М.Ма?атаев « А??улар ?йы?та?анда»

М.Мақатаев « Аққулар ұйықтағанда»

Аққуды атуға болмайды

Аққу-киелі құс.

Сабей Гүлзада Матығұлқызы

ОҚО Сарыағаш ауданы

Абавй ауылы №73 Ө.Жәнібеков

Атындағы мектеп-гимназиясы

Кітапханашысы.

Мақсаты: Оқушылардың өз ойын дұрыс тұжырымдап, дәлел мен жеткізе

Білуге, еркін сөйлеуге дағдыландыру, теориялық білімдерін

практикада ұштастыру.

Көрнекі құрал: Ақын суреттері, слайд, кітап көрмесі.

Перде ашылып, Жетімкөлдің суреті көрінеді. Сахнада-Қасиет (көгілдір не ақ түсті капрон жамылғысы бар көйлек киген). Музыка ойнап тұрады. Жетімкөлдің қызығына қуанған Қасиет жүгіріп қайыңдарды аялайды, жерге отыра қалып шөптермен орамалды желпиді. Сахнаға қайта жүгіріп барып, келе жатқандарды тыңдайды.

Сахнаға бір ұл мен бір қыз шығады. Жетімкөлге қарай жүгіріп барып, біріне-бірі су шашысады. Сол кезде алдарынан Қасиет ұшып өтеді. Қызбен ұл сахнаның екі бұрышына қарай аяндайды.

Айгерім:

Өзен жоқ симаған арнасына,

Жылға да жоқ даламен жалғасуға.

Тастан тұнған жаңбырдың тамшысындай,

Қалай біткен мына көл тау басына?!

Мөлдірейді, қарайды қарға, шыңға,

Жалғыздықтан жамандық барма, сіра!

(5-6 қыз бен жігіт Жетімкөлдің қасына келіп әңгімелескендей, біреулері ойланып, көрерменге қарап отырады.)

Азамат:

Қанша ғасыр өтті екен, қанша заман

Қанша ұрпақ кетті екен, қанша адам

Қанша шырша өсті екен, құлады екен

Жетімкөлге қараудан шаршамаған

Жетімкөлден су ішкен қанша марал,

Қанша киікқалды екен сай-салада

Қанатынан үзіліп ән-самалы,

Қаншама аққу кетті екен-аңсаған ән

Бекзат:

Ортаймаған Жетімкөл, толмаған да,

Болған өмір ұқсайды болмағанға.

Сызатта жоқ бетінде, сызақ та жоқ,

Айдынына аққуы қонбаған ба!

Сорланған ұқсайды, сорланғанға,

Шүрегейлер айдынын қорлағанда,

Көкқұтандар қанатын қомдағанда...

Алтынай:

Беу, дүние- ай, аққулар оралғанда,

Айдын көлдің иесі жол алғанда.

Жетісіп бір Жетімкөлқалушы еді-ау,

Тынушы еді-ау тенселген қара орман да.

Таянғанда аққулар қонар маңға,

Басушы еді-ау байызын бар арман да.

Данияр:

Қанатынан аққудың балапандап,

Ән ұшатын сымпылдап таң атарда.

«Сүйінші бер» дегендей бір толысып,

Сыбырлайтын Жетімкөл Алатауға.

Тына қалып бұлбұл да жаға-талда,

Қарайтұғын айдынға, ақ отауға.

(Музыка: Н.Тілендиев. «Аққу.»)

Айгерім:

Таң мен күннің арасы таянғанда,

Таудыңбасы алаумен боялғанда.

Тірілетін таудағы бар тіршілік,,

Қанатынан аққудың оянған ба!

(Шам сөніп, музыкамен сахнаға 8 аққу шығады.Аққу биін бейлейді.)

Азамат:

Көмейінде тәтті үні былай қалып,

Жаға-талда жас бұлбұл тұр ойланып.

Жеті аққулар

Түгендеп Жетімкөлін,

Жағалауда ұшып жүр айналып.

(Бірден көлге қонбайды құлай барып.)

Айгерім:

Сондайтұғын аққулар, сондайтұғын,

Асығыстық оларда болмайтұғын.

Қомағай көкқұтандар секілденіп,

Жалп беріп, жағаға олар қонбайтұғын.

Сондайтұғын аққулар, сондайтұғын,

Ақ мүсін айдынға кеп орнайтұғын.

( Аққулар Қасиетке барып тағзыметеді. Қасиет әсем қимылымен ( капрон) қанатын (екі қолын) жайып, аққулардың ортасынан өтіп, Жетімкөл жаққа жылжиды. Аққулар артынан ереді.)

Перде жабылады.

1 қыз бен 1 жігіт ең алғашқы орнынан ( авансценаға) – сахынаның екі бұрышына келіп тұрады.

Айжан:

Әлдилеп ақ төсіне бермей тыным,

Ақ айдың ақ мүсін тербейтұғын.

Бұл көлге мылтық алған саятшы емес,

Тірі жан аяқ басып келмейтұғын.

Аққулар аман-есен қайтқаныша.

Суына Жетімкөлдің шөлдейтұғын.

Берік:

Ұрпақтан ұрпақ алып жалықпастан,

Сондай бір дәстүр бар-ды қалыптасқан.

Заманнан заман өткен, жаңарған жаңа жұрт,

Аққуын айдын көлдің налытпастан.

Дәстүрін аттамаған, анық басқан,

Сондай бір дәстүр бар-ды жарық шашқан,

Бір ұрпақ бір ұрпаққа алып қашқан.

Алия (мұңайып):

Қайсыбір қиын қыстау-ай, күндерде,

Шойыртылып түссе дағы қайғым белге,

Алаңсыз аққуымды атпасын деп,

Жатқа да дастарқанды жайдым төрге,

Аққулар ұйықтағанда айдың көлде...

Мардан (күрсініп):

... Оралмады,аққулар осы маңға,

Жыладар өтті байғұстар шошынған ба

Жетімкөл жетімсіреп қала берді,

Арман-ай, аққуымен қосылар ма!

2-көрініс

Музыка. Төлеген Момбековтың «Қосбасары), «Салтанат» күйлері жаймен орындалады. (Үйдің іші. Төсекте бала аурып жатыр.)

Әкесі еденде басын салбыратып отыр. Ана баласының басын ұстап қиналып отыр. Жай басып кіріп-шығып жүрген кісілер. Тәуіп шал келіп, баланың тамырын ұстайды. Бірнеше кісі мұңайып отыр.

Тәуіп шал: Аққумен аластаңдар ( шығып кетеді).

Сәкен:

Бала жатыр төсекте албыраған

әке жатыр еденде, қалжыраған.

Түн күзетіп ана отыр, қос жанары

Шарасыздан шаршаған, жаудыраған.

Түні мынау-маужыраған,

Тауың анау-шымылдық салбыраған.

Мадина:

Бала жатыр төсекте күйіп-жанып,

Баласының ана отыр күйіп бағып.

Қайдағы бір қатігез, сұрқай ойлар

Миын қарып барады.

Ана: Сарқытындай өлімнің қалған қарға,

Екеу болса, дүние-ай, арман бар ма!

Бекбол:

Арагідік назарын аударады

Төрт бүктеліп еденде қалған жарға.

Қауіптеніп түндерге, таңдарға да,

Үн шығармай іш құса, зарлауда ана.

Шынар:

«Мына күндіз, тәуіп шал не деп кетті!

Әлде өтірік, әлде шын демеп кетті.

«Аққуменен баланы аластаңдар»,-

Деді дағы жаймен жөнеп кетті...»

-Тұрсаңшы, таяу қалды таң атуға,

-Неткен жансың санасыз жаратылған

Манағы тәуіп шалдың айтқан сөзі,

Ұмытылып кетті ме санатыңнан...

Айналайын аққудың қанатынан,

Қайтеміз-ол да адамға бола туған.

Жетімкөлге барып қайт таң жамылып,

Таң атқанша қалай да тауға ілік.

Біреулердің көзіне түсіп қалып,

Дүрліктірме жұртыңды, салма бүлік!

Кім білсін, мүмкін, бәрі жалған үміт...

Даурен:

-Апыр-ай, қалай барам, қалай барам!

Атармын аққу құсты қалай ғана

Айдының аққулар ұйықтағанда,

өрге мал, өскен шырша абайлаған.

Барлығы қасиетке қарайлаған,

Оқ атса қасиетке қалай қалай ғана

Бармаймын, бара алмаймын, қалай барам

Ана (ашуланып):

-Жалғыз ұлдан артық па, жалған бәрі,

Балам өлсе бақыттың керегі не!

Топан су басып кетсін қалғандарын,

Перзент сұрап, несіне армандадың!

Құрсын онсыз сенің жанған бағың!

Мылтықты әкел!

Атты ерте!

Жалған бәрі!

3-көрініс

Жетімкөл маңы. Ұйқыдағы аққулар. Қыздар мен жігіттер сахнада.

Амангелді:

...Оятып дүниені дел сал қылып,

Тамыздың таңы да атты тамсандырып.

Сай-сайдан бошаланған бозала таң,

Таудағы тіршілікке ән салдырып.

Еміндіріп, еріксіз қарсы алдырып,

Бұлбұлға дүниеге жар салдырып,

Тамыздың таңы да атты тамсандырып.

Шынар:

Қысқа таң.

Бұлбұл үні.

Көл бетінде,

Аққулар ұйықтап жатыр тербетіле.

Бас бағып жағада отыр жалғыз ана,

Таңданып тәкаппар құс келбетіне.

Бекзат:

Тығып ап тұмсықтарын мамығына,

Айдын-төсек, аспанды жамылуда.

Арша, шырша, жартастар жағадағы

Сұғынып, бәрі көлге табынуда.

Аласұрып қан ойнап тамарында,

Ана-жүрек тыпыршып қабынуда,

Не қыларын біле алмай, жабығуда.

Алия:

Асқар белден күн нұры шашырады,

Шашырап, ол да көлге бас ұрады.

Құс аппақ, айдын аппақ, нұр да аппақ,

Аппақ нұр-аппақ нұрға қосылады.

(Аппақ болып сахынаға Қасиет шығады. Аққуларға амандасады. Ананы айналып өтеді. Ана оған назар аудармайды.)

Алия:

Көл-көкке, көл-көлге кеп асылады,

Ұйқысы аққулардың ашылады.

Сұлулыққа сұқтанып, қашып әлі,

Ана жүрегі солқ етіп басылады.

Әсем:

Қызғанып, қызғыш байғұс шыр айналады,

Абыржып ана көңіл мың ойланады.

Ғазиздің көзінде емес, көңілінде,

Айдын көл астан-кестен лайланады.

( Сахнаға қара ниетті Қасірет шығады. Қасиет Қасіретті аққуларға жібермейді. Қасиет жақындағанда Қасірет кейін шгінеді.)

Азамат:

Дәстүр, ырым, жаймен құдай қалды,

Жалғыз ұлдан басқасы былай қалды.

Айдынның аққуының орынынан

Көргендей көзі тұнып құмайларды.

(Жайлап күй ойналады. Аққулар (8 қыз) жүзіп, таранып, билейді.)

Арайлым:

Аққулар...

Аққу мойын, сүмбе қанат,

Алаңсыз тарануда күнге қарап.

Айдынның еркелері білмей тұрмын,

Етерін тағдырыңды кімге аманат!

Жаны сұлуақ еркем, ары сұлу!

Бір мамығы майысса ауырсынып,

Тарақ етіп тұмсығын, тарайды кеп,

Тарайды кеп, тарайды қауырсынын.

Құм тұрсада бір түйір ауырсынып,

Жаны сұлуақ еркем,ары сұлу!

Ана:

Сірә, сорлы жоқ шығар менен өткен,

Құлынымның қасынан неге кеткем

Ошақ қасы, отбасы, көрмеппін ғой,

Дүние-ау, сен осындай керемет пе ең!

Ерсейіт:

Ана отыр.

Озбыр ойлар қамалауда,

Қамалауда, әлде кім табалауда.

...Аққулар-ақ айдынды қалдырды да,

Таратты кеп, ана отырған жағалауға.

------

Шошымай шолжың өскен батырлардың,

Ана отырған шыршаға жақындады.

Көзі тұнып бейбағың, топ аққуға,

Білмей қалды мылтығының атылғанын.

(Музыка. Аққудың қаңқылдаған үндері.)

Көздің алды көк түтін, ақыл жарым,

Білмей отыр жаңағы тыныштықтың

Сүт ұйыған тегішін сыпырғанын!...

Қасірет сахнада үстемдік етеді.Қасиет құлап жатады. Бір кезде есін жинағандай: қанатын жаймай келіп, анаға аңтарыла қарайды.)

Шынар:

Тау жаңғырып, тамаша құстың әні,

Қош айтысып көлменен, ұшты бәрі.

Көл бетінде көлбеңдеп, жаралы аққу,

Ұша алмайды, ұшпақ болып күш қылады.

Ерсейіт:

Сыңар қанат сынық құс баулауда тұр,

Тағы бірі айдында жайрап жатыр.

Қан арласып қалқыған мамығымен,

Жетімкөлдің толқыны ойнап жатыр.

Қалай алып келерін біле алмастан,

Сүле-сопы, жағада ойлауда құр

Бейсен:

Жетімкөлден сән кетті мына тұнған,

Аққу кетті, ән кетті қанатында.

Асқар-асқар таулардан асып әрі,

Шың-құздардың үн қалды қабатында.

Аққу үні естілмей қалатын ба

Алатаудан үзілтіп Қаратауға,

Жаңғырып жартастар таратуда...

Асем:

Жетімкөлдің сән кетті, ән кетті қанатында.

Дөңге шығып қарт тұрған жылқы баққан.

(Сахнаға жылқышы шығады.)

Жылқышы:

- Апыр-ай, бұл кім болды, таңсәріде,

Көргенсіз көл басында мылтық атқан!

Құстардың зәре-құтын шырқыратқан,

Неғылған қаныпезер құлқы қатқан!

Мылтықты атарлықтай көлге келіп,

Апыр-ай, жоқ еді ғой елде желік.

Бұл маңның адамы емес, сірә дағы,

Білмеймін, табайын да бір амалын.

Қарауы бар кәззапқа құрықпенен,

Ұмытылса, қалай қайрат қыла аламын!

Жөн болар алыс тұрып сұрағаным...

Лаура:

...Аққу үркіп, батысқа бет түзеген,

Қамшы басты атына, шыдамады,

Алып тұрып, ақырды қыр басынан.

Жылқышы:

- Ей, берекесін бұл жердің кім қашырған

Лаура:

өңім бе, түсім бе деп таңданады,

көз алмай орамалды ұрғашыдан,

көз алмай сүле-сопы тұлғасынан:

Жылқышы:

- Ей!

Кімсің

Тірісің бе

Жаның барма

Аққуды неге атасың, арың барма

Тастағын қаруыңды, келгін бері,

Келгін бері кеуденде жаның барда!

Айнұр:

...Байғұс әйел үн-түнсіз жылап тұрды,

Қарттың үні мең-зең құлаққа ұрды.

Қолыңдағы мылтығын құлаштап кеп,

Бөгелмей, Жетімкөлге лақтырды.

Қартқа қарай ақырын аяндады,

Қарасуға қарт келеді,аянбады.

...Көзінен жас, көңілінен зар төгіліп,

Болған жайды келіні баяндады.

Жылқышы:

-Әй, балам!...

Болмады ғой, болмады ғой...

Қасиет кетті көлден, сорлады ғой.

Тәуіптің айтқанының бәрі өтірік,

Атқа мін, ауылға қайт, олжаны қой!...

Мін атқа, қайт ауылға тағат қыл да,

...Білмеймін, сор аттың ба, бақ аттың ба

Аққуға кезенерде ырым жасап,

Тым құрыса саусағынды қанаттың ба

Ана:

-Әлек боп, арпалысып сор қайғымен,

Жоқ, ата, жасамадым ондайды мен.

Жасымнан естігенім бар – тын еді,

әйтеуір «аққуды атқан онбайды» деп...

Жылқышы:

Солай, солай...

Аманат бір құдайға...

Қай-қайдағы түседі құрғыр ойыңа...

Мадина:

...Ат басын шұғыл бұрып, тайып тұрды,

Қарт тастап-нелер сұмдық сырды бойға.

Камшат:

Бәрі ұмыт: бақыттың да, байлығың да,

Күлкі, шаттық, күйзелткен қайғы мұң да.

Жетімкөл жетімсіреп қалып қойды,

Бір өлі, бір тірі аққу айдынында...

Бар өмірден көңілі шайғылуда,

Байғұс ана есінен айрылуда.

Жәнібек:

Әлденеден жүрек сескенеді,

Арагідік әлдене ес береді.

Табиғаттың да, таудың да, аққудың да,

Байғұсқа болмай қалды еш керегі,

Келеді ана-сезбейді ештеңені.

Мадина:

Бай ұмыт, әлсіз жатқан бала да ұмыт,

Қайтқан құстай алыстап барады үміт.

Көлімен қоштасқан аққу үні,

Құлағына келеді арагідік.

Нұрдаулет:

өмір емес өмірі қораштаған,

байғұс ана тірліктен қалас қалған.

Келеді ана, қарабет қарақшыдай,

Ел мен жерден бір жола аластаған!

Аппақ нұрды көре алмай ақ аспаннын,

Түн-түнекте бейне бір адасқан жан.

Мадина:

...Абыр-сабыр, үй маңы дүбірлең-ді

Алғаш ана абыржып, білмеген-ді

Ат үстінен түсе алмай қатып қалды,

Мелшиіп, білмей тіл мен үн дегенді,

Білмейді қайда келеді, кімге келеді.

Құралбек:

Өң бе, түс пе, әйтеуір таласуда,

Өлі менен тірінің арасында.

Отырғандай Жетімкөлдің жағасында,

Аққу жатыр көзінің шарасында.

Аунап түсіп атынан, үйге енді

Есіне алып ерін де, баласында.

Өліп жатқан ұлына қарасында,

Қалсын ана Жетімкөл жағасында.

Өлі мен тірінің арасында...

Жұлдыз:

...Аппақ нұрмен шомылтып айналаны,

Ақ сәулемен айдынның ойнағаны.

Көз алдында...

Құлақтан кетер емес

Таңда бұлбұл тамылжып сайрағаны,

Көз алдыңда аққудың жайрағаны.

Сыңар қанат, сынық құс-жаралы аққу,

Өлі аққудан кете алмай айналады.

Гулжан:

Ақ төсек-аппақайдын, аққу бала,

Жаралы аққу секелді жаттың ба, ана

Ана: (көкке алақаның жайып):

Қазір,ботам...

Мінекей таң атады...

Қазір ботам, аққумен ұшықтаймын,

Жазылсаң, құлыным, балапаным!

Қасиет!

О, қасиет

Осындай ма ең!

Сорымның қалыңдығы шашымдай ма ең...

Қасиет!...

Қасиеттер ұшып кетті,

Қасірет...

Қасымдағы досымдай ма ең!

(Қасиет аққу ұшқан жаққа қарап тізерлеп отыр. Қасірет анаға қарап тұр).

Ана:

Қасиет... Қасірет...

Қасірет... Қасиет...

(Күй орындалады.)

Ақын:

Сол кеткеннен мол кеттім, оралмадым,

Жерді аңсаймын...

Жалғыз ақ сол арманым.

Қиын екен, қимасан екі бірдей,

Көз алдыңда ғайып боп жоғалғаны...

Көрдің бе бір біріне дөп келуін,

Бір қырсық бір қырсықпен шектелуін

Балам ай, мынау өмір дарияның,

Білмейсің қайда екенін өткелінің.

Аққулар:

Аңыз көп қой олар жайлы,

Көзің мен көрндей бола алмайды...

Тек қана тыныштықта ұйықтайды олар,

Шошыса, екінші рет оралмайды.

Орнында екен Жетімкөл жоғалмапты,

Ортаймапты немесе тола алмапты.

Жағалауын жауыпты жасыл жалбыз,

Қасиетті аққулар оралмапты.

Қорытынды: Асыл сөз маржандарды ғасырдан-ғасырға мәңгілік жасай бермек. Оны оқып, таңырқаудан, көкірекке тоқудан жалықпайды.

« Еліннің ұлы болсаң, еліне жаның ашыса, азаттық намысың болса, қазақтың ұлыттық жалғыз мемлекеттің нығайып-көркеюі жолында жан терінді сығып жүріп еңбек ет. Жердіңде, елдің иесі өзің екеніңді ұмытпа!»- деп Н.Назарбаевтың сөзі мен аяқтаймыз.