« Отан – от басынан басталады» дейді халы? даналы?ы. Демек, бала т?рбиесі- Отан мен ел м?десі. ?рбір бала бір ?ана емес, к?ллі ?о?амны? келешегі, к?ктемі, б?ршік атар г?лі екені жадымыздан ?сте шы?па?аны абзал.
Бір с?т «Ел боламын десе?, бесігі?ді т?зе» деген даналы? с?зді? м?ніне ??ілсек, бала т?рбиесіне балалы? ша?ынан –а? к??іл б?лу міндеті т?р?анын а??ару ?иын емес. «Дала Демосфендері» деп атал?ан ?аз дауысты ?азыбек биді? « Біз ?аза?.» ж?не Ж.Молда?алиевті? «Мен ?аза?пын» атты жырлары ар?ылы к?рмеуі к?п ?иын заманда ел та?дырын жырлап ?ткен ?ос т?л?аны? жыр шума?тары б?гінгі ?рпа?ты ?з жерін, елін с?юге баулиды.
Ешкімге со?ты?пай жай жат?ан елміз,-деп ?аза? еліні? ешкімге барып со?ты?па?аны, «Жаным-арымны? сада?асы»- деп адамгершілік рухты биік ?ста?анын жырласа, ал XX ?асырды? ?р а?ыны Ж.Молда?алиев:
Мен ?аза?пын мы? ?ліп, мы? тірілген,
Ж?ргегімде таныстым м?? тіліммен,-деп еліне, жеріне деген с?йіспеншілігін, ?з ?лтыны? м?рттігін бас?алар?а таныта отырып, ел ?ор?а?ан батыр бабаларымызды? даналы?, ерлік істерін ас?а?тата д?ріптейді.
?ай заманда болмасын адамзат алдында т?р?ан ?лы м?рат- міндеттерді? е? бастысы ?зіні? ісін ?мірін жал?астыратын салауатты, саналы ?рпа? т?рбиелеу болып табылады. ?рпа? т?рбиесін келешек ?о?ам ?амын ойлау т?р?ысынан ?арастырып, М.Дулатов «Бастауыш мектепте ал?ан т?рбиені? ?сері к?шті, сі?імді болуы ?ай халы?ты? мектебінде болса да, о?у кітапшасы ана тілінде ?з ?лтыны? т?рмысынан ??м таби?атынан жазылып, баяндап о?ыт?анда, жас баланы? ойына, ?анына, с?йегіне керекті ма?л?мат алып шы?ады»,-деген болатын. Жас ?рпа?ты ?лтты? бірлікке, отанны?, елін, жерін с?юге, ?лтты? т?уелсіздік мемлекетті ны?айту?а ?з ?лесін ?осу?а т?рбиелеуде к?ркем шы?арманы? ма?ызы зор. К?ркем шы?армаларда патриотты? сезімді арда?тап, батырлы?, ерлікке мада?та?ан, а?ылдылы?, парасаттылы?, досты? т?різді, адамгершілік игі ?асиеттер д?ріптелген. Б?л та?ырыпта ??гіме, ертегі, ?ле?, жырлар ту?аннын, оларда халы?ты? батырлы?, ерлік істерді ж?не оларды жасаушыларды арда?та?анын білуге болады.
Халы?ты с?йсіндірген б?л ?нгімелер, оны? ма?алаларында да айыры?ша орын алып отыр?ан. Халы? ауыз ?дебиетіні? бір саласы болып табылатын ел ?ор?ау, батырлы? істер жайында ту?ан халы? ма?алдары халы?ты? б?л ж?ніндегі ой-тілегі, арман-м?десі, патриотты? сезімі, ?лтты? ма?танышы ?андай екенін к?рсетіп отырады осы та?ырыпта?ы ма?алдар, е? алдымен кімге болса да, ту?ан жер, ?сіп- ?нген ел-отан аса ?асиетті, ?адірлі ?ымбат, ысты? деп к?рсетеді, мысалы « Ел іші – алтын бесік», « Ту?ан жерді? тауы да ысты?». Ал, сонымен ?атар ту?ан елді, жерді бас?а елдермен салыстырып, ?ркімге ?з елінен арты?ел жо? екенін а??аратын ма?алдар да баршылы?. О?ан д?лел: « Кісі елінде с?лтан бол?анша, ?з елінде ?лтан бол», « Кісі елі- к?міс, ?з елі –алтын» т.б. ма?алдар. ?зіні? ма?алдарында ту?ан жер, ел отанды аса жо?ары ба?алап арда?та?ан халы?, оларды ?ор?ау ?рбір ер азаматты? борышы деп біледі. ?з елін жаудан ?ор?ау ?шін ?асы?тай ?аны ?ал?анша, арты? демі біткенше алысу, с?йтіп д?шпаннан елін, отанын ?ор?ап ?алу хал?ын с?йген ?рбір азаматты? міндеті болатынды?ын к?рсеткен. Оны мына ма?алдардан: « Ер жігіт елі ?шін туады, елі ?шін ?леді», « Елін с?йген ер болар», « Ж?кті нар к?терер, ?ай?ыны ер к?терер» т.б. к?руге болады. М?ндай ма?алдарда ел ?ор?ау, бас?ыншы жауды тал?андап же?у жолында ерлік жаса?ан, ?ара ?ылды ?а? жар?ан, ?иядан тартып жол сал?ан, табан тірескен ай?астарда тайсалып тартынба?ан батырларды, азаматтарды арда?тайды, абыройлы ата? пен да???а б?лейді. Оларды? халы? с?йсінген ерлік істерін кейінгі ?рпа??а ?лгі етеді. Ерлік, батырлы? жасау тек отанын, ел –ж?ртын, хал?ын с?йген адамдарды? ?ана ?олынан келеді, осындай адамдар ?ана ел намысын ?ор?айды деп сипаттайды. М?нымен бірге халы? ісі ?шін ?ажымай к?ресіп ерлік жаса?ан ел с?йген батыр атан?ан ададарды? мінезіндегі жа?сы ?асиеттерін де к?рсетіп отыр?ан. Кіші мектеп жасында?ы о?ушылар?а патриотты? т?бие беруде осындай ма?ал- м?телдерді? мазм?нын т?сіндіріп, патриотты? сезімге, ?лтты? ма?танышы, отан, елін, жерін с?йуге т?рбиелеуді? ірге тасын ?алау?а болады деп т?йіндейміз.
Ауыз ?дебиетіні? та?ы бір жанры- ж?мба?тар. Ж?мба?тар халы?ты? таби?ат ??былыстарыны?, ?зіні? ?орша?ан д?ниені? сырын танып білуге талпын?ан ойынан ту?ан. Ж?мба? бастауыш сынып о?ушыларыны? ой-?рісін, д?ниетанымын ке?ейтуге халы?ты? ?о?амды? т?рмысыны?, к?сіп тіршілігіні? ?згеріп отыруына байланысты мазм?ны, та?ырыбы жа?ынан ?немі жанарып, байып отырады. Ж?мба?тарды? та?ырыбы сан алуан. Сол та?ырыптарына, мазм?ндарына ?арай ж?мба?тарды? ту?ан кезе?дерін шамалау?а болады. Жалпы ж?мба? тап?ырлы?ты,білімділікті керек етеді. Сонды?тан оны? жастар ?шін білімділік, т?рбиелік ма?ызы зор. Сонымен ?атар, ж?мба?тар бастауыш сынып о?ушыларында патриотты? т?рбие ?алыптастырып, балаларды? тілін дамытады.
О?у-т?рбие ?рдісінде жер, отан, тау,тас, таби?ат, жан-жануар т.б. туралы ж?мба?тар бастауыш сынып о?ушыларыны? еліне, жеріне деген с?йіспеншілігін арттырып, патриотты? сезімдерін дамытады.
Ауыз ?дебиетіні? ертеден келе жат?ант к?лемді саласыны? бірі- ертегілер. Ертегілер хал?ымызды? тарихын, т?рмыс-салтын, ?дет- ??рпын, нанымны? д?ниетанымын білдіреді.
?аза? хал?ы, оны? ішінен шы??ан дана адамдар ?з заманыны? адамдарына да, кейінгі ?рпа?тарына да жа?сы т?рбие беруді к?здеген. Оларды з?лымды? ?деттерден са?тандырып, адамгершілікке ?ндеу м?селелерін ерте кезден-а? ?ол?а ал?аны ертегілерден бай?алады. К?п ертегілерде суреттелетін ?ділдік пен жауызды? арасында?ы к?рес бастауыш сынып о?ушыларыны? патриотты? сезімдерін ояту?а септігін тигізеді.
Жалпы ертегілерді? т?рлері сан алуан. Оны? негізгі салалары мыналар: ?иял-?ажайып ертегілер, т?рмыс-салт ертегілері, хайуанаттар туралы ертегілер, шыншыл ертегілер. Ертегілерде ?мірде болмайтын н?рселер туралы, елді? т?рмыс-тіршіліктері туралы, ?о?амды? тартыс, тап ?айшылы?ы, е?бекші халы?ты? наразылы?ы, к?рес, сол заманда?ы ?о?ам тіршілігі ай?ын к?рінеді. Ертегілер о?ушыларды? ?иялын дамытып, жа?сы мінез-??лы? ?алыптастырады, жа?сыдан ?йрен, жаманнан жиренуге ша?ырады, ?зіні? елін, жерін ?ор?ау?а, с?йуге т?рбиелейді.
Халы??а коп тара?ан, ескі заманнан келе жат?ан асыл м?рамызды? бірі – батырлар жырыны? патриотты? т?рбие берудегі орны ерекше екендігі белгілі. Ал, ж?мба? –жа?ылтпаштар бастауыш сынып о?ушыларыны? т?л?н ширатады. Ж?мба?-жа?ылтпаштар белгілі бір зат?а, ??былыс?а ??рыла отырып, сол туралы т?сінік береді, сол затты? немесе ??былысты? оны? ?міріне ?атыстылы?ы т?сіндіріліп, ??рметтеуге тірбиеленеді. Ж?мба? –жа?ылтпаштар та?ырыптарыны? ?р алуанды?ы о?ушылар?а ту?ан жері туралы жан-жа?ты ма?л?мат беріп, ойын тілін дамытып, елін, жерін с?юге т?рбиелейді.
К?ркем шы?армаларда, оны? ішінде ауыз ?дебиеті ?лгілерінде халы? ?міріндегі ?р д?уірден ??рал?ан батырлы?ты, ерлікті суреттеу оны? басты ерекшелігі болып табылады. Мазм?ны батырлы?, ерлік, ар-намыс?а берік, ?айтпас ер, жауына мейлінше ?атал, ?з еліне мейірімді, оны ?ор?ау?а ?р?ашанда дайын, ?негелі ісі бар адамдарды суреттейтін шы?армалар ар?ылы жас ?рпа??а патриотты? т?рбиені саба?та беруге болады. М?ндай шы?армалар о?ушыларды батылды??а, ерлік ісіне, табандылы??а, ?ділеттілікке, а?ылдылы??а т?рбиелейді. Біріншіден, м?ндай шы?армалар балаларды елін, ?з жерін с?йетін намысына берік, отаншыл етіп ?йретсе, екіншіден, отанына, еліне ?астанды? жасама?шы бол?ан сырт?ы жаулар?а мейлінше ?атал болу?а баулиды. Б?л ж?нінде В.Г. Белинский: «Балалар?а жалпы адамзатты?, д?ниеж?зілік асыл ?азыналарды не??рлым к?бірек білдірі?дер, біра? оларды к?бінесе ?зіні? ту?ан еліні? аз ?лтыны? к?ріністері ар?ылы таныстыру?а тырысы?ыздар»,- деген. Осы т?р?ыдан алып ?ара?анда, к?ркем шы?армалар?а т?н м?ралар жас ?рпа?ты ?з елдеріні? на?ыз патриотты етіп т?рбиелеуге болатын асыл ?азына деп ба?алаймыз.
К.Д. Ушинский айт?андай, «Т?рбие д?рменсіз болмауы ?шін ол халы?ты? болуы тиіс» - дейді, я?ни ?рбір ?лтты? ?зіндік д?ст?рін, салтын са?тап, сол рухта т?рбиелеуге баса назар аудару ?ажеттігін ескерткен. Сонды?тан да біз жас ?рпа?ты патриотты??а т?рбиелеуде хал?ымызды? салт д?ст?рін, ерлік ?лгілерімен саба?тастыра ж?ргізуді орынды деп есептейміз. Б?дан шы?атын ?орытынды, халы? ауыз ?дебиеті ?лгілеріні? кез келген жанрын бастауыш сыныптарды? о?у-т?рбие ?рдісінде пайдалану о?ушыларды? тілін дамытуды?, д?ниетанымын ?алыптастыруды?, олар?а патриотты? т?рбие беруді? бірден-бір жолы болып табылады.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«"Патриотты? т?рбие беру " »
Көбенсай орта мектебі
Баяндама
Дайындаған бастауыш сынып
мұғалімі: Абдрахманова А.Т.
2013-2014 о.ж.
Патриоттық тәрбие беру
« Отан – от басынан басталады» дейді халық даналығы. Демек, бала тәрбиесі- Отан мен ел мүдесі. Әрбір бала бір ғана емес, күллі қоғамның келешегі, көктемі, бүршік атар гүлі екені жадымыздан әсте шықпағаны абзал.
Бір сәт «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деген даналық сөздің мәніне үңілсек, бала тәрбиесіне балалық шағынан –ақ көңіл бөлу міндеті тұрғанын аңғару қиын емес. «Дала Демосфендері» деп аталған Қаз дауысты Қазыбек бидің « Біз қазақ...» және Ж.Молдағалиевтің «Мен қазақпын» атты жырлары арқылы күрмеуі көп қиын заманда ел тағдырын жырлап өткен қос тұлғаның жыр шумақтары бүгінгі ұрпақты өз жерін, елін сүюге баулиды.
Қазақ елін сыртқы жаудан сақтап қалу үшін жанын аямай күрескен, халқымызға бағыт-бағдар беріп отырған Қазыбек бидің:
Біз қазақ мал баққан елміз,
Ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз,-деп қазақ елінің ешкімге барып соқтықпағаны, «Жаным-арымның садағасы»- деп адамгершілік рухты биік ұстағанын жырласа, ал XX ғасырдың өр ақыны Ж.Молдағалиев:
Мен қазақпын мың өліп, мың тірілген,
Жөргегімде таныстым мұң тіліммен,-деп еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін, өз ұлтының мәрттігін басқаларға таныта отырып, ел қорғаған батыр бабаларымыздың даналық, ерлік істерін асқақтата дәріптейді.
Қай заманда болмасын адамзат алдында тұрған ұлы мұрат- міндеттердің ең бастысы өзінің ісін өмірін жалғастыратын салауатты, саналы ұрпақ тәрбиелеу болып табылады. Ұрпақ тәрбиесін келешек қоғам қамын ойлау тұрғысынан қарастырып, М.Дулатов «Бастауыш мектепте алған тәрбиенің әсері күшті, сіңімді болуы қай халықтың мектебінде болса да, оқу кітапшасы ана тілінде өз ұлтының тұрмысынан һәм табиғатынан жазылып, баяндап оқытқанда, жас баланың ойына, қанына, сүйегіне керекті мағлұмат алып шығады» ,-деген болатын. Жас ұрпақты ұлттық бірлікке, отанның, елін, жерін сүюге, ұлттық тәуелсіздік мемлекетті нығайтуға өз үлесін қосуға тәрбиелеуде көркем шығарманың маңызы зор. Көркем шығармаларда патриоттық сезімді ардақтап, батырлық, ерлікке мадақтаған, ақылдылық, парасаттылық, достық тәрізді, адамгершілік игі қасиеттер дәріптелген. Бұл тақырыпта әңгіме, ертегі, өлең, жырлар туғаннын, оларда халықтың батырлық, ерлік істерді және оларды жасаушыларды ардақтағанын білуге болады .
Халықты сүйсіндірген бұл әнгімелер, оның мақалаларында да айырықша орын алып отырған. Халық ауыз әдебиетінің бір саласы болып табылатын ел қорғау, батырлық істер жайында туған халық мақалдары халықтың бұл жөніндегі ой-тілегі, арман-мүдесі, патриоттық сезімі, ұлттық мақтанышы қандай екенін көрсетіп отырады осы тақырыптағы мақалдар, ең алдымен кімге болса да, туған жер, өсіп- өнген ел-отан аса қасиетті, қадірлі қымбат , ыстық деп көрсетеді, мысалы « Ел іші – алтын бесік», « Туған жердің тауы да ыстық». Ал, сонымен қатар туған елді, жерді басқа елдермен салыстырып, әркімге өз елінен артықел жоқ екенін аңғаратын мақалдар да баршылық. Оған дәлел: « Кісі елінде сұлтан болғанша, өз елінде ұлтан бол», « Кісі елі- күміс, өз елі –алтын» т.б. мақалдар. Өзінің мақалдарында туған жер, ел отанды аса жоғары бағалап ардақтаған халық, оларды қорғау әрбір ер азаматтың борышы деп біледі. Өз елін жаудан қорғау үшін қасықтай қаны қалғанша, артық демі біткенше алысу, сөйтіп дұшпаннан елін, отанын қорғап қалу халқын сүйген әрбір азаматтың міндеті болатындығын көрсеткен. Оны мына мақалдардан: « Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін өледі», « Елін сүйген ер болар», « Жүкті нар көтерер, қайғыны ер көтерер» т.б. көруге болады. Мүндай мақалдарда ел қорғау, басқыншы жауды талқандап жеңу жолында ерлік жасаған, қара қылды қақ жарған, қиядан тартып жол салған, табан тірескен айқастарда тайсалып тартынбаған батырларды, азаматтарды ардақтайды, абыройлы атақ пен даңққа бөлейді. Олардың халық сүйсінген ерлік істерін кейінгі ұрпаққа үлгі етеді. Ерлік, батырлық жасау тек отанын, ел –жұртын, халқын сүйген адамдардың ғана қолынан келеді, осындай адамдар ғана ел намысын қорғайды деп сипаттайды. Мұнымен бірге халық ісі үшін қажымай күресіп ерлік жасаған ел сүйген батыр атанған ададардың мінезіндегі жақсы қасиеттерін де көрсетіп отырған. Кіші мектеп жасындағы оқушыларға патриоттық тәбие беруде осындай мақал- мәтелдердің мазмұнын түсіндіріп, патриоттық сезімге, ұлттық мақтанышы, отан, елін, жерін сүйуге тәрбиелеудің ірге тасын қалауға болады деп түйіндейміз.
Ауыз әдебиетінің тағы бір жанры- жұмбақтар. Жұмбақтар халықтың табиғат құбылыстарының, өзінің қоршаған дүниенің сырын танып білуге талпынған ойынан туған. Жұмбақ бастауыш сынып оқушыларының ой-өрісін, дүниетанымын кеңейтуге халықтың қоғамдық тұрмысының, кәсіп тіршілігінің өзгеріп отыруына байланысты мазмұны, тақырыбы жағынан үнемі жанарып, байып отырады. Жұмбақтардың тақырыбы сан алуан. Сол тақырыптарына, мазмұндарына қарай жұмбақтардың туған кезеңдерін шамалауға болады. Жалпы жұмбақ тапқырлықты,білімділікті керек етеді. Сондықтан оның жастар үшін білімділік, тәрбиелік маңызы зор. Сонымен қатар, жұмбақтар бастауыш сынып оқушыларында патриоттық тәрбие қалыптастырып, балалардың тілін дамытады.
Оқу-тәрбие үрдісінде жер, отан, тау,тас, табиғат, жан-жануар т.б. туралы жұмбақтар бастауыш сынып оқушыларының еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін арттырып, патриоттық сезімдерін дамытады.
Ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқант көлемді саласының бірі- ертегілер. Ертегілер халқымыздың тарихын, тұрмыс-салтын, әдет- ғұрпын, нанымның дүниетанымын білдіреді.
Қазақ халқы, оның ішінен шыққан дана адамдар өз заманының адамдарына да, кейінгі ұрпақтарына да жақсы тәрбие беруді көздеген. Оларды зұлымдық әдеттерден сақтандырып, адамгершілікке үндеу мәселелерін ерте кезден-ақ қолға алғаны ертегілерден байқалады. Көп ертегілерде суреттелетін әділдік пен жауыздық арасындағы күрес бастауыш сынып оқушыларының патриоттық сезімдерін оятуға септігін тигізеді.
Жалпы ертегілердің түрлері сан алуан. Оның негізгі салалары мыналар: қиял-ғажайып ертегілер, тұрмыс-салт ертегілері, хайуанаттар туралы ертегілер, шыншыл ертегілер. Ертегілерде өмірде болмайтын нәрселер туралы, елдің тұрмыс-тіршіліктері туралы, қоғамдық тартыс, тап қайшылығы, еңбекші халықтың наразылығы, күрес, сол замандағы қоғам тіршілігі айқын көрінеді. Ертегілер оқушылардың қиялын дамытып, жақсы мінез-құлық қалыптастырады, жақсыдан үйрен, жаманнан жиренуге шақырады, өзінің елін, жерін қорғауға, сүйуге тәрбиелейді.
Халыққа коп тараған, ескі заманнан келе жатқан асыл мұрамыздың бірі – батырлар жырының патриоттық тәрбие берудегі орны ерекше екендігі белгілі. Ал, жұмбақ –жаңылтпаштар бастауыш сынып оқушыларының тңлңн ширатады. Жұмбақ-жаңылтпаштар белгілі бір затқа, құбылысқа құрыла отырып, сол туралы түсінік береді, сол заттың немесе құбылыстың оның өміріне қатыстылығы түсіндіріліп, құрметтеуге тірбиеленеді. Жұмбақ –жаңылтпаштар тақырыптарының әр алуандығы оқушыларға туған жері туралы жан-жақты мағлұмат беріп, ойын тілін дамытып, елін, жерін сүюге тәрбиелейді.
Көркем шығармаларда, оның ішінде ауыз әдебиеті үлгілерінде халық өміріндегі әр дәуірден құралған батырлықты, ерлікті суреттеу оның басты ерекшелігі болып табылады. Мазмұны батырлық, ерлік, ар-намысқа берік, қайтпас ер, жауына мейлінше қатал, өз еліне мейірімді, оны қорғауға әрқашанда дайын, өнегелі ісі бар адамдарды суреттейтін шығармалар арқылы жас ұрпаққа патриоттық тәрбиені сабақта беруге болады. Мұндай шығармалар оқушыларды батылдыққа, ерлік ісіне, табандылыққа, әділеттілікке, ақылдылыққа тәрбиелейді. Біріншіден, мұндай шығармалар балаларды елін, өз жерін сүйетін намысына берік, отаншыл етіп үйретсе, екіншіден, отанына, еліне қастандық жасамақшы болған сыртқы жауларға мейлінше қатал болуға баулиды. Бұл жөнінде В.Г. Белинский: «Балаларға жалпы адамзаттық, дүниежүзілік асыл қазыналарды неғұрлым көбірек білдіріңдер, бірақ оларды көбінесе өзінің туған елінің аз ұлтының көріністері арқылы таныстыруға тырысыңыздар»,- деген. Осы тұрғыдан алып қарағанда, көркем шығармаларға тән мұралар жас ұрпақты өз елдерінің нағыз патриотты етіп тәрбиелеуге болатын асыл қазына деп бағалаймыз.
К.Д. Ушинский айтқандай, «Тәрбие дәрменсіз болмауы үшін ол халықтық болуы тиіс» - дейді, яғни әрбір ұлттық өзіндік дәстүрін, салтын сақтап, сол рухта тәрбиелеуге баса назар аудару қажеттігін ескерткен. Сондықтан да біз жас ұрпақты патриоттыққа тәрбиелеуде халқымыздың салт дәстүрін, ерлік үлгілерімен сабақтастыра жүргізуді орынды деп есептейміз. Бұдан шығатын қорытынды, халық ауыз әдебиеті үлгілерінің кез келген жанрын бастауыш сыныптардың оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану оқушылардың тілін дамытудың, дүниетанымын қалыптастырудың, оларға патриоттық тәрбие берудің бірден-бір жолы болып табылады.
