьаялъул х1асил лъик1 бич1ч1изе, гъваридго рек1елъе босизе ккани, лъималазда лъан бук1ине ккола маргьаялъул хасал ва г1аммал рахъал рат1а гьаризе. Щуабилеб классалда, анализ гьабулелъул, к1вар кьела т1олго инсанияталъе г1аммал рахъалги миллияб хаслъиги маргьабалъ бат1а гьабиялде, хадусел классазда, гьезие щвараб лъаялде мугъги ч1ван, маргьа ц1алилалде т1адкъала миллияб хаслъи бихьизабулел бак1ал, сипатиял раг1аби ва предложениял рак1алда ч1езаризе;
5) к1удияб к1вар буго малъулеб маргьаялда хурхарал литературияб теориялъул баянал лъималазда рич1ч1изариялъулги. Гьел киналго тадбираз кумек гьабула маргьаялъул х1асил гъваридго лъималазда бич1ч1иялъе ва хадубккунги гьелда т1ад гьарулел х1алт1абазе.
I.2. Маргьаялъул тексталда т1ад х1алт1и
Бицунниги ц1алунниги ц1алдохъабазда маргьа раг1изабуна. Гьелъул лазат босизе заманги кьуна. Цинги рач1ина кинаб даражаялда маргьа бич1ч1ун бугебали ва гьелъ лъималазе гьабураб рух1ияб асар ц1ехеялде.
Х1ажат гьеч1о халатаб, ч1амуч1аб гара-ч1вари гьабизе. Цебеккунго кьураб т1адкъаялда рекъон чанго суал лъуни г1ела, амма гьезие жаваб рагьулаго, дагьабги ц1ик1к1ине ккола маргьаялъ гьабураб асар. Раг1ун абизе ц1алдохъабазе бокьараб жоялда т1асан асар гьабуледухъ гара-ч1вари г1уц1ани, ц1акъго лъик1аб буго. Пажаибаб маргьа бугони, гьикъизе бегьила:
Кина-кинал г1ажаибал ишал рехсон ругел?
Кинал героял нужеца лъик1аллъун тарал»?
Кинал квешаллъун рик1к1арал?
Бищун нужее бокьараб лъугьа-бахъин кинаб ккараб? Гьел суалазе бит1араб жаваб кьеялъ бихьизабула лъималазда асаралъул х1асил бич1ч1ун бук1ин. Щай нужее пуланав герой вокьарав яги рихарав, щай пуланаб лъугьа-бахъин нужеда берцин бихьарабан гъварилъуде раккизе ккеларо гьеб къокъаб гара-ч1вариялда; тексталда т1ад х1алт1улаго, анализ гьабулаго, гьеб рахъалде к1вар кьезе бугелъул, къокъабго бах1сги лъуг1изе тун, тексталда т1ад х1алт1ила.
Щибаб маргьаялъул хаслъиялде балагьун, гьелъул тексталда т1ад гьарулел х1алт1абиги бат1и-бат1иял рук1уна, амма хисич1ого хут1ула гьел киналго тадбиразул мурад – асаралъул идея рагьизе, гьелда гъорлъе раккизе, квешлъи ва лъик1лъи бат1а гьабизе, гьезие бит1араб къимат кьезе ц1алдохъаби куцай. Нилъер мурад буго киналго ц1алдохъабаз маргьа, гьелъул к1вар бугел бак1ал чанго нухалъ ц1али, гьелдалъун ц1алуе бажари цебет1езаби.
Цин раг1араб ва ц1алараб текст ц1идасан ц1ализе лъималазе бокьуларо. Ц1алдеч1ого ц1алул пагьмуги бач1унаро. Гьединлъидал учителас кьола бат1и-бит1иял т1адкъаял. Гьел т1уралаго, ц1алдохъабаз т1ад-т1ад руссун ц1ализе ккола цого текст. Гьезда лъаларо жалго гьедин ц1алдезе т1амулел рук1ин. Масала, «Ганч1ил вас» малъулелъул лъималазда т1адкъала: Тимурихъе вачинег1ан, гьит1инав вехьасулги Г1убайдулалги дандч1вай ккараб куцалъул, гьезул гара-ч1вари мух1канго цебеч1езабун, бицине х1адурлъизе.
Хадуб ц1алдохъаби т1амула к1иабилеб, лъабабилеб, ункъабилеб, щуабилеб абзац ц1алун, гьадинал суалазе жаваб х1адуризе:
- Лъаг1алил щиб заман гьеб бук1араб?
- Лъеда хадур к1уди-к1удиял караванал рит1иялъе г1илла щиб?
- Лъим гьеч1еб авлахъалда рещт1ен гьабиялъ кинав чилъун Тимур вихьизавулев?
- Дагъистаналъул халкъ муг1рузде щай араб?
- «Дагъистаналъул нухал зах1матал ва х1инкъи бугел ругин» абурал тушбабазул раг1абаз щиб бихьизабулеб?
- Тимурил ццин бахъиналъе аслияб г1илла щиб?
Гьебго къаг1идаялъ ц1ализабила Г1убайдулал ва Тимурил гара-ч1вари, Тимурилги васасулги гаргар, ва щибаб нухалъ т1адкъала гьезул (героязул) г1амал-хасият рагьулел раг1абазда т1адч1ей гьабизе. Гьедин тексталда гъорлъе раккун хадуб, анализалде рач1ине зах1малъиларо.
Босани «Лъабго гьунар гьабурав бах1арчи». Гьениб тексталда т1ад гьаризе бегьула гьадинал х1алт1аби (хал гьабе хадур лъурал мисалиял дарсазде).
Х1асилалда т1асан къокъаб гара-ч1вари.
Хасал т1адкъаял кьун, т1асабищараб ц1али г1уц1ила (4, 5, 6 абзац).
Г1ажаибал ишазул бицунел предложениял ратизе ва ц1ализе. Гьелъие рехсезазин цо мисал: «Хабар гьеч1ого, пархиялда боржун бач1ун, лъабго микки рещт1анила ахикь. Хъващт1ан рахъун т1аса макказул ц1акалгун, лъабго суратг1адай яс лъугьанила», яги «Анила микказ тах гьаваялде босун» ва гь. ц.
«Х1амаги бац1ги» малъулелъул, тексталда т1ад гьаризе бегьула гьадинал х1алт1аби:
Т1ехьалдеги ралагьун (текстги ц1алун), квана-гьекъон Х1ама бук1араб бак1алъул сурат цебеч1езабизе т1ами.
Х1амил сурат бахъи (бицун).
Тохлъукье Бац1 т1аде ккеялъ Х1амие гьабураб асар батизе ва ц1ализе т1ами.
Диафильмаялъул кадраби х1исабалда маргьаялъул аслиял лъугьа-бахъинал жанире рачунеб щуго сурат цебеч1езабизе ва бицине т1адкъай.
5. Ролазде бикьун, ц1ализаби.
Анлъабилеб классалда «Ралъдал чу» малъулелъулги, гьадинал х1алт1аби т1уразе бегьула:
1. Т1асарищарал кескал ц1ализарила гьадинал т1адкъаялгун:
а) гъалат1 биччач1ого, берцинго, раг1ун къиматалъе ц1ализе х1адурлъе;
б) щибаб кесекалъе бет1ер ургъе;
в) цоцазе кьезе суалал х1адуре.
Ц1ализе т1асарищарал кескал рихьизарун руго мисалиял дарсазул конспекталда (хал гьабе цадахълъелалде).
2.«Кьурулъ хут1арав Г1али» абураб кеч1алдаги «Ралъдал чуялдаги» рихьизарурал вацал данде кквезе, гьезул хасал ва г1аммал рахъал ратизе.
3. Гипербола батизе т1адкъала. (Гипербола бугел кескал рихьизарила ва, гьелги ц1алун ратизе т1амила. Гьай-гьай, тексталда т1ад гьабулеб х1алт1и бараб буго дарсил ч1ванкъот1араб мурадалда.
«Ралъдал чу» малъиялъул мурадлъун рихьизаризе бегьула гьадинал масъалаби:
1. К1алзул асаразул аслиял формабазул х1акъалъулъ баян кьей. Маргьаялда жаниб гипербола (ц1акъго понц1он бихьизаби) бати.
2. Маргьаялъул аслиял кескал пасих1го ц1ализе ругьун гьари.
3. Г1адатаб анализалъул кумекалдалъун лъималазул г1акълу ц1убазаби.
Гьел масъалаби т1уразариялде руссарал руго рехсарал т1адкъаялги.
1. «Къайицадахъал» малъиялъул мурадги лъабго бут1аялдасан данде гьабун буго:
1. Маргьабазул тайпаби такрар гьари (литературияб лъайкьеялъул суал);
2.Гъалат1 биччач1ого ц1али камиллъизаби (ругьунлъи ва бажари борхизабиялда хурхараб).
3.Гьудуллъиялъул тушман гьересиги рек1к1ги бук1ин жалго ц1алдохъабаз ч1езаби (г1акълу ц1убазабиялъул рахъалъ).
Гьеб лъабабго рахъ цолъараб (лъайгун тарбия кьеялъул ва г1акълу бег1ериялъул) мурад т1убазабиялде руссарал рук1ине ккола тексталда т1ад гьарулелщинал х1алт1абиги. Масала, мисалияб дарсида т1орит1изе х1исабалде росун руго гьал тадбирал:
Маргьаялъе хасиятал рахъал ратизе.
Гъалат1 биччач1ого, ц1али г1уц1изе.
3. Кицабазул кумекалдалъун маргьаялъул идея рагьи. Гьелъие кицаби:
Гьудуллъиялъул тушман – гьересиги рек1к1ги.
Дунилан абуге, нилъилан абе.
Воре дуца дурго к1алдиб к1иг1аркьелаб мац1 хьихьуге. Дур чехь бугеб бак1алда чияр мугъ бук1унареб. Вацлъиялъул тушман—божуда рек1к1. Бикъарав г1орц1иларо, вац1ц1адав вакъиларо. Жинилъун вук1инч1ого, хъухъадиролъун вук1а.
4. Сценаялъе маргьа къач1ай.
Рехсарал гурелги, учителасда ратизе бегьула цебелъураб мурад дагьабги лъик1 т1убазабизе санаг1атал т1адкъаял ва гьаризесел х1алт1аби. Щивав учителасул бажариялдаги гьунаралдаги бараб буго тексталда т1ад гьаризе гьес планалде росулел тадбиралги. Амма хисич1ого хут1изе ккола ва кьурич1ого т1убазабизе т1адаб буго лъайгун тарбия кьеялъул суал, г1акълу лъаялъул ва бажариялъул ц1ияб х1ок1иде ц1алдохъан вахинавиялъул рахъ. Щалдохъанасул кинаб рахъ цебет1езабизе малъулеб асаралъул санаг1алъи ц1ик1к1ун батаниги, гьеб рахъалде буссараб бук1ина дарсил мурадги, тексталда т1ад гьарулел х1алт1абиги. Масала, тексталъул санаг1алъи буго пасих1го ц1али г1уц1изе. Гьеб асар малъулеб дарсида ц1ик1к1ун к1вар кьела лъималазул пасих1го ц1али дурус гьабиялде. Гаргар г1емераб текст бугони, ролазде бикьун ц1али г1уц1ич1ого кинха телеб? Берцинаб мац1алъул гьит1инаб асар бугони, тексталде г1агараб г1ат1идаб х1асил бицине т1амила. Гьеб к1алзулаб изложение т1обит1иялъ лъимал пасих1аб каламалде ругьун гьарула. Палх1асил, цоцазда релълъарал маргьаби рук1унарел г1адин, щибалда т1ад гьабулеб х1алт1иги бат1и-бит1ияб бук1уна. Масала:
Х1асилалда т1асан суалал х1адури (5 классалда).
Логикиял суалал ургъизе т1адкъай (6, 7 классалда).
Х1асил бицине х1адурлъи (г1ат1идгоги къокъгоги).
Сурат бахъизе т1ами (бицунги хъванги).
5.Сценаялъе текст къач1ай (лъугьа-бахъиназул ц1ураб ва гаргар г1емераб асар).
6.Диафильмаби г1уц1изе т1ами (бицунги хъванги).
7. Пасих1го ц1ализе х1адурлъи.
Баян кьовул ц1али (ц1алулаго сипатиял раг1абазул маг1наги к1варги рагьи).
Бат1и-бат1иял т1адкъаялгун т1асарищарал кескал ц1али.
Ролазде бикьун ц1али.
11.Художествияб къаг1идаялъ маргьа яги цо бут1а бицине.
12. Текст искусствоялъул цогидал формабазда дандекквей.
План г1уц1и.
Маг1на бугел бут1абазде текст бикьи ва щибаб кесекалъе бет1ер ургъи ва гь. ц.
Методикаялъул хулжахъ ругел г1емерал х1алт1абаздасан кинал т1аса рищилеяли лъач1ого учитель хут1уларо, щибаб асар малъиялъул мурад мух1кан гьабуни, гьеб т1убазабизе художествияб каламалъул ругел ресазде балагьани. Х1атта цого классалдаги, классалдаса классалдеги цого тайпаялъул х1алт1абиги т1адкъаялги такрарлъизе бегьула, амма цебеккун т1обит1аралдаса хадусеб х1алт1и гъварилъиялъул ва г1ат1илъиялъул рахъалъ бат1ияб бук1уна. Лъималазул бажариги гьунарги ц1ик1к1анаг1ан, г1акълу-лъай щванаг1ан, гьездаса т1алаб гьабула ц1ия-ц1ияб гъварилъуде ракки. Масала, программаялъ т1алаб гьабулеб буго цин бит1ун, чвахун ц1ализе лъай, хадуб рек1ехъе лъазарурал куч1дул, харбазул кескал пасих1го ц1ализе, цинги киналго малъулел куч1дул, г1емер к1удиял гьеч1ел харбал,. т1адег1анал классазде щвейгун, драмаялъул асаралги пасих1го ц1ализе бажари бук1инабизе. Гьеб масъала т1убан хадуб, киналго жанразул асарал пасих1го ц1ализе лъазе ккола. Гьединаб къаг1идаялъ пасих1го ц1алиялда цере лъолел т1алабал г1ат1илъулел, ц1ик1к1унел рук1уна киналго жанразул малъаралги малъич1елги асарал пасих1го ц1ализе ц1алдохъабазухъа бажаризег1ан. Гьединалго т1алабал т1уразе ккола цогидал рехсарал ругьунлъиялъул тадбиразги. Босизин план г1уц1и. Цин г1адатаб план бахъизе ругьун гьарула, хадуб жубараб планалде рач1уна.
Тексталда т1ад х1алт1изарун, учителас лъимал х1адурула асаралъул г1аммаб анализ гьабизе. Щибаб лъугьа-бахъин ккеялъе г1иллаги, аслиял героязда г1амал хасиятги, гьезул ишалги, къасдалги лъан хадуб, гьеб асаралъул к1варги ва обществияб цебет1еялъулъ гьелъ кколеб бак1ги батизе ц1алдохъабазе зах1малъуларо. Маргьаги халкъго бет1ергьанаб асар бугелъул, гьелдалъун щиб г1акълу умумуз нилъее кьолеб бугебали баян гьабиялде рачуна учителас жиндирго ц1алдохъаби.
Х1асил
Учителас кьурал логикиял суалазги, т1уразе т1адкъарал творческиял х1алт1абазги, кинаб формаялда аниги, анализалъги лъимал т1амула ургъизе, дандекквеял гьаризе, лъугьа-бахъин ккеялъе г1илла балагьизе, г1адамазул г1амал квешлъиялъулгун-лъик1лъиялъул ц1адирабазда лъезе, жидерго х1албихьиялда мугъги ч1ван, героязе къимат кьезе ва жидерго пикру кьуч1аблъун гьабулел мисалал рачине. Гьелъ квербакъула ц1алдохъабазул рух1ияб культура бечелъизабиялъе ва г1акълу ц1убазабиялъе. Цо заманаялъ т1олабго лъай-г1акълу учителас ч1амун ц1алдохъабазул к1алдиб лъолеб бук1араб батани, жалго ургъизе ва х1асил гьабизе бак1го теч1ого, гьанже педагогасул аслияб масъалалъун лъугьун буго жидецаго лъай босизе, ургъизе, жидее щвараб х1албихьиялда рекъон х1асилал гьаризе малъи. Программаялъул аслияб т1алабги гьеб буго. Гьединлъидал учитель х1ажатавлъун лъугьана лъималазул ц1али г1уц1изе, гьел т1адч1ун х1алт1изе ва ургъизе т1амизе, х1асилазде, г1амлъиялде гьел рачине. Анализалъул маг1на ккола малъулеб асаралъул г1аммаб х1асил бич1ч1ун хадуб, гьелъул хасал рахъал рат1а рахъи, гьезул щибалъухъ мух1канго хал гьаби, героязул ва лъугьа-бахъиназул гьоркьорлъаби т1атинари, гьел ккеялъе г1илла бати.
Маргьаби малъулелъул, гьел рахъал т1уралеб куц нилъеца бицана. Гьелдалъун асаралда т1ад гьабулеб х1алт1и лъуг1изе тани, мурадалде щвеч1ого, нилъ нухда хут1ула. Къвариг1араб буго щибаб дарсида лъималазе щвараб лъай г1амлъизабизе ва г1акълу цебет1езабизе. Гьеб рахъалде учительзабаз г1ураб к1вар кьолеб гьеч1о. Ц1алдохъабазе щвараб лъай абуни, т1ок1к1инабизе ккола.
Асаралъул анализ гьабулелъул, гьелъул хасал ва г1аммал рахъал дандеккун, х1асилал гьабизе лъимал куцани, цин цо асар босун, хадуб к1иго-лъабго дандеккун, ахиралде халкъалъул рух1ияб культура цебет1еялъул законал рич1ч1иялде рагьизег1ан, лъималазул г1акълу лъадарани, абизе бегьила учителасул мурад т1убанилан.
Маргьа буго Ват1аналде рокьи бижизабизе жиндилъе бахараб цойги жо гьеч1еб, ц1акъго санаг1атаб рух1ияб ицц. "Ват1ан хиралъиялъул асар бук1уна маргьаялъул маг1наялъул т1инда. Халкъалъ г1уц1аралдаса азарил соназ ч1аго ругел маргьабазул образаз лъимадул рек1елъе ва г1акълуялде г1ат1идго каву. рагьула зах1матхалкъалъул гучал гьунаразул ва х1икматаб махщалил лъарал жанире чвахизе, гьелъул мурадал, къасдал, рух1иял г1орхъаби г1умруялъул роцада къабул тьаризе.
Маргьаялъ эбелаб ракьалде рокьи бижизабула, гьеб халкъалъ ургъараб асар бук1иналдалъунги. Маргьа ккола халкъияб культураялъул рух1ияб бечелъилъун.
Маргьаби малъулаго, лъималазе щвараб лъай г1амлъизабулелъул, г1агараб халкъ бокьизабиялъул, гьелъул рух1ияб культура рек1елъ босизабиялъул масъала т1убай аслияб суал бук1ин учителасда лъала, амма ц1алдохъабазда бич1ч1изабич1ого гloларо щибаб миллаталъул рух1ияб культураялъул г1аммал рахъал г1емерал рук1ин. Квешлъи-т1екълъиги рит1ухълъи-сахаватлъиги киналго улкабазул зах1матчаг1аз цого роцада борцунеблъи, цого кьолеблъи. Гьединаб г1амлъиялде лъимал рачине бегьула дагьа-дагьалккун, гlypyc литератураялъул дарсазда малъарал маргьабзда дандеккун, гьезул г1аммал ва хасал рахъал ратизе т1амун хадуб. Гьелъ рес кьола киналго миллатазул зах1матхалкъалдехун гьудуллъиялъул ва вацлъиялъул асар бижизабизе, т1олабго инсанияталъ ч1езарурал г1аммал рух1иял законал лъазе. Гьелдалъун лъималазул эстетикияб культура борхула ва г1акъу ц1убала.
Пайда босараб литература:
Расулов М.А. Изучение поэтических и прозаических произведений дагестанской литературы в 10-11 кл. – Махачкала: Дагучпедгиз, 1990.
Усахов М-Р.У. Вопросы изучения многонациональной литературы в школе и вузе. – Махачкала: Дагучпедгиз, 1995.
Х1айбуллаев С.М. Фольклор школалда. – Мах1ачхъала: Дагъучпедгиз, 1979.
Х1амзатов А.Гь. 4 классалда авар литература малъи. – Мах1ачхъала: Дагъучпедгиз, 1983.
Х1амзатов А.Гь. Школалда авар халкъалъул к1алзул гьунаралъул асарал малъи. – Мах1ачхъала: Дагъучпедгиз, 1990.
Хайбуллаева Х.М. Методическое руководство к учебнику-хрестоматии «Литература народов Дагестана» для 5 класса. – Махачкала: Дагучпедгиз, 1994.
Хайбуллаева Х.М. Преподавание дагестанской литературы в 9-10 классах. – Махачкала: Дагучпедгиз, 1985.
Шейхова Б.Б. Внеклассная работа при изучении дагестанской дагестанской литературы в 8-10 классах средней школы. – Махачкала: Дагучпедгиз, 1979.
Шуайбов М.Д. 4-5 классазда литературияб ц1алиялъул дарсал. – Мах1ачхъала: Дагъучпедгиз, 1977.
9
