МА?ЖАН - А?ЫН, ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГ

МА?ЖАН-А?ЫН,ПЕДАГОГ- ПСИХОЛОГ ?ара??л Мейрамк?л Байболат?ызы И.?бдік?рімов атында?ы ?ызылорда аграрлы? техникалы? колледжіні? ?аза? тілі мен ?дебиеті п?ніні? о?ытушысы Поэзия ?лемінде айры?ша із ?алдыр?ан,?зіндік ?лкен ?нер,?рнек тудыр?ан,тере? сыр?а,?ш?ыр ?иял?а толы ?ле? д?ниесін кейінгіге аманат етіп ?алдыр?ан а?ын- Ма?жан Ж?мабаев.Ол -?лы а?ын ?анаемес,?аза?- ты? ?лы педагогтарыны? бірі.О?ан оны? педагогика саласында?ые?бек- тері мен д?рістері д?лел.1922 жылы Орынборда басылып шы??ан «Педагогика» атты е? ?лкен ?ылыми е?бегіара?а жетпіс жыл салып,1992 жылы бас?а шы?армаларымен ?атар жары? к?рді.Аталмыш кітабы т?гелдей дерлік психология м?селелерін с?з етеді.Ша?ын е?бекті? 17 тарауыны? 13 тарауы тікелей психология м?селелеріне арнал?ан. М.Ж?мабаевты? осы кітабында?ы психологиялы? ой-т?йіндеріні? негізгі ар?ауы-адам жаны.Ол «...адам баласын т?рбие ?ылу дегенде,?рине,адам баласыны? ,?сіресе, жанын т?рбие ?ылу керек. Д?ниеде те?із тере? емес,адамны? жаны тере?...»,-деп ой т?йеді.Б?л е?бекті а?ын бала -ларды,жастарды т?рбиелеу ісіне аса ?атты м?н беріп жаз?ан.Ескі ?аза? т?рмысынан,?дет-??рпынан нені алу?а болады,оны жа?а заман т?ртібімен ?алай ?штастыру керек, негізгі классикалы? педагогиканы? ?а?идаларын ?алай ?абылдап,бой?а сі?іру ?ажет деген сия?ты м?селелерді Ма?жан аса биік зерттеушілік ?абілетпен шешеді.[5] Жан к?ріністерін білу яки а?ыл,сезім,я?ни к??іл,??м ?айрат к?рініс -тері дейтін ?ш тарма??а б?ле келіп,оларды? ?зара таби?и ?йлесімі туралы тере?інен с?з ?оз?айды.Оны? бала зейінін т?рбиелеу ж?ніндегі айт?андары ?ыс?а да болса н?с?а.Автор ш?кірттерде зейін даму ?шін ?серді? к?шті,жеке,жа?а болуын,жа?а алын?ан білім мен ескі білімні? байланысуын ж?не оны? болаша? ?серге даярлану есебінде болуын талап ете отырып о?у ж?йесіні? саба?тасты?ына м??ият зер салады.адам зейінін ерікті,еріксіз,табансыз,ішкі,сырт?ы деп жіктейді.Баланы т?рбиелеу оны? жас ерекшелі- гіне т?уелді болатынды?ын айтады.А?ын ?иялды еріксіз ж?не ерікті деп екіге б?леді.Бала фантазиясыны? таби?атына ерекше к??іл ?ойып,оны ?ркендетудегі ертегі,бала ойындары мен ойыншы?тарды? р?ліне то?талады.[3] Ма?жан сол кез ?шін де,б?гінде ?з ??нын жойма?ан о?ытуды? принциптеріне ерекше к??іл б?леді. Белгілі бір та?ырыпты т?сіндіргенде ?ткен та?ырыппен байланысты салыстырмалы о?ытуды? берері молды?ын д?лелдейді. «Бір н?рсені бала?а ашы? ??тырма?шы болса?,сол н?рсені? ?зін алып кеп к?рсет.?ажет бол?ан жа?дайда суретін салып немесе балшы?тан сол н?рсені? ?зін жасау керек»,-дейді. ?орша?ан ортамен,?мірмен,б?гінгі керемет,?р т?рлі жа?алы?тармен байланыстыра о?ытуды б?гінгі дидактикада да талап етеді.Шы?арманы шы?армашылы?пен о?и ал?ан ?рі эстетикалы? талдау?а ?йренген о?ушы кез-к елген тапсырмаларды орындай алады.Тек о?ушыларды? о?у?а ?ызы?ушылы?ын арттыру басты назарда бол?аны д?рыс.Ол ж?нінде Ма?жан: «Баламен баланы? тілінде с?йлей отырып о?ан ?ылымны? ?р саласынан т?сініктеме бере отырып о?ыту керек.П?нді о?ытуда жа?алы? болмаса,саба? о?ушы?а ?ызы?сыз болады.Балалар?а о?улы?та?ы білім аз.О?ан ?зі білмейтінін білуге ?ызы?атын білім керек.Сонды?тан да м??алім жан-жа?ты,?р ?ылым саласынан т?сінігі бар адам болу керек» дегенді ал?а тартады. ?зіні? «Педагогикасында» Ма?жан ?лкен-кішіні? б?рін ізгілікке, адамгершілікке ша?ырады. «С?лулы? сезімдері» атты б?лімде:«Адам тек ?ана сырт с?лулы?ымен ?ана емес,ішкі с?лулы?ымен де с?йкімді болуы керек»,-дейді.Сонды?тан ?н-музыка, сурет, поэзияны? орны ерекше екендігін айтады. «Т?рбиешіні? міндеті-балада искусствоны? ?андай т?ріне ынта бар екенін тауып,сол ынтасын,сол т?р ту?ызатын с?лулы? сезімдерін ?ркендету. Баланы? ма?айында?ы адамдарды? ж?ріс-т?рыстары да ?депті,с?лу болу?а тиісті.С?лу дене,с?лу ?оз?алысты к?ріп ?скен баланы? денесі де,?оз?алысы да с?лу болады.Т?рлі музыка ??рал -дарыны? ?ндерін ты?дасын,сурет салып ?йренсін.?н салып,музыка ??ралдарында ойнап ?йренсін»,-дейді .Ма?жан педагогикасыны? ??нды- лы?ы осында.Бала ?мірі ?шін ертегіні? ма?ызы ерекше екендігі ж?нінде «Бала ертегіні жан-т?німен ты?дайды.Ертегіге шын к??ілімен нанады. Бала??р?а? а?ылды ??пайды,жандандырып,суреттеп алып келсе? ??ады.Егер сен бала?а ?тірікші туралы ертегі айтса?,сол ертегіде ?тірікшіні? ?тірігі ?шін ?ор бол?анын,зиян к?ргенін суреттеп алып келсе?,бала ?тірік айтпау керек екендігін сонда ??ады»,-дейді.[1] «...?р т?рбиешіні? ?олданатын жолы-?лт т?рбиесі.?рбір ?лтты? бала т?рбиелеу туралы ескіден келе жат?ан жеке-жеке жолы бар.?лт т?рбиесін бая?ыдан бері сыналып,к?п буын ?олданып келе жат?ан та?та? жол бол?анды?тан,?рбір т?рбиеші с?з жо?,?лт т?рбиесімен таныс болу?а тиісті.?рбір ?лтты? баласы ?з ?лтыны? арасында,?з ?лты ?шін ?ызмет ?ылатын бол?анды?тан...»,- дейді ?лт ?стазы. ?лы а?ынны? методикалы? е?бектері де психологиялы? жа?ынан ерекше к??іл аударарлы?. «?аза?ты? та?дыры,келешекте ел болуы да мектебіні? ?андай негізге ??рылуына барып тіреледі.Мектебімізді таза,сау,берік,??м ?з жанымыз?а ?абысатын,?йлесетін негізге ??ра білсек,келешегіміз ?шін тайынбай- а? серттесуге болады.Сондай негізге ??ра алмаса?,келешегіміз к??гірт...»,- дей отырып ?лт болаша?ына ала?дайды. «Мектебімізге негіз саламыз дегенде ескеретін іс- со??ы кезде со?ыр еліктеу ауруы бізді? жанымыз?а сі?іп барады.Елімізді? саяси ынтыма?ы ??м шаруашылы? т?рмысын жа?а жол?а ?ойма?шы бол?анда да біз еліктеу ауданында ж?рміз.?аза? жанын ?айшылап отырып жат ?алып?а салма?шымыз.Жат ?алыпты ?аза? жанына ?абыстыру, яки жа?а ?алып жасау т?жірибесіне кірісуіміз ?арадай ?ор?ытады.Мектебімізге негіз сал?анда біз та?ы осы жол?а т?сіп кетпесек игі болар еді...Ке? ?аза? мектебіне негіз іздегенде ,таза п?н к?зінен ,я?ни мектеп ??рылысыны? ?аза? жанына ?абысуы жа?ынан келу д?рыс болар еді деген ой »,-деп жазады М.Ж?мабаев ?зіні? «Жазылаша? о?у ??ралдары ??м мектебіміз» атты ма?аласында.[4] Педагогикалы? о?ыту технологиясы алдына ?ой?ан ма?сат?а жету ?шін педагогикалы? процеске ?атысушылар:м??алім мен о?ушы ?арым-?атынасында іс-?рекет ететін,н?тижесін,?абілеттерін ж?зеге асыру ж?не оларды уа?ыт талабына с?йкестендіруге ба?ытталатын іс-?рекет.[7] М.Ж?мабаев педагогиканы,методиканы психологиясыз, я?ни ш?кірттерді? жан-ж?йесі ерекшеліктерін ескермейінше,о?у-т?рбие процесіні? д?рменсіз болатынды?ын ерекше ескертеді. Педагогикалы? о?ыту технологиялары Тиімділігі М.Ж?мабаевты? психологиялы? пікірлері Білім беруді ізгілендіру (Амоношвили Ш.А. Коваленко В.Г.) О?ушыларды? психологиялы? ерекшеліктеріне сай ойлау,с?йлеу ?абілеттері дамиды. Ізгі ой,ізгі іс адамда жа?ымды сезім ту?ызады.Адам?а ?алай да болса,?ашан да болса пайда келтіретін ой ??м ізгілік деп аталады. Сезім ?серленуін ілгерілете отырып,баланы? жаны кетік болмай б?тін болсын десе,т?рбиеші баланы ?ннен,жырдан,музыкадан ?ашырмасын . Ойын ар?ылы о?ыту (Самоскина Н.В.) О?ушы бойында п?нге ?ызы?ушылы?ын арттырады Баланы? ?иялы ?сіресе,ойында жары??а шы?ады.Ойын-бала?а к?дімгідей бір ж?мыс.Ойна?анда бала ?серлерімен б?ліседі. Бала іскер болсын десе?,бала?а ?серді жа?алап беру керек,Бір саба?ты? ?зін де т?рлендіріп беруге болады. Проблемалы? о?ыту (Оконь В.) О?ушыны? логикалы? ойлау ?абілетін дамытады. Балаларды о?ыт?анда ?арсылы? ассоциациясы ны? к?п пайдасы тиеді.Бір н?рсені бала?а ашы? ??тырма?шы болса?,сол н?рсені? ?арама- ?арсысын алып кел.Жер ортасыны? ысты?ын т?сіндірмекші болса?,солт?стікті? суы?ымен салыстыр. Де?гейлік саралап о?ыту (Беспалько В.П.) ?рбір о?ушы ?зіні? даму де?гейінде о?у материалын ме?геруін ?амтамасыз етеді. Бала?а білім бергенде жа?ыннан алыс?а,таныстан жат?а к?шіп,жа?а білімді ескі білімге байлап беру керек. Дамыта о?ыту (Давыдов В.В, Занков Л.В.) Баланы? а?ыл-ойыны? ?рістеуі жеделдейді. Т?рбиеші баланы? ойын жетектемесе,бала ??ымды теріс жасау?а,?ате ой шы?ару?а ?йреніп кетеді. Бала пікірді суреттеуді ?зі шы?арып алсын, же?ілден ауыр?а к?шуді,мысалдан ереже-за? шы?артып ?йрету керек. Модульдік технология (Жанпейісова Ж.М.) О?ушыны? танымды? ?абілетін дамыту ар?ылы о?у белсенділігін арттыру Бір н?рсені бала есіне тез алсын ??м есінде ?за? ?стасын десе,бала?а жа?а беретін білімді жат к?йінше бермесін,баланы? б?рын?ы таныс білімдеріне байлап берсін. А?паратты? коммуникативтік технология О?ытушы мен о?ушыны? уа?ытын ?немдеу Бала бас?а сырт?ы сезім ??ралдарына ?ара?анда к?зді к?п ж?мсайды.Бала?а не ?йретсе? де к?рсетіп ?йрету керек екендігі осыдан. «Жас бала – жас бір шыбы?,жас к?нде ?ай т?рде иіп тастаса?, есейгенде сол иілген к?йінде ?атып ?алма?. Теріс иіліп ?ал?ан шыбы?ты артынант?зеймін десе?,сындырып аласы?» -деген ??нарлы ой айт?ан М.Ж?мабаев – педагогиканы жан сырыны? за?дылы?тарын зерттейтін психологиямен астастыра байланыстыр?ан т???ыш ?аза? ойшылы.[6] ?аза? жаны бар кезде,?аза? ?ні бар кезде,?аза? тілі бар кезде,?аза? елі бар кезде Ма?жандай азаматтар ?мытылмайды, а?ынны? асыл с?зі,ас?а? рухы хал?ымен м??гі жасайды. Т?йіндеме Ма?алада М.Ж?мабаевтв? педагогикалы?,психологиялы? пікірлеріне то?тал?ан. О?ытуды? ?азіргі технологияларыны? т?рлері,ма?сатын саралай келе,М.Ж?мабаевты? пікірлерімен салыстыра отырып кестеге т?сіріліп берілген. Пайдалан?ан ?дебиеттер: 1.«?аза? тілі мен ?дебиеті» ?ылыми-педагогикалы?, 1997 жыл,№9-10 ?дістемелік журналы 2. «?аза? ?дебиеті» газеті 1992 жыл 21.08. 3. «Мектептегі психология» ?ылыми- ?дістемелік журналы 2013 жыл,№ 2 4. М.Ж?мабаев Шы?армалар Алматы, «Жазушы»,1998 ж. 5.М.Ж?мабаев Шы?армалар Алматы, «Білім»,1995 ж. 6.М.Ж?мабаев Шы?армалар Алматы, «Жазушы»,2013 ж. 7.Педагогикалы? ізденіс Алматы «Рауан» ,1990 ж.