Иджырей 1эмалхэр адыгэбзэ урокхэм къызэрыщызгъэсэбэпыр

Сабийм и гупсысэр егъэф1эк1уэныр дэтхэнэ урокми къалэн нэхъыщхьэу къигъэувхэм щыщщ, ик1и абы ехьэл1ауэ метод зэмыл1эужьыгъуэхэр адыгэбзэ урокхэм къыщагъэсэбэп.

Метод – ар грек псалъэщ, къэхутэныгъэ жи1эу къик1ыу аращ. Иджырей бзэм и псалъэр къызэрагъэсэбэпыр т1эк1у зэхьэк1ауэщ, нэгъуэщ1 мыхьэнэ и1эущ – къызхэрахутэ щ1ык1э, ядж 1уэхугъуэм хуи1э бгъэдыхьэк1э жи1эущ.

Адыгэбзэр зэрырагъэдж методикэр педагогическэ щ1эныгэм щыщщ. Абы къехутэ адыгэбзэр джыным нэхъ ехьэл1апхъэ хабзэмрэ щ1ык1эхэмрэ, бзэм хуи1эн хуей щ1эныгъэ бгъэдыхьэк1эм еджак1уэхэр зэрыхуэгъэсапхъэр, я гупсысэхэр зэреф1эк1уапхъэр. Дэтхэнэ зы щ1эныгъэ 1ыхьэми хуэдэу, методикэм и 1эщ ИДЖ 1уэхугъуэхэр къывзэрихутэ щ1ык1эхэр, а щ1эныгъэм и бгъэдыхьэк1э хабзэхэм и щэхухэр. Апхуэдэхэщ методикэм и фащэхэу к1элъыплъыныгъэр, къытегъэзэжыныгъэр,объясненэхэр, гъэунэхуныгъэхэр (экспериментхэр), творческэ лэжьыгъэхэр, урок – семинархэр,викторинэхэр. Мыбыхэм, шэч хэмылъу, урокхэр нэхъ щ1эщыгъуэ, нэхъ зэмыщхь ящ1,ц1ык1ухэм я гупсысэм зрегъэужь. Дэтхэнэ сабийм и дежк1и зэщхьурэ ек1уэк1 урокхэр зэшыгъуэщ, дауик1, щ1э гуэр урокхэм къыхыхьэху, сабийри нэхъ дехьэх.

Ауэ, дэтхэнэ зы гъэунэхуныгъэми хуэдэу, методикэм щ1эуэ къыхыхьэ щ1ык1эхэм нэуф1ыц1щхьэрыуэу бгъэдэмыхьауэ, лъэныкъуэ куэдк1э егупсысын хуейщ. Егупсысын хуейщ еджак1уэхэм яптыну темэм и кууагъым, гугъуагъ – тыншагъым, а темэр зэптынухэм я щ1эныгъэмрэ я ныбжьымрэ здынэсым, я гупсысэк1эмрэ я бзэм и къулеягъымрэ.

Къэтщтэнщ к1элъыплъыныгъэ (наблюденэ) теплъэр. Мыбык1э еджак1уэхэр щыбгъэгъуазэ хъунущ диалнкт щытык1э зи1эу бзэм дыщрихьэл1эхэм, фразеологием и къэхъук1эм, орфографием, фонетикэм. К1элъыплъыныгъэр къыщыбгэсэбэп хъунущ грамматическэ зэпкърыхыныгъэхэми, экскурсхэми, унэ лэжьыгъэхэр щагъэзэщ1эжк1и.

Псалъэр зэрызэхэтымрэ псалъэ къэхъук1эмрэ щебгъэджк1э, къэбгъэсэбэпыпхъэщ егъэджак1уэм и псалъэр, к1элъыплъыныгъэр, езыр – езыру гъэлэжьэныр,беседэр. Беседэр сэбэпщ еджак1уэхэм япэм яджар тегъэщ1ап1э, хэк1ып1э зыхуэхъу темэхэр щебгъэджк1э. Беседэ щ1ык1эмк1э еджак1уэхэр, къызэрапщытэж упщ1эхэр къэбгъэсэбэпурэ, епшал1э хъунущ псалъэ къэхъук1эмрэ зэхъуэк1ык1эмрэ зэрызэхуэмыдэм, аффиксхэм я къалэнхэри зэрызэмыщхьым. Упщ1эхэри гуп зыбжанэу бгуэш хъунущ: къызэрапщытэж, хуезыгъаджэ, езышал1э, къызэщ1эзыкъуэж, нэгъуэщ1хэри.

Апхуэдэ къабзэу сабийхэм я гупсысэм зрагъэужь лекционнэ урокхэм,

Къэбгъэсэбэп хъунущ лексикэр щебгъэджк1э, псом хуэмыдэу лексикэм и 1ыхьэхэу «Стиль елъытак1э иджырей адыгэбзэм и лексикэр», «И къежьап1э елъытак1э иджырей адыгэбзэм и лексикэр», «Фразеологиер», «Жаргонизмхэр», «Диалектхэр», нэгъуэщ1хэри.

Мы 1ыхьэхэмк1э ебгъэк1уэк1 хъунущ лекционнэ сыхьэтхэр, урок – семинархэр, урок – викторинэхэр, беседэхэр. Апхуэдэ урокхэм хэбгъэхьэ хъунущ кроссвордхэр, гушы1э рассказхэр, джэгук1э зэмыл1эужьыгъуэхэр. Щ1эщыгъуэ гуэрхэр хэплъхьэ хъунущ адыгэбзэм и зы 1ыхьэ нэхъыщхьэу «Орфографиер» щебгъэджк1э, ц1ык1ухэм я гупсысэм зебгъэужьын папщ1э. Орфографием зэрыхурагъаджэ 1эмалхэмрэ методхэмрэ, бгъэдыхьэк1эмрэ бгъэдэлъхьэк1эмрэ къызэрыхахыр ирагъащ1э орфограммэхэм я щытык1эм елъытащ. Ахэр псалъэм и дэтхэнэ зы 1ыхьэми щыщу къэк1уэнк1э хъунущ: префиксым, суффиксым, лъабжьэм, к1эухым.

Беседэ бгъэдыхьэк1эр къэбгъэсэбэп хъунущ орфографиер джынымк1э сэбэп хъу 1ыхьэхэу ипэк1э яджахэр( фонетикэр, псалъэ къэхъук1эр, псалъэ зэхъуэк1ык1эр) къыщапщытэжк1э. Урок – семинар ебгъэк1уэк1 хъунущ къызэщ1эзыкъуэж урокыу «Орфографие» 1ыхьэр джын буха нэужь. Еджак1уэхэм я лэжьыгъэхэр ягъэхьэзырыну къозэгъ мы темэхэмк1э: «Орфографием хэлъ хьэлэмэтагъхэр», «Хьэрфзешэ А – м дытопсэлъыхь», «Хьэрф Й – мрэ ударенэмрэ», «Префикс ЗЫ- , ЗЭ – хэр телъыджэщ», нэгъуэщ1хэмк1и. Ауэ дэтхэнэ докладри 1эмал имы1эу егъэджак1уэм и псалъэк1э щ1игъэбыдэжын хуейщ.

Творческэу, джэгук1э хьэлэмэтхэр хэлъу ебгъэк1уэк1ыфынущ «Фонетикэ» 1ыхьэм и къызэщ1эзыкъуэж урокхэри. Ауэ а урокхэм хуэгъэхьэзырын хуейщ еджак1уэхэр, раздел псор яджыху. Еджак1уэхэм къахэпх хъунущ «Фонетикэ - мамэр». Абы и1эщ бынхэу Макъхэр, Пычыгъуэхэр, Ударенэхэр. Фонетикэм и 1ыхьлы дыдэщ Графикэр. Абы и бынхэщ Хьэрфхэр. Мис абыхэм езым я къэхъук1э , я хьэл – щэн псоми я1эжхэщ. «Фонетикэ - анэм» игъэхьэзыр хъунущ доклад и унагъуэм теухуауэ – абы и унагъуэм щ1эс бынхэр зэхуэдэкъым – хэт макъзешэщ, хэти дэк1уашэщ, хэти нэхъ щабэщ, хэти п1ыт1ащ. Иджыпсту ныбжьэгъу зыкъыфхуащ1ынущ си бын нэхъ жы1эда1уэхэу макъзешэхэм:

- Сэ сымакъзешэ А-щ. Сэ сыкъэ1ун щхьэк1э сэбэп мэхъу макъ связкэхэр, тэмакъыр, тхьэмбылыр, абы къик1 хьэуар. Сэ пычыгъуэ къызогъэхъу – ма, хъуа, да, уа, псалъэ куэд дыдэми сыхэтщ, псалъэм и пэми, икуми, и к1эми скъыщок1уэ. Псалъэпэм сыт щыгъуи А – уэ сыщатх. Ударенэ къыщыстехуи къыщыстемыхуи щы1эщ.

- С. сымакъ дэк1уашэ Д-щ. Сэ т1олъхуэныкъуэ си1эщ , ар Т – щ. Ауэ ар дэгущ, сэ сыжьгъыжьгъщ.

- Сэ сымакъ У- щ . Сэ еджак1уэхэм сызэхагъэзэрыхьри сигу къоуэ. Сэ сыт щыгъуи сыхьэрфзешэщ, ауэ зэ сымакъзешэщ, зэи сымакъ дэк1уашэщ. Пычыгъуэ къэзыгъэхъухэр сыт? Ат1э сэри пычыгъуэ къэзгъэхъумэ сысыт? Джэ –ду ; къэзмыгъэхъумэ – щэ? У- нэ.

Пэжщ, армырами ди урокым и дакъикъэ 45-мрэ тщ1эн хуеймрэ щытхузэхуэмыгъэхъун щы1эщ ик1и дотхьэусыхэ лэжьыгъэр къыдобэк1ри. Ауэ, сэ сызэреплъымк1э, 5 – нэ классым щадж «Фонетикэ» 1ыхьэ гугъу дыдэр щ1эгъэбыдэжынымк1э мыпхуэдэ урок – джэгук1эхэр хуабжьу сэбэп хъунущ, нэхъ ягуи къинэжынущ.

Дэтхэнэ адыгэбзэ урокхэми я фащэ, я къалэн я1эжщ, ауэ псоми я къалэн зэхуэдэщ еджак1уэхэм я щ1эныгъэм хагъэхъуэнымк1э, я бзэм зрагъэужьынымк1э. Дауик1, а къалэнхэм творческэ бгъэдыхьэк1э гуэр, щ1эщыгъуэ гуэрхэр хэтлъхьа нэужь, еджак1уэхэм нэхъ тынш ящохъу къащ1энур. Адыгэбзэм и дэтхэнэ 1ыхьэри нэхъыщхьэщ,зыр зым епхыжащ. 1эмал зэри1эк1э дэтхэнэ адыгэ сабийри щыгъуазэу щытын хуейщ пэжырытхэм и хабзэхэм. Шынагъуэ дыдэкъым дэтхэнэ адыгэри шхук1э мышхэфми, ауэ сэ сыадыгэщ жызы1э дэтхэнэми тхук1э адыгэбзэр тхуэгъэшэрыуэу щытын хуейщ. Дэ, егъэджак1уэхэращ, ди бзэм и къулеягъымрэ и дахагъымрэ и зехьак1уэу щытыр, сабийхэм я гум ар нэзыхьэсын хуейр, ахэр псэлъэк1э шэрыуэм, къабзэм хуезыгъэсэн, я гупсысэм зезыгъэужьын хуейр. Абы къыхэк1ыуи, гулъытэ хэха хуэщ1ын хуейщ «Стилистикэ» разделым. Метод зэмыл1эужьыгъуэ куэд къэбгъэсэбэпыфынущ мы разделыр щебгъэджк1э: уро – беседэ, урок – семинар, викторинэ, нэгъуэщ1хэри. Псалъэм папщ1э, «Литературэбзэмрэ къызэрыгуэк1 псэлъэк1э стилымрэ» темэр бджа нэужь, ебгъэк1уэк1 хъунущ зэпеуэ, темэ гуэрхэм нэхъ дахэу, жьак1уэу, бзэ къабзэк1э тепсэлъыхьыжынымк1э: зы гупыр литературэбзэк1э бгъэпсалъэу, адрей гупыр къызэрыгуэк1 стилк1э бгъэпсалъэу хэлъ хьэлэмэтагъхэр къагъэлъэгъуэну. Апхудэуи мыбы къыщыбгъэсэбэп хъунущ тхак1уэ гуэрхэм я тхыгъэ зэпкърахыну- стиль и лъэныкъуэк1э Ауэ апхуэдэ урокхэр гъэхьэзырынымк1э 1эмал имы1эу егъэджак1уэр дэ1эпыкъуэгъу хъун хуейщ. Еджак1уэхэм уадэ1эпыкъуурэ ебгъэгъэхьэзыр хъунущ урок- семинархэр, мы темэхэмк1э реферат, доклад къеджэхэу: « Литературэбзэм и стилхэр», «Къызэрыгуэк1 псэлъэк1эхэр», «Художественнэ псалъэмрэ абы и къарумрэ», «Щ1эныгъэ 1уэхухэм ехьэл1а стиль», «К1эзонэ стиль». Ебгъэк1уэк1 хъунущ урок – беседэхэр, диспутхэр, конкурсхэр, еджак1уэхэр зэбгъэдауэу, зэпебгъауэу.

Пэжщ, мыхэр икъук1э лэжьыгъэ хьэлъэу къыпщохъу, ауэ фи ф1эщ фщ1ы еджак1уэхэм мыпхуэдэ урокхэр зэраф1эф1ыр, куэдым ахэр зэрыхуагъасэр, зэрыдахьэхыр, я гупсысэм зэрызхригъэужьыр, я щ1эныгъэр куу зэрищ1ыр. Хьэлъэ – т1э апхуэдэ урок ебгъэк1уэк1ыну?!

МКОУ СОШ с. п. Герменчик

Доклад

по самообразованию

«Инновационные формы

организации учебного процесса

на уроках кабардинского языка и литературы»

Доклад

учителя кабардинского языка и литературы

Гукепшоковой Асят Каншобиевны

на заседании ШМО

октябрь 2014 г.