Создайте Ваш сайт учителя Курсы ПК и ППК Видеоуроки Олимпиады Вебинары для учителей
Тюлюбаева Айгулим Жусуповна
Павлодар ?аласы, №6 ЖОМ
?аза? тілі мен ?дебиет м??алімі
Т?РА?ТЫ ТІЛДІК ??РЫЛЫМДАРДЫ? ТЕОРИЯЛЫ? НЕГІЗІ
1. Фразеологизмдерді? зерттелу кезе?дері, зерттеудегі жа?а ба?ыттар
?аза? тіл білімінде фразеологизмдерді арнайы, теориялы? т?р?ыдан зерттеу XX ?асырды? ортасынан басталып, б?гінгі к?нге дейін толастамай келеді. Осы уа?ытта?ы зерттеулерді біз т?мендегідей 4 кезе?ге б?лер едік:
1. XX ?асырды? ортасы – 40-50- жылдар – ?аза? фразеологиясын теориялы? жа?ынан зерттеуді? ал?аш?ы кезе?і.
2. 60-70 – жылдар – ?аза? фразеологизмдерін классификациялау, жеке авторлар е?бектеріндегі фразеологизмдер жайлы.
3. 80-жылдар – фразеологизмдерді жан-жа?ты зерттеу. ?аза? фразеологизмдеріні? ?зге тілге аударылуы мен бас?а тілдегі фразеологиздерді? ?аза? тілінде берілуі жайлы.
4. XX ?асырды? со??ы он жылы – 1990-2000-жылдар – фразеологизмдерді этнолингвистикалы?, этном?дени т?р?ыдан зерттеу ж?не сал?астырмалы фразеология.
?аза? фразеологиясын тілдік т?р?ыдан зерттеуге ал?аш?ы кезе?де ?лтты? тіл білімін ?алыптастыруда?ы аса к?рнекті тілші ?алымдарды? дені т?гел назар аудар?ан еді. ?аза? филологиясыны? тілші ?алымдары Н.Сауранбаев, І.Ке?есбаев, С.Аманжолов, ?.М?сабаев, К.Аханов, Р.С?рсенбаевтар фразеологизмдерді? теориялы?-практикалы? м?селелері бойынша ал?аш т?жырым жасаушылар болды.
?аза? фразеологиясыны? м?селесімен ш??ылданып, арнайы зерттеу ж?ргізген, сол жайында е?бек жаз?ан І.Ке?есбаев болса, С.Аманжолов фразеологиялы? тіркестерді? с?йлем м?шесіне ?атысы жайлы, Н.Сауранбаев фразеология?а не жатады дегенге к??іл аударды. «?азіргі ?аза? тілі» о?улы?ына (1954 ж.) фразеология б?лімін енгізген ?.М?сабаев та фразеологиялы? ерекшеліктерге к?п к??іл б?лген. К.Аханов ?зіні? «Тіл б?ліміне кіріспе» атты жо?ары о?у орындарына арнал?ан о?у ??ралыны? лексикология тарауында ?аза? тілі фразеологиясына В.В. Виноградовты? классификациясы бойынша жіктеу берсе, Р.С?рсенбаев т?ра?ты тіркестерді? бір т?ріне жататын ма?ал-м?телдерді? тілдік ерекшеліктеріне то?талды.
?аза? фразеологизмдерін зерттеуді? екінші кезе?інде 60-жылдары ?алымдар фразеологизмдер мен т?ра?ты тіркестер бір ме, олар?а не жатады дегенге к??іл б?лді. Р.С?рсенбаевты? «?аза? ма?ал-м?телдеріні? лексика-стилистикалы? ерекшеліктері» атты кандидатты? диссертациясында, С.Исаевты? «?аза? тіліні? т?ра?ты с?з тіркестеріні? бір типі ж?нінде» ма?аласында осы ерекшеліктерге назар аударылды.
Фразеология саласын тіл біліміні? жеке п?ні ретінде ?алыптастыруда, оны? объектілерін, тілдегі орны мен таби?атын, зерттеу ?дістерін аны?тауда теориялы? т?жырымдар жасап, іргелі е?бектер жаз?ан ?ш мектеп ?кілдері: М?скеу, Санкт-Петербург, Самар?анд мектептері бол?анын фразеология зерттеп ж?рген ?алымдарымыз атап айтады.
Біз ?аза? фразеологиясыны? зерттелуіне шолу жасау барысында ?аза? фразеологиясы іліміні? ?алыптасуы мен дамуына ат салысып ж?рген де ?ш мектеп ?кілдері бар деп атар едік. Фразеологизмдерді? жергілікті тіл ерекшеліктеріне ?атысы мен жеке авторлар шы?армаларында?ы фразеологизмдерді? ?олданысы жайлы ?.?алиев ш?кірттері зерттесе, ?аза?стан топыра?ында д?ниеге келген, ?азіргі та?да ?лемдік тіл білімі саласында ?зіндік орны бар М.М. Копыленко ш?кірттеріні? е?бектері ?аза?-орыс фразеологизмдерін салыстыра зерттеу мен тіларалы? берілу жайына арнал?ан.
?.?айдаров ш?кірттері фразеологизмдерді белгілі бір та?ырып?а топтап, олар?а этнолингвистикалы? т?р?ыдан тере? талдау жасап отыр. М.М Копыленко мен ?.?айдаров ш?кірттері ?стаздарыны? ісін ?рі ?арай жал?астырып, фразеологизмдерді? ж?мба? сырын ашуда ?з ш?кірттерін дайындауда.
?азіргі ?аза? фразеологизмдерін зерттеу І.Ке?есбаев к?рсеткен барлы? ба?ыытта ж?ріп жатыр. Олар мынадай ба?ыттар: фразеологизмдерді? бас?а ??былыстардан айырмашылы?ы, фразеологиялы? ма?ынаны? ?алыптасуы, оларды? ішкі ??рылысы, фразеологизм ж?не ?йт?ы с?здер, фразеологизмдерді? этимологясы, фразеологизмдегі калька, фразеологизм ж?не синонимия, фразеологизмні? стильдік ерекшеліктері, фразеологизмдерді жеке авторды? ?олдануы т.б.
Б?лай шолудан бай?а?анымыз, ?азіргі ?аза? тілінде фразеологизмдерді синтаксиспен байланыстыра зерттеу жо?ты? ?асы.
Фразеологизмдерді синтаксистік жа?ынан зерттеу ?аза? тілі білімінде ?ана емес, орыс тіл білімінде, т?ркі тілдерінде де кенже ?ал?ан.
Орыс тіл білімінде фразеология бойынша ?лкен е?бек жаса?ан В.Н. Телия «Тарихи т?р?ыдан ?ара?анда фразеология мен синтаксисті? байланыстылы?ы ?зінен-?зі т?сінікті. ?йткені фразеологиялы? оралым (т?ра?ты тіркес ??ымын ол кісі осылай айтады) белгілі бір с?з тіркесіні? немесе с?йлемні? негізінде жасалын?ан» дей келсе, келесі ?алымны? мынадай пікірін келтіреді: «Фразеология связана с синтаксисом не менее тесными узами, нежели с лексикой. фразеологизмы создаются не на базе слов (лексем), а на базе словосочетании (а так же сочетаний слов и предложений) следовательно, не лексика, а синтаксис является той строительной площадкой, на который идет бесперерывный процесс фразообразования.
Осыдан келіп, орыс ?алымдары да, ?аза? ?алымдары да фразеологизмдерді? синтаксисі дегенде, оны? ішкі байланысына ??іледі. Оларды? іштей ?зара ?абыса, ме?геріле, т.б. жолдармен берік жымдас?аны жайлы айтады. Ал енді осылай берік байланыста ??рыл?ан фразеологизмні? с?йлем ішінде ?алай байланыс?а т?сетіні жайлы зерттеу жо? десе де болады. Біра?, орыс тіл білімінде фразеологизмді синтаксистік т?р?ыдан с?йлем м?шесі ретінде зерттеуді А.А. Шахматов баста?ан еді. Ал В.П. Жуков фразеологизмдер ?зіні? айналасында?ылармен (окружение) субъектілік, объектілік, пысы?тауышты? ?атынаста байланыс ??райды дей келе «Управлением обладает не только лексические единицы, но и фразеологизмы, преимущественно глагольного типа. Глагольные фразеологизмы, как обычные глаголы, могут имтеь беспредложное и предложное управление» деп – фразеологизмдерді? с?з тіркесіне ?атысы жайлы ойын ашы? айтады. Осы е?бегінде етістік фразеологизмдерді? ?лсіз ірі берік ме?гере алатынын на?ты мысалдармен д?лелдейді.
Ал, М.Т. Тагиев етістікті фразеологизмдерді? ?зіні? айналасында?ы с?здер мен (окружение) ?атынасы жайлы зерттеуінде бір ?анатты оралым жасайтын етістікті т?ра?ты етістіктер оралымда?ы с?збен кез келген септік жал?ауы т?л?ада толы?тауышты?, пысы?тауышты? ?атынастарда байланысады дейді.
?азіргі орыс тіліндегі есімді фразеологизмдер жайында арнайы зерттеу жаз?ан Г.Ф. Булгакова да оларды? с?йлем ішінде бастауышта, баяндауыш, аны?тауыш, толы?тауыш, пысы?тауыш та бола алатынын д?лелдейді. [2, 17].
Орыс тілінде фразеологизмні? с?йлем м?шесі болуы жайлы арнайы зерттеу ж?мысын жаз?ан та?ы бір ?алым Х.М. Сайкиев те фразеологизм с?йлемні? барлы? м?шесі ?ызметін ат?ара алады деп, оны? бастауыш ?ызметінде ж?мсалуына к?бірек то?талады [2, 17].
Ал фразеологизмні? с?з тіркесіне ?атынасы ж?нінде жо?арыда келтірілген В.П. Жуковты? пікірін бас?а З.В. Валюсинская-Данкованы? етістік – фразеологизмдерді? с?з тіркесін жасауда басы??ы компонент болатыны жайлы айт?андары ?ана бар.
Орыс тіл білімінде фразеологизмді іштей ж?не с?йлем ішінде де синтаксистік ?атынас?а т?сіретін септік жал?аулары деп тану ж?не фразеологизмдерді? ішкі ??рылымында?ы ?рі оларды? с?йлемдегі бас?а с?здермен байланыс жасауда?ы р?ліне к??іл аудару басым. Осы т?р?ыда фразеологизмні? септік формада келуі жайлы біршама е?бектер бар. Біра? б?л е?бектерде осы септік жал?улары ?андай грамматикалы? ма?ына ?стейді, ??рамы ?андай дегенге к?п к??іл б?лінеді де ?андай байланыс формасын жасайды дегенге к??іл б?лінбейді.
Жалпы орыс тілі білімінде фразеологизмдерді синтаксистік т?р?ыдан ?арастыруда с?йлем м?шесі ретінде зерттеу басым.
Ал ?аза? тілінде фразеологизмдерді? синтаксистік жа?ынан зерттелуі ?андай д?режеде?
«Фразеологизмді сырт си?ына ?арап, я?ни белгілі бір ?осымшаларды бойына дарыту ?алпына ?арап, синтаксистік ?ызметі мен фразеологизмні? ма?ынасынан бойды аула? сала талдаса?, формаль т?р?ыдан еркін тіркесте болатын барлы? белгілерді табу?а болады», - деп ба?ыт сілтеген І.Ке?есбаев оларды синтаксистік жа?ынан ?арастырмайды. Б?л айтыл?ан пікір негізінен фразеологизмні? ішкі ??рылымына ?атысты т?сініліп, фразеологизм жайлы зерттеу ж?мысын ж?ргізген ?алымдарды? к?бі осы негізде оны? ішкі байланысу т?сілін с?з етеді.
* Свидетельство о публикации выдается БЕСПЛАТНО, СРАЗУ же после добавления Вами Вашей работы на сайт