«Оҕо өйдөөн ааҕар дьоҕурун сайыннарыы»

«Оҕо өйдөөн ааҕар дьоҕурун сайыннарыы»

Проблема: Төрөөбүт тылынан үөрэтиигэ , информационнай технология тэнийиитэ өссө эбилик буолан, билиҥҥи кэм оҕото ийэ тылынан саҥарар, иитиллэр эйгэтэ кыараата, аахпытын өйдөөбөт буолла.

Сыала:О5о аахпытын өйүгэр тутан, кэпсиир, саҥарар дьоҕурун сайыннарыы.

Төрөөбүт тылын оҕо төһө киэҥник, дириҥник билэр да, соччонон төрөөбүт норуотугар убаастабыла улаатар. Онтон ол убаастабылы, сэҥээриини биһиги, төрөөбүт тыл учааталлара, иҥэрэбит. Онтон билигин оҕолорбут хайдах эрэ төрөөбүт тылларын кэрэхсиирдээҕэр ордук нуучча уонна омук тылын сэҥээриилэрэ улаатан иһэр. Ол билиҥҥи сайдыылаах үйэҕэ сөптөөх да курдук буолан эрэр. Ол гынан баран, хайа да омук омук быһыытынан уратыта кини тылыгар сытар. Мин бүгүн саха оҕотун бэйэтин тылыгар үөрэтэрин кэрэхсииригэр тугу гыныахпытын сөбүй диэн, бэйэм көрүүлэрбин үллэстиэхпин баҕарабын. Саха тылын уонна литэрэтиирэтин уруоктарыгар, мин санаабар, ордук оҕо төрөөбүт тылынан суруллубут тиэкистэри уонна айымньылары үөрэтиигэ, өйдөөн ааҕарыттан тутулуктаах дии саныыбын. Онтон биһиги тугу үөрэтэбитий?

О5о айымньыны да тиэкиһи да ааҕан баран өйдөөбөт буолла . Ону биһиги учууталлар оҕоҕо ааҕан, кэпсээн биэрбиппитин түргэнник умналлар. Бастакынан ылан көрдөххө урукку тыллары билбэттэриттэн буолун сөп.

Тиэкис ис хоһоонун үөрэнээччигэ өйдөтөргө уруокка туттуллар эрчиллиилэр 1.Тыл суолтатын быһаарыы.Саҥа өйдөммөт тыл суолтатын быһааран этиигэ туттарга үөрэтии.

Билиҥҥи о5олор эттэрин-сииннэрин ааттарын төһө билэллэрий? Билбэттэр. Холобурун ылан көрүөҕүҥ;

Төбө чаастара: чөмчөкө, сэҥийэ, им, чэчэгэй, чабырҕай, хоҥоруу, кэҥэрии, таныы, дьулай, баттах, сүүс, хаас, харах харата, кулгаах, иэдэс, уос, кыламан, моой. Халтаһа, хоҥоруу, мурун, кэтэх кулгаах үүтэ, кулгаах эминньэҕэ

Илии-атах чаастара: Бүлгүн,окумал, хары, бэгэччэк, тоҥолох, ыыраах, ылгын чыҥыйа, сөмүйэ, хоннох,сарын. Былчыҥ, ытыс, тойон эрбэх, тыҥырах. Ортоку тарбах, аата суох тарбах, ытыс кырыыта.

Атах чаастара: сото, сото хоҥоруута, атах баҕыһа, буут, ньилбэк, уллук, тиҥилэх, бэрбээкэй, уллуҥах, тиҥилэх, бөтөҕө, такым, хорук тымыр, тобук. Чааскы уҥуох, тарбах сүһүөҕэ, тарбах быыһа, тарбах сүрэҕэ, тыҥырах саҕата.

Онон манныктары үөрэтиини уруокка киллэрэн биэриэххэ наада.

Мин, холобур, уруокка, өйгө тутар дьоҕуру (долоҕойу) сайыннарыыга уонна тылы байытыыга маннык ньыманы хото туттабын. 10 эбэтэр 15 маннык тыллары этэбин, о5олор төһөтүн өйдөөн хаалбыттарын суруйаллар, ааҕаллар, тылбытын барытын суруйабыт, ол кэннэ быһаарабыт, билбэт тылбытын тылдьыкка булаллар, этии толкуйдууллар. Оччо5о эмиэ син өйдөөн хаалалаллар. Соро5ор дьоҥҥутуттан ыйытан кэлээлэриҥ диэн сорудах биэрдэххэ, дьоммут билбэттэр диэн кэлэр түгэннэрэ эмиэ баар буолар. Ол аата бу тыллары туттубат буолан иһэбит диэн түмүккэ кэлиэххэ сөп курдук буолар.

Ол курдук хоһоону ис хоһоонун ааҕан билбиттэрин билэргэ, маннык ньыманы туттабын. Бастакынан хоһоону кэрчигинэн арааран биэрэбин, кэрчигинэн хоһоону ис хоһоонунан сааһылаан биэрэллэр. Эбэтэр өссө эбии строканан кэрчиккэ арааран биэрэбин. Оҕолор өйдөөн аахпыттарын бэрэбиэркэлиирбэр сөптөөх ньыма буолар.

Ис хоһоонунан ааҕыы-ааҕыы көрүҥэ, тиэкиһи ааҕааччы ис хоһоонун өйдүүр сыаллаах-соруктаах. Ааҕыы ис хоһоонун ис хоһооно-тиэкиһи ис хоһоонун муҥутуурдук уонна толору өйдүүргэ, туох баар ымпыгын-чымпыгын барытын хабарга уонна туһаныллыбыт информацияны хайдах баарынан таба суруйууга тэҥнээх. Ааҕыы ис хоһооно маннык сатабыллары үөскэтэр:

- тыл тиэкиһин, суолтатын чопчулаа уонна өйдөтүү;

- тылдьытынан туһан;

- тиэкис тылларынан ис хоһоонугар эппиэттээ;

- тиэкис иэйиилээх характерын быһаар;

- ааҕааччы тылын өйдүүрүгэр ордук суолталаах (ордук суолталаах) тыллары бэлиэтээ;

- кэккэ этиилэртэн сөптөөх эппиэт талыы;

- ааҕааччы ис хоһоонун сатаан сылыктаа;

- этиллибит этиилэртэн саамай чуолкайдык талар, тиэкиһи эбэтэр уруһуйу кэпсээ;

- ис хоһоонун уонна эмоциональнайдык бигэргэт;

- айымньы идеятын биир сүрүн санааны саамай сөпкө көрдөрөр кэккэ өс хоһоонноруттан талан ылыы;

- тиэкискэ олоҕурбут сүрүн санааны бул;

- кинигэ ис хоһоонун (тиэмэтин, жанрын, эмоциональнай кырааскатын) ис хоһоонун, ойуутун- бичигин быһаар.

Ааҕыы сүрүн көрүҥнэригэр билсэр, көрдүүр, чинчийэр уонна толкуйдуур ааҕыы сыһыаннаахтар. Ааҕыы уруоктарыгар ис хоһоонунан ааҕыы бары көрүңүн хабабыт.

Хоһоон ааҕыы ньымаларын ортолоругар тус- туспа уратылаах:

-Ааҕыы тиэкиһин кытта үлэ (автор личноһын, библиографияны, ааттаах- суоллаах үлэ, эпиграфт, ассоциативнай кэккэ ааттарга ассоциативнай кэккэ этиилэр уо. д. А.)

-Ааҕыы кэмигэр тиэкиһи кытта үлэ (ааҕыллыбыт текси түмүү, түмэр боппуруостары туруоруу, тиэкис композициятыгар геройдар оруолларын сюжетын уонна оруолларын о. д. а.)

-Ааҕыы кэнниттэн тиэкиһи кытта үлэ (ааптар позициятын арыйыы, дьүүллэһии, текси ис хоһоонун арыйыы, айымньы идеяларын булуу, айымньылаах сорудахтары толоруу уо. д. А.)

Үөрэнээччилэр литератураны үөрэтии предметин үөрэх предметин быспакка нэдиэлэҕэ үөрэтии уонна үөрэтии сүрүн программата эрэ буолбакка, уопсайынан ааҕар баҕата да суох. Маннык усулуобуйаҕа технологиялары туһаныахха наада.

1 этап. Ааҕарга тиэкиһи кытта үлэ.

Бу үлэ сыала- соруга-ааҕааччы муниципальнай тэриллиитин сайыннарыы (ис хоһооно). Бу түһүмэххэ «сылыктааһын»ньыматын туһаныахха сөп.

- Айымньы ааттарын көрүөҕүҥ.

Бэйэни ааҕыыга муниципальнай тэриллии этаба оннунан хаалар:

- Туох күүтүүлээххитий?

- Ааҕаргытыгар ханнык боппуруостар үөскээтилэр?

- Ааҕыы иннигэр туох болҕомтону уурдулар уонна тоҕо?

Итини таһынан, бу автор ханнык айымньылара урут үөрэммиттэрин, суруйааччы эбэтэр поэт айымньылаах биографиятыгар презентацияны эбэтэр уус- уран иһитиннэриини оҥороллорун ахтыахха сөп. Кылааска тыл этиитин кэнниттэн үөрэнээччилэр дакылаатчыт ыйытыытын биэрдилэр, интэриэһинэй чахчылары эбэллэр, дакылаатчыт этиитин чуолкайдыыллар.

Айымньы аатын өйдөтүү үлэтэ интэриэһинэй буолуон сөп.

Ааҕааччы тиэкиһи салгыы ылынарыгар, туруоруллубут проблемаларга болҕомтотун уурар. Николай Якутскай «Төлкө» айымньытыгар эпиграф барыта тиэкиһи эрэ буолбакка, хас биирдии главаны, онон кинилэр хас биирдии эпиграфт аайы ырытыахха наада, тоҕо диэтэххэ, кинилэр санааларынан герой сүрүн өрүттэрин биэрэргэ көмөлөһөллөр.

2 түһүмэх. Ааҕыы кэмигэр тиэкистээх үлэ.

Бу түһүмэх сыала – тиэкиһи өйдөөһүн

Орто звеноҕа ааҕыы курдук ньымалары «куруһуокка» ааҕыы; бэйэтин туһунан боппуруостары ааҕыы; тохтобулу кытта ааҕыы; бэйэтин туһунан ааҕыы; предметтэри кытта ааҕыы.

Эффективнэй приемнайдартан биирдэстэрэ-боппуруостары кытта ааҕыы. Кини сыала- соруга-тиэкиһи толкуйдаан, ыйытыылары биэрэн ааҕарга үөрэтэр.

Бэйэм туспунан бастакы абзааһы ааҕабыт. Паараҕа үлэлиибит: биири ыйытар, иккиһэ эппиэттиир. Иккис абзааһы ааҕабыт, оруолу уларытабыт.

Айымньыны үөрэтиигэ цитатнай былааннары биирдиилээн чаастарга туттуохха сөп.

ХІ этап. Тиэкиһи ааҕыы кэнниттэн үлэ.

Сыала этого этапа - корректировка читателей интерпретации авторского смысла. Манна авторскай толкуйун өйдөбүлүн курдук концептуальнай боппуруоһу туруоруу; суруйааччыны (оҕо ааҕыы процеһыгар үөскээбит личность туһунан информацияны кытта сөп түбэһии); айымньы уонна иллюстрациялары (ханнык фрагментрирован, чуолкайдааһын эһиги көрүүгүтүгэр сөп түбэһэр дуо?); айымньылаах сорудаҕы толоруу.

Кластер-графическай матырыйаалы тэрийии ньымата-айымньыны ааҕыы кэнниттэн ситиһиилээхтик туһаныан сөп. Холобур, лирическэй айымньыны үөрэтиигэ тиэкис ис хоһоонун (5 строка) лирическэй айымньыны үөрэтиигэ, тиэмэ ис хоһоонун, ис хоһоонун көрдөрөр, хас да даҕааһын тиэмэлэри, туохтуурдары, теманы ойуулуур о. д. А.

Ити курдук ааҕыы ньымалара уонна ньымалара билигин актыыбынайдык уонна ирдэниллэр, кинилэр көмөлөрүнэн литература уруоктарыгар учуутал тексин эрэ кэпсээбэккэ, ааҕааччыга сыһыанын биллэрбэккэ, айымньы геройдарыгар сыаналыыр дьоҕуру үөскэтэр. Оскуола оҕолоро тиэкис автордарын кытта кэпсэтэллэригэр, мөккүһэн, бэйэлэрин санааларын кытта сөбүлэһэр кыахтаналлар. Бу сыалтан уерэнээччилэри дискуссияларга кыттыы, геройдар артыыстарын, тапталлаах айымньыларыгар ырытыы, туруоруллубут проблемалар автордарын кытта ырытыы курдук уерэтиэххэ сеп. Кинигэ нөҥүө оскуола араас моделларын ылынар, сыалын- соругун ситиһэргэ, араас быһыыга- майгыга сөп түбэһэр конфликтары быһаарарга үөрэнэр.

Смысловое ааҕыы-ФГОС бэлиэтэммит бары үөрэх түмүгүн акылаата, и методы и прием смыслового ааҕыы ньымата педагогтар үлэлэрин тиһигин сорҕото буолуохтаах.