Баяндама "Балалар кітапханаларында о?ырмандар?а ?ызмет к?рсетудегі ?арым-?атынас аспектілері ж?не оны шешу жолдары"

Балалар кітапханаларында ?ызмет к?рсетудегі ?арым-?атынас аспектілері баланы? психологиялы? интелектуалды м?дени дамуы. Я?ни баланы кітап о?у?а деген ы?ыласын арттыру жолдары, оларды? о?у барысында логикалы? ойлануын ?алыптастыру, сол о?ы?ан кітабын ?иялдау, сол кітап жайлы баланы? м?дени с?йлеуін дамыту. Балалар кітапханаларыны? негізгі функциялары жас ерекшелік категорияларын са?тап ?ызмет к?рсету. Балалар уа?ытын тиімді ?ткізуіне т?рбиелеу, барысында адамгершілік ?асиеті мен педагогикалы? ж?не а?паратты? м?дениетін кітапханашы мен жас о?ырманны? ?арым-?атынасы ар?ылы жетілдіру. Негізгі функциялар ар?ылы балалар о?уын ?йымдастыру. Осы к?кейтесті м?селелерді шешуді? жолдарын ашып к?рсету. Дегенмен ?азіргі та?да заман талабына сай балалар кітапханаларында о?ырмандар?а ?ызмет к?рсетудегі ?арым-?атынас аспектілері д?рыс жол?а ?ойыл?ан дей т??ын мен де балаларды кітапхана?а тарту, олармен б??аралы? ж?мысты? т?рлерін ?йымдастыру, балаларды? о?ырман болып ?алыптасу м?селелері ?лі де ?з д?режесінде шешілмей келеді. Балалар кітапханасында балаларды? о?у м?дениетін дамыту, кітапханашы мен жас о?ырман арасында?ы ?арым-?атынас психологиясын, о?ырмандар?а ?ызмет к?рсетудегі ?арым-?атынас аспектілерін ?алыптастыру ж?мысы ж?йесіне жаса?ан талдау, оларды? а?паратты? ж?не педагогикалы? м?дениетін, о?у м?дениетін дамыту де?гейі к?бінесе талаптар?а с?йкес болмай отыр?анды?ы бай?алады. Осы?ан байланысты балалар кітапханаларында о?ырмандар?а ?ызмет к?рсетуді? аспектілеріні? ?ылыми-теориялы? негізіні? жо?ты?ы мен практикалы? м??тажды?ыны? арасында?ы ?айшылы? бай?алады. Осы ?айшылы?тарды? шешімін табу бізге зерттеу та?ырыбын «Балалар кітапханаларында о?ырмандар?а ?ызмет к?рсетудегі ?арым-?атынас аспектілері ж?не оны шешу жолдары» деп алу?а м?мкіндік береді.: Балалармен ж?мыс ж?ргізетін кітапханашыларды? негізгі функциялары ар?ылы ?алыптастыруды? психологиялы?-шарттарын бала мен кітапханашы арасында?ы ?арым-?атынас аспектілерін теориялы? ?дістемелік т?р?ыда негізден ?дістемесін жасау. Республикалы?, облысты?, ?алалы?, ауданды? кітапханаларыны? ?ызмет к?рсету б?лімдері. «Аны?тама-библиографиялы? б?лім, ?дістемелік б?лім, абонемент, о?у залы». Балалар кітапханаларында а?паратты? ?ызмет к?рсетудегі о?ырман мен кітапханашыны? ?арым-?атынас аспектілерін ?алыптастыру ?рдісі.: О?ыту процесінде балалар кітапханаларында о?ырмандар?а ?ызмет к?рсетудегі ?арым-?атынас аспектілері тиімділігі артады. - О?у материалы мазм?ныны? т?рбиелік м?мкіндіктері; а) Балалар о?уына ?сер ететін бас?а мекемелермен (мектепке дейінгі мекемелер, о?у орындары, балалар шы?армашылы?ы орталы?ы) байланысты ж?зеге асыру ?ылыми - ?дістемелік т?р?ыда ?амтамасыз етілсе; ?) О?ырмандарда о?у?а жауапкершілік ж?не ?ызы?ушылы?ты т?рбиелеуде ?азіргі о?ыту ?дістерімен ?штастырылса. О?у м?дениетін е? алдымен балалар ?шін ?рт?рлі а?парат к?здеріні? –энциклопедияларды?, аны?тамаларды?, білімні? барлы? салалары бойынша ?ылыми-танымды? ?дебиеттерді?, мерзімді басылымдарды?, м?ліметтер базасыны?, интернетті?, аудио ж?не видео жазбаларды?, мультимедиялы? ??ралдарын пайдалануына ж?йелі т?рде м?н берілсе.
«Балалар кітапханаларында о?ырмандар?а ?ызмет к?рсетудегі ?арым-?атынас аспектілері ж?не оны шешу жолдары» атты бірінші тарауда балалар кітапханаларында о?ырмандар?а ?ызмет к?рсетуді? аспектілері аны?талып, баланы? о?ырман болып ?алыптасуына б??аралы? т?рлерін пайдалану т?жірибесі ?орытылды. «Баланы? о?ырман болып ?алыптасу м?селелері ж?не оларды шешу» атты екінші тарауда баланы? о?ырман болып ?алыптасуына шы?армашылы? о?у ар?ылы кітапхананы? кітапхананы? ролін аны?тап, онда о?у м?дениетін дамытуды? мазм?ны, ?дістемесі жасал?ан. Кітапханашы мен о?ырман арасында?ы ?зара ?арым-?атынас психология ?лшемдері мен к?рсеткіштері ай?ындалады. 1. Кітапханада?ы балалар о?уын ?йымдастыруды? ма?ызды аспектілері. Ж?йелі т?сіл т?р?ысынан ал?анда, кітапханада балалар о?уын ?йымдастыру келесі аралы?тарда ?арастырылуы м?мкін: - баланы? психологиялы?, интеллектуалды ж?не м?дени дамуы (ы?ылас, ес, кейіптік ж?не логикалы? ойлау, ?иял, с?йлеу м?дениеті) т?ртіп пен тілдеу, шы?армашылы? ?абілеттер, т.б.) к?рсеткіштері аралы?ында; - балалармен ж?мыс ж?ргізетін (а?паратты?, білім беретін, бос уа?ытын тиімді ?ткізу ж?не т.б.) кітапханаларды? негізгі функциялары – жас ерекшелік категориялары аралы?ында; - кітапханалы? ж?мыс т?рлері (жеке ж?не к?пшілік; к?рнекі ж?не вербальді; ауызша, баспалы? ж?не т. б.) аралы?ында; - кітапхана б?лімдеріні? ??рылымы (абонемент, о?у залы, АББ, компьютерлік класс, к?рме залы, ?деби ?она?жай ж?не бас?а да кітапхана ?ызметіне байланысты б?лімдер) аралы?ында; - балалар о?уына ?сер ететін бас?а мекемелермен (мектепке дейінгі мекемелер, о?у орындары, балалар шы?армашылы?ы орталы?ы сырт?ы ж?мыстар ж?не т.б.) ?зара ?арым-?атынас аралы?ында. ?рине, б?л балалар о?уын координациялау ж?йесіні? болуы м?мкін аралы?тарыны? толы? тізбегі емес екені т?сінікті. Назардан тыс ?ал?андары: о?уды? та?ырыпты? ба?ыты мен функционалды к?рсетілімі (м?ні), кітапханада?ы балалар о?уын ?йымдастыруда?ы кадрлы? ?амтамасыздандыру, о?у?а ?леуметтік жа?дайы, жыныс белгілері бойынша талдау жасау ж?не т.б. Аталмыш ж?мысты? ма?саты – балалармен ж?мыс ж?ргізетін кітапханаларды? негізгі функциялары бойынша деномпозициялар?а егжей-тегжейлі то?талу. А?паратты? функция. Б?л функция аясында, е? алдымен, балалар ?шін ?рт?рлі а?парат к?здеріні? – энциклопедияларды?, аны?тамалы?тарды?, білімні? барлы? салалары бойынша ?ылыми-танымды? ?дебиеттерді?, мерзімді басылымдарды?, каталогтарды?, картотекаларды?, м?ліметтер базасыны?, Интернетті?, аудио- ж?не видеожазбаларды? ашы?ты?ы (тиесілілігі) жайында с?з ?оз?ау керек. Осы орайды, кітапхана ?орын толы?тыру?а, квалификациялан?ан мамандармен, компьютерлік техникамен, аудио ж?не видео?німдік ??жаттармен ?амсыздандыру?а тиесілі с?йкес талаптар ?ою за?ды н?рсе. Негізгі функцияларды? аралы?ында?ы балалар о?уын ?йымдастыру. Балалар о?уын ?йымдастыру дегенімізді? ?зі ?иын да к?п ?ырлы м?селелерді? кешенін білдіреді. Ал, ол м?селелерді ж?йелі т?рде шешу тиімді болар еді. Ж?йелілік объектілер мен ??былыстарды ж?йе ретінде я?ни, ?зара ты?ыз байланысты ?лементтерді? ?осындысы есебінде ?арастыру?а ж?не оларды о?шау емес, бір-бірімен де, ж?йеде де ?зара байланысты зерттеуге м?мкіншілік береді. К?рнекілік ?шін кез-келген зерттелетін ж?йені копомиемді ке?істіктегі фигура ретінде ?арастыру?а болады. Б?л жа?дайда ж?йені? ?андайда бір сипаттамасы сол фигураны? с?йкес аралы?ыны? (ж?йе декомпозициясыны?) анализінен туындайды. Ж?йелілікті ?олдану негізінде м?селені шешуді? типтік алгоритмі 3 кезе?нен т?рады. Бірінші кезе? – ?арастырылып отыр?ан м?селені моделдейтін ж?йені? тізбегі мен оптимальды аралы? санын аны?тау. К?птеген кітапханалы? м?селелерді? шешу барысында, мысалы, кітапхана функциялары бойынша –а?паратты?, білім беретін ж?не бос уа?ытын тиімді ?ткізетін аралы? ?олданылуы м?мкін. Біз де соны ?арастырамыз. Екінші кезе? - ?рбір аралы?ты талдау, осы аралы?та?ы м?селелерді? шешімін ?амтамасыз ететін инновацияларды табу ж?не ??растыру. Кітапхананы? негізгі функциялары аралы?ында аталмыш м?селеге ?атысты, мысалы, осы функцияларды? ?р?айсысын іске асыру барысында?ы балалар о?уын ?йымдастыру?а байланысты инновациялар ??растырыла алады. ?шінші кезе? - ?р жеке инновацияны? ж?йені? осы ж?не бас?а да аралы?тарды ??растырыл?ан барлы? бас?а инновациялармен байланысын тіркеу ар?ылы жалпы ж?йелік инновация?а айналуы. ?зара байланысты тіркеу, соны? ішінде жеке инновациялар ше?беріндегі ?арама-?айшы жа?дайларды реттеу, жалпы ж?йе т?р?ысынан, ?рбір инновацияны мазм?ндыра? етеді ж?не оны жалпы ж?йелік де?гейге жеткізеді. Мысалы, ?з уа?ытын тиімді ?ткізу функциясын (кітапхананы? негізгі функциялары аралы?ын) іске асыру ше?беріндегі инновация балалар о?уын о?ырмандарды? жас ерекшеліктерін, кітапхана ??рылымын, т.с. ескере отырып ?йымдастыру?а ?атысты инновациялармен т?йісуі ?ажет. Тек сонда ?ана оны? мазм?ны барынша толы? ашылады ж?не де жалпы ж?йені? талаптарымен ?айшылы??а т?спейді. А?паратты? ресурсты? ке? та?дауы бар жа?дайда жас о?ырмандарды а?паратты? ізденісті? о?уды? ерекше типіне – жылдам о?у, т?рлі белгі-символды? белгілерді т?сіну ж?не шифрын шешу ?абілетіне негізделген ?дістемесіне ?йрету ма?ызды екені даусыз. Б?гінгі та?да балаларды «функционалды» о?у (іскеру, білім беретін) деп аталатын о?у т?ріне баулу ?ажеттілігі туып отыр, ?йткені кітапханашылар балаларды? баяндама, реферат дайындау барысында тапсырмаларды орындай алмауымен к?нделікті кездесіп ж?р. Балалар кітапханалар м?селелеріні? зор ?иынды? тудыруы оларды? а?паратты? мекеме болуымен ай?ындалады. Олар бала – о?ырман?а ?з а?паратты? м?мкіншіліктеріні? бар байлы?ын оны? мазм?нын же?ілдетуге тырыспай жеткізу тиіс. Ол ?шін баланы? ?мірлік ж?не о?ырманды? т?жірибесіне с?йкес келу ?ажет: интеллектуалды ай?ын, эмоционалды жа?ымды, жина?тау жетістіктеріне серпін беретін, ?уанышты ж?не оптимисті болуы тиіс. Б?л шешімін таба алмай келе жат?ан м?селелерді? бірі. «О?ан ?алай ?ол жеткізуге болады?» деген с?ра? ?рдайым ?ойыла беруі керек: жа?а к?рмені ?йымдастыруда, орын-айма?ты ?айта жабды?тау кезінде, каталогты редакцияла?анда ж?не т.б. Б?гінде кітапхана тек т?рлі ??жаттарды алу к?зі ?ана емес, сонымен ?атар, балаларды? а?парат?а ?ол жеткізуін ?йымдастырушы да. Балалар кітапханасы білім беру, ?зін-?зі т?рбиелеу, шы?армашылы?, бос уа?ытын тиімді ?йымдастыру м?селелері бойынша балаларды ??жатты? ж?не библиографиялы? а?паратпен ?амтамасыз ете алатын д?ст?рлі де, сондай-а?, машинао?ылымды? та са?талымдарда?ы а?паратты? ?орларды? кені болуы ?ажет. Е? алдымен, ы??айлы а?парат алу ж?йесін ??ру, сосын барып, ма?сатты а?паратты? ортаны ?йымдастыру керек. ?спелі а?парат к?лемі, ?рт?рлі баспа ?німдері саныны? артуы, видео, аудио, электронды ??жаттарды? таралуы, а?парат т?тынушыны? психологиясыны? ?згеруі, осыны? б?рі, ?рине, ??жаттарды табу ж?не библиографиялау ж?мыстарыны? ау?ымына, АБА-ты? ж?ргізілуіне ?те ?атты ?сер етуде. ??жатты? базаны - ысыра - болмайды, а?ымды? а?паратты созу?а – р??сат жо?. Оларды? ?олдану тиімділігі с??ранымдарды болжау?а, АБА-ты жа?сарту ж?мыстарын жоспарлау?а, аны?тама-библиографиялы? ?ызметті ?йымдастыру?а, о?у м?дениетін т?рбиелеуге м?мкіндік береді. Библиографиялы? ??ралдарды? жетіспеушілік жа?дайында, кітапханалар на?ты о?ырмандар с?ранымына ж?не кітапханада бар ??жаттар?а с?йене отырып, белсенді ??растырушылы? ж?мыспен айналысуда ?з міндеттеріне алулары тиіс. Осыны? б?рі кітап к?рмелерімен, а?паратты? ?абыр?алармен, жарнамалы? материалдармен с?йкестендіріле ж?ргізілуі керек. О?ырманны? а?паратты? іздеу ?абілетін жатты?тыру баланы? кітапхана?а келген негізгі ма?сатына – о?у барысында т?л?аны? шы?армашылы? жа?ынан ?алыптасуына н??сан келтірілмеуіне кітапхана ат салысуы ?ажет. Балалар кітапханалары функцияларыны? негізгілеріні? бірі – білім берушілік. Оны былайша сипаттау?а болады: - біріншіден, жалпылы? ж?не ?мбебапты?, ?йткені, о?у, онсыз ?о?амда ?мір с?ру алмайтын ж?не барлы?ына дерлік ?ажетті ?леуметтік ?абілеттер ?атарына жатады; - екіншіден, базалы? ретінде, себебі, о?ырманды? ?ызмет, бас?а ?ызмет т?рлеріні?-танымды?, білімдік, е?бектік, т.б. негізінде жатады; - ?шіншіден, ?згермейтін ретінде, ?йтпесе ?рпа? ауысымы шексіз ж?не білім мен т?жірибе ?лестіру процесі м??гілік ж?рер еді. Бізді? ?асырымызда бала кезден бастап толы??анды о?ырман болып ?лгерулеріміз ?ажет, олай етпеген жа?дайда, ?мір о?ан уа?ыт ?алдырмауы да м?мкін. Осы функцияны орындау ба?ыттарыны? бірі балалар о?уын ?йымдастыру?а ?атысты – балалар?а кітаппен ж?мыс істеу ?шін ?ажетті ы??айлы жа?дайлар жасау – оларды? ???ы?ына с?йкес орын-жайды, жабды?тарды техникалы? ??ралдарды ?сыну, ке?ес беру ж?не о?ыту сипатында?ы к?мектер к?рсету. Білім берушілік функцияны орындау барысында, кітапхана к?ркем ?дебиетке деген балалар ?ызы?ушылы?ыны? артуына ы?пал еткені абзал. Жас о?ырман ?скен сайын, оны? ма?ыздылы?ы арта т?седі. Кітапханамен ?арым-?атынас жасау?а к?сіби ?дебиеттанушыларды, к?ркемс?з шеберлерін, ?ртістерді ша?ыру, кештер, пікірсайыстар, конференциялар, жа?а кітаптарды? т?сау-кесерлерін ?ткізу, т.б. ?те пайдалы. Егер б?рын баланы? кітап м?дениетіне аралау д?режесі, негізінен, ата-анасыны? танымды? де?гейіне байланысты болып келсе, ал енді ?азір біреулер ?шін на?ты бір мектептегі о?ыту де?гейі, б?рын?ы ?леуметтік, материалды?,оларды? артынан келіп туындайтын – м?дени ?станым сия?ты факторларды? м?ні аса басым. ?леуметтік ж?не м?дени дифференциялар (б?ліністер) о?у ісіне ?сер етпей ?оймайды. Ол к?біне к?п адамдарды? ?леуметтік жа?дайларына байланысты болып барады, оларды? арасында?ы айтарлы?тай ерекшеліктер о?ырман-балаларды? ?зара жіктелуін к?шейтіп келеді. Б?л элиталы? де?гейдегілерді? ?ажеттіліктеріні? ?иындауына, ал ?леуметтік аз ?амсыздандырыл?ан де?гейдегілерді? ?ажеттіліктері келуіне ?келіп отыр. Кітапхана екі де?гейге де ?ажет, біра? ?рт?рлі сапада десе де болады. Кітапхананы? ?леуметтік р?лі тек ?сіп ?ана ?оймай, сонымен бірге, т?тенше ?иындай т?скені объективті жайт. Мектеп о?ырманды? ?ызметке жеткіліксіз д?режеде ?сер ететіні барша?а м?лім. Ол о?ырманды? даму процесіні? даралануы ?шін жа?дайлар жасап отыр?ан жо? ж?не жасай да алмайды, м?ндай м?селені к?пшілік о?ыту процесіні? алдына ?ою б?лкім, д?рыс емес те шы?ар. Алайда, о?ырманны? даму процесінде мектеп теріс ?сер етеді деп т?сіну ?ателік болар еді. Мектептегі о?ыту о?ырман дамуында?ы жетістіктерді? ?леуметтік нормасын белгілейді. ?ызмет субъектісі ?з жеке жетістіктерін аталмыш эталонмен салыстыра келе, оны тек жеке к?з?арастарыны? де?гейінде ?ана емес, сондай - а? ?о?амда ?абылдан?ан ?лгілерге ?атысты бас?ару м?мкіндігін алады. Инновациялы? білім беру: колледждер, лицейлер, мысалы гуманитарлы? ?ылымдарды тере?детіп о?ытатын мектептер ?здеріне с?йкес о?улы?тармен ?амтамасыз етілмеген. Кітапханалар с?ранымдарды орындау, маркетингтік зерттеулер ж?ргізу, ?з ?ызметіне талдау жасау, т.б. ар?ылы к?птеген процестерді жа?сартуда: кітап ?орын толы?тырудан бастап ??рылымды? ?згерістерге дейін. Білім беру мекемелері бала?а тек мектеп ба?дарламасы аясында ж?ретін т?зу, ж?йелі білім береді. кітапхана басымдылы?ы сол - шексіз танымны? ?айнар к?зі болып табылады. Соны? ?зінде, балалар кітапханасына 2 т?рлі типтегі функцияларды орындау?а тура келеді: ?зіні? тікелей міндеттері ж?не о?ыту есебінде адымдау. Осы жа?дай?а икемделу ?ажет (мектеп кітапханалары к?шейгенге дейін), о?ыту ма?сатына ?ажетті кітап ?орын ?алыптастыру керек, ба?дарламалы? шы?армаларды к?п таралым санымен толы?тыр?ан ж?н.