?р адамны? к?нделікті тіршілігіне ерекше ?згеріс енгізе ?ойма?ан ?о?амнан кетіп, жа?а ?асыр ?з ?мірімізде жа?а бір д?уірді? бастал?анын мойындатуда. Білім беру саласында да ?о?амны? ?рбір м?шесіні? назарынан тыс ?алмайтын м?селелер т??ірегінде т?бегейлі ?згерістер жасалуда. Мені?ше даму жолында?ы ?о?амда е? алдымен білім даму?а тиісті ж?не XXI ?асыр білімін адамны? ?ызы?ушылы?тарыны? дамуы, оны? ?зіні? дамуы деп т?сіну л?зім. ?йткені шы?армашылы? ?леуетті? дамуы жа?ашылды?ты? ?ажеттілігін сезіну ар?ылы, о?ан деген ?зіні? сенімдерін ?алыптастыру ар?ылы к?рінеді де, ?з білімін к?теруге негіз болады.
Ересектерді? білім алу ?рдісі-жалпы білім ж?йесіні? б?лінбейтін ма?ызды, ?зіндік ерекшелігі бар бір б?лігі. Сондай-а? адамны? ??лшыныстары, ма?саттылы?ы, ішкі еркіндігі, ?леуметтену де?гейіні? алар орыны аны?талады.
?ылыми-теориялы? ережелерге с?йене отырып ?азіргі заманда?ы педагогты? шы?армашылы? ?леуетін: б?л т?л?аны? жа?а жа?дай?а с?йкес ?рекет т?сілін ?згерте алу?а негіз болатын білім, білік, да?дылары; ?рекетті? н?тижесін аны?тайтын жа?алы?, сонылы?,?айталанбасты?, т?л?аны ?зін-?зі дамыту?а, ?зін-?зі ж?зеге асыру?а ?келетін ?нертап?ышты?, елес, сыни ойлау, жа?алы??а деген ашы?ты? сия?ты жеке ?асиеттеріні? ж?йесі деп т?сінуге болады.
М??алімні? шы?армашылы? ?леуетіні? дамуы да ?ш модельде ж?ретінін бір жорналдан о?ы?аным бар, онда: прогрессивті, «орташа» ж?не регрессивті. Прогрессивті - оны? психолгиялы? т?р?ыдан ал?анда ?зіні? жетістіктеріне «?ана?аттанбаудан» ?немі іздену, жа?алы??а ?мтылу, бастамашыл болу жа?дайы. Орташа модельдегі м??алімні? психологиялы? жа?дайы не прогрессивті, не регрессивті модельге шы?атын «?ана?аттанбау» сезімні? б?лігі бар «конформизмге» с?йкес келеді. Регрессивтілік жа?дайын «?зіне-?зі риза болу», к?ніліні? жайлануы, шы?армашылы?ыны? жеткізген т?жиребесін «сар?ылмайды» деп есептеуімен сипаттау?а болады екен. Ол ?шін мына т?мендегі ережелер еске алынуы ?ажет:
- т?л?а – ?айталанбайтын ерекше т?тасты?, оны сол т?тас к?йінде зерттеу керек;
- адам таби?атында оны? ?зін -?зі жетілдіру, дамыту?а ?мтылысыны? негізі ?алан?ан.(А.Маслоу);
- т?л?аны? ?зін-?зі дамытуыны? ?оз?аушы к?ші - оны? алдына ?немі жа?а ма?саттар ?ойып, о?ан жетуге ?мтылдырып отыратын мотивтер, ??ндылы?тар. Барлы? мотив ішіндегі е? ерекшелетіні – «?су мотиві» (К.Роджерс), «даму мотиві» (Г.Олпорт). Оларды ?немі ?олдап, ??нарландырып отыру ?ажет;
- т?л?а?а жанама ?сер ету керек, ол т?рпайылы?ты к?термейді.
М??алімні? ба?дары ?аншалы?ты жо?ары болса, оны? жеке шы?амашылы?ы да соншалы?ты ай?ын бай?алатыны ескері жа?дайын жасау ісі ?ашан ?ол?а алынар екен деген ой ?ркімді-а? мазалары с?зсіз. Біз студентті? ?станымыны? ?ойылуын ?арастыруда ?зара байланысты келесі ?ш сипаттама?а келіп тірелеміз: ?зін-?зі тану, ?зін-?зі ба?алау ж?не ?зін-?зі болжау. Сол себепті де к?сіби ?зін-?зі тану процессіні? е? ма?ызды сипаттамаларыны? бірі - болаша? м??алімдерді ?зіндік талдау?а дайынды?ын тек мектептегі педагогикалы? практика кезінде ?ана емес, бірінші курстан бастап «?аза? тілін о?ыту ?дістемесі», «Т?рбие теориясыны? негіздері» п?ндерін о?ыту ар?ылы ?з ?лімше бастап келемін. Педагогикалы? іс-?рекетте «жеке дара т?зету» ерекше роль ат?аратынын осылайша ?з практикамда к?з жеткіздім.
Т?л?аны? шы?армашылы? іс-?рекетіні? ба?ытын, ?абілетіні? дамуын мектеп жасынан бастау ?ажет. ?зін-?зі дамыту шы?армашылы? процесі т?л?аны жан-жа?ты ?арастырады: ?ажеттілік т?рткілері, интеллектуалды(парасатты), эмоционалды- ?айратты (ерікті), е? бастысы ?ызмет к?рсетуді? жа?а де?гейіне к?теріледі, бас?аша айт?анда ?зін-?зі дамыту процессі ?ар?ындалады.
Д?ст?рлі о?ытуда о?ушы?а білім мен да?дыны ?алыптастыру бірінші кезекте т?рса, ал б?гін жеке т?л?аны жан-жа?ты дамыту, оларды? дарыны, ?абілеті, талантын дамыту алды??ы кезекке шы?ты. Соны? ішінде модельдеу о?ушыларды? болжамы, к?зге елестеуі, ал?ан білімді бір н?рсеге ??сатуы, абстркатілі ойлауынан туындайды. Сызу, бейнелеу ?нерінде ?абілетті бала оны? тек жобасын бейнелеуге, к?бінде ауызекі не жазба тілде берулеріне болады. Біра? та, біз ойымызды м??алімні? к?з?арасына с?йкестендіруге талпынды?. Б?л ретте жазушы ?ана емес, ?лкен ?стаз Л.Толстой былай дейді: «Егер ш?кірт мектепте ж?ргенде ?з а?ылымен ешн?рсе жасап ?йренбесе, ?мірде ол ?рдайым еліктеуші, к?ргенін к?руші ?ана болып ?ала береді». Міне т?уелсіз елді? тірегі білімді ?рпа?. Б?л бірінші м?селе. Ал екінші келелі м?селе мына т??іректе ?рбейді. Мектеп о?ушыларымен т?рбие ж?мыстарын ж?ргізе отырып «Ата-аналары ішімдікке, шылым?а ?алай ?арайды? ?здері пайдалана ма» деген сауалдар ?ойса?, ш?кірттерді? к?пшілігі «И?» деген жауап береді. Жанашырлы?пен ж?мыс істейтін м??алімдерата-анмен бірлесе ж?мыс істеу ар?ылы ?лкен табыс?а жетеді.
Ал о?ушыны? ?з ?рекеті ар?ылы ?алыптасатын таным к?ші мына?ан саяды:
о?ушыны? ?рекеті к?пшілік назар аударатындай болуы керек;
бала ?з ісіне ?арап отырып б?рын неге бай?ама?анмын, сонша ?иын емес екен ?ой деген ойда болуы;
- ал?ан білімді пайдалана білуге жа?а жа?дай жасау;
- тапсырма немесе есептерді шешуді бірте-бірте ?иындату;
- ?иялдары ар?ылы зеректілікті дамыту;
- зерттеу элементіне сай ж?мыстану.
Педагогтер ?з ?рекетінде бірдей ?дістерді ?олдан?анды?ына ?арамастан, бірдей н?тижеге жете бермейтіндігі де белгілі. Т?жірибелі о?ытушы ретінде к??ілімде са?тап, жаттап ал?аным педагогикалы? ?рекетті? ?зара ?рекеттесуші ж?йесінде педагогті? т?л?алы? сапаларын бірнеше топтар?а б?луге болатынды?ы.
Бірінші топ?а ?иын ?алыптастырылатын немесе ?алыптастыру м?мкін емес жеке басты? сапалары жатады. Екінші т?л?алы? сапалары о?ушымен екі арада?ы психологиялы? механизмдерге, ал ?шіншісі – педагогикалы? ?абілетті? рефлексивтік де?гейіне негізделеді. Ж?не жан д?ниесіні? ?а?ілездігіне ?айырымдылы?, ізгілік, о?ушыны? к??іл к?йін д?п басуы, ?абілеттерін тану, о?уда?ы ?иынды?тарын к?ру ?ана емес, сондай-а? о?ан дер кезінде к?мек бере білу ?абілеті де жатады. Педагогті? о?ушы?а теріс ?атынасы т?менде к?рсетілген белгілермен аны?талатынын етен шы?арма?ан абзал:
«жа?сы» о?ушы?а ?ара?анда «жаман» о?ушы?а жауап беру кезінде ойлану?а аз уа?ыт береді;
егер д?рыс емес жауап берсе жетекші с?ра?тар беріп к?мектеспейді, бас?а о?ушыдан с?райды немесе д?рыс жауапты ?зі айтады;
«жаман» о?ушыны д?рыс жауабы ?шін ма?тамайды;
«жаман» о?ушыны? к?терген ?олын бай?амайды, берген жауабына м?н бермеуге тырысады;
?орыта айт?анда, бай?а?аным т?жірибелі немесе т?жірибесіз м??алімдерді? барлы?ына да о?ушыларды о?ыту, о?ушылармен екі арада туындайтын психологиялы? сипатты м?селелерді шешу ?лде?айда ?иыныра? со?атыны.
Пайдаланыл?ан ?дебиеттер:
Подласный И.П. Продуктивная педагогика: Книга для учителя. М., 2003.
Щербаков А.И. Психология труда и личности учителя. Л., 76
Просмотр содержимого документа
«"?азіргі заманда?ы педагог" атты баяндама»
Қазіргі замандағы педагог
Әр адамның күнделікті тіршілігіне ерекше өзгеріс енгізе қоймаған қоғамнан кетіп, жаңа ғасыр өз өмірімізде жаңа бір дәуірдің басталғанын мойындатуда. Білім беру саласында да қоғамның әрбір мүшесінің назарынан тыс қалмайтын мәселелер төңірегінде түбегейлі өзгерістер жасалуда. Меніңше даму жолындағы қоғамда ең алдымен білім дамуға тиісті және XXI ғасыр білімін адамның қызығушылықтарының дамуы, оның өзінің дамуы деп түсіну ләзім. Өйткені шығармашылық әлеуеттің дамуы жаңашылдықтың қажеттілігін сезіну арқылы, оған деген өзінің сенімдерін қалыптастыру арқылы көрінеді де, өз білімін көтеруге негіз болады.
Ересектердің білім алу үрдісі-жалпы білім жүйесінің бөлінбейтін маңызды, өзіндік ерекшелігі бар бір бөлігі. Сондай-ақ адамның құлшыныстары, мақсаттылығы, ішкі еркіндігі, әлеуметтену деңгейінің алар орыны анықталады.
Ғылыми-теориялық ережелерге сүйене отырып қазіргі замандағы педагогтың шығармашылық әлеуетін: бұл тұлғаның жаңа жағдайға сәйкес әрекет тәсілін өзгерте алуға негіз болатын білім, білік, дағдылары; әрекеттің нәтижесін анықтайтын жаңалық, сонылық,қайталанбастық, тұлғаны өзін-өзі дамытуға, өзін-өзі жүзеге асыруға әкелетін өнертапқыштық, елес, сыни ойлау, жаңалыққа деген ашықтық сияқты жеке қасиеттерінің жүйесі деп түсінуге болады.
Мұғалімнің шығармашылық әлеуетінің дамуы да үш модельде жүретінін бір жорналдан оқығаным бар, онда: прогрессивті, «орташа» және регрессивті. Прогрессивті - оның психолгиялық тұрғыдан алғанда өзінің жетістіктеріне «қанағаттанбаудан» үнемі іздену, жаңалыққа ұмтылу, бастамашыл болу жағдайы. Орташа модельдегі мұғалімнің психологиялық жағдайы не прогрессивті, не регрессивті модельге шығатын «қанағаттанбау» сезімнің бөлігі бар «конформизмге» сәйкес келеді. Регрессивтілік жағдайын «өзіне-өзі риза болу», көнілінің жайлануы, шығармашылығының жеткізген тәжиребесін «сарқылмайды» деп есептеуімен сипаттауға болады екен. Ол үшін мына төмендегі ережелер еске алынуы қажет:
- тұлға – қайталанбайтын ерекше тұтастық, оны сол тұтас күйінде зерттеу керек;
- адам табиғатында оның өзін -өзі жетілдіру, дамытуға ұмтылысының негізі қаланған.(А.Маслоу);
- тұлғаның өзін-өзі дамытуының қозғаушы күші - оның алдына үнемі жаңа мақсаттар қойып, оған жетуге ұмтылдырып отыратын мотивтер, құндылықтар. Барлық мотив ішіндегі ең ерекшелетіні – «өсу мотиві» (К.Роджерс), «даму мотиві» (Г.Олпорт). Оларды үнемі қолдап, құнарландырып отыру қажет;
- «адамның ішкі әлемі сыртқы әсер етушілерге қарағанда оның мінез-құлқына әлдеқайда күштірек әсер етеді.» (К.Роджерс);
- тұлғаға жанама әсер ету керек, ол тұрпайылықты көтермейді.
Мұғалімнің бағдары қаншалықты жоғары болса, оның жеке шығамашылығы да соншалықты айқын байқалатыны ескері жағдайын жасау ісі қашан қолға алынар екен деген ой әркімді-ақ мазалары сөзсіз. Біз студенттің ұстанымының қойылуын қарастыруда өзара байланысты келесі үш сипаттамаға келіп тірелеміз: өзін-өзі тану, өзін-өзі бағалау және өзін-өзі болжау. Сол себепті де кәсіби өзін-өзі тану процессінің ең маңызды сипаттамаларының бірі - болашақ мұғалімдерді өзіндік талдауға дайындығын тек мектептегі педагогикалық практика кезінде ғана емес, бірінші курстан бастап «Қазақ тілін оқыту әдістемесі», «Тәрбие теориясының негіздері» пәндерін оқыту арқылы өз әлімше бастап келемін. Педагогикалық іс-әрекетте «жеке дара түзету» ерекше роль атқаратынын осылайша өз практикамда көз жеткіздім.
Тұлғаның шығармашылық іс-әрекетінің бағытын, қабілетінің дамуын мектеп жасынан бастау қажет. Өзін-өзі дамыту шығармашылық процесі тұлғаны жан-жақты қарастырады: қажеттілік түрткілері, интеллектуалды(парасатты), эмоционалды- қайратты (ерікті), ең бастысы қызмет көрсетудің жаңа деңгейіне көтеріледі, басқаша айтқанда өзін-өзі дамыту процессі қарқындалады.
Дәстүрлі оқытуда оқушыға білім мен дағдыны қалыптастыру бірінші кезекте тұрса, ал бүгін жеке тұлғаны жан-жақты дамыту, олардың дарыны, қабілеті, талантын дамыту алдыңғы кезекке шықты. Соның ішінде модельдеу оқушылардың болжамы, көзге елестеуі, алған білімді бір нәрсеге ұқсатуы, абстркатілі ойлауынан туындайды. Сызу, бейнелеу өнерінде қабілетті бала оның тек жобасын бейнелеуге, көбінде ауызекі не жазба тілде берулеріне болады. Бірақ та, біз ойымызды мұғалімнің көзқарасына сәйкестендіруге талпындық. Бұл ретте жазушы ғана емес, үлкен ұстаз Л.Толстой былай дейді: «Егер шәкірт мектепте жүргенде өз ақылымен ешнәрсе жасап үйренбесе, өмірде ол әрдайым еліктеуші, көргенін көруші ғана болып қала береді». Міне тәуелсіз елдің тірегі білімді ұрпақ. Бұл бірінші мәселе. Ал екінші келелі мәселе мына төңіректе өрбейді. Мектеп оқушыларымен тәрбие жұмыстарын жүргізе отырып «Ата-аналары ішімдікке, шылымға қалай қарайды? Өздері пайдалана ма» деген сауалдар қойсақ, шәкірттердің көпшілігі «Иә» деген жауап береді. Жанашырлықпен жұмыс істейтін мұғалімдерата-анмен бірлесе жұмыс істеу арқылы үлкен табысқа жетеді.
Ал оқушының өз әрекеті арқылы қалыптасатын таным күші мынаған саяды:
оқушының әрекеті көпшілік назар аударатындай болуы керек;
бала өз ісіне қарап отырып бұрын неге байқамағанмын, сонша қиын емес екен ғой деген ойда болуы;
қарама-қарсы көзқарастарды шеше алуға бағытталуы;
- сабақ үстінде пайда болған құбылыстарға басқа қырынан қарай білуге үйрету арқылы қызығуды туғызу;
- алған білімді пайдалана білуге жаңа жағдай жасау;
- тапсырма немесе есептерді шешуді бірте-бірте қиындату;
- қиялдары арқылы зеректілікті дамыту;
- зерттеу элементіне сай жұмыстану.
Педагогтер өз әрекетінде бірдей әдістерді қолданғандығына қарамастан, бірдей нәтижеге жете бермейтіндігі де белгілі. Тәжірибелі оқытушы ретінде көңілімде сақтап, жаттап алғаным педагогикалық әрекеттің өзара әрекеттесуші жүйесінде педагогтің тұлғалық сапаларын бірнеше топтарға бөлуге болатындығы.
Бірінші топқа қиын қалыптастырылатын немесе қалыптастыру мүмкін емес жеке бастың сапалары жатады. Екінші тұлғалық сапалары оқушымен екі арадағы психологиялық механизмдерге, ал үшіншісі – педагогикалық қабілеттің рефлексивтік деңгейіне негізделеді. Және жан дүниесінің қағілездігіне қайырымдылық, ізгілік, оқушының көңіл күйін дөп басуы, қабілеттерін тану, оқудағы қиындықтарын көру ғана емес, сондай-ақ оған дер кезінде көмек бере білу қабілеті де жатады. Педагогтің оқушыға теріс қатынасы төменде көрсетілген белгілермен анықталатынын етен шығармаған абзал:
«жақсы» оқушыға қарағанда «жаман» оқушыға жауап беру кезінде ойлануға аз уақыт береді;
егер дұрыс емес жауап берсе жетекші сұрақтар беріп көмектеспейді, басқа оқушыдан сұрайды немесе дұрыс жауапты өзі айтады;
«жаман» оқушыны дұрыс жауабы үшін мақтамайды;
«жаман» оқушының көтерген қолын байқамайды, берген жауабына мән бермеуге тырысады;
«жаман» оқушының көзіне көп қарамайды және оған күле қарамайды;
тақтаға сирек шығарады, онымен мүлде жұмыс істемейді.
Нысанды сезіну педагогтің оқушыларды ең күшті эмоционалды күй туғызатын қызықты мәліметтерді таңдай білуінен көрінеді. Такт сезімі педагогтің төмендегідей сапаларынан көрінеді:
қатаң талап қоя білу, бірақ оқушыны мезі етіп жібермеу;
мейірімді болу, бірақ өте иі жұмсақ болмау;
өзінің қатысы барын сезіну, бірақ оқушының жауапкершілігін кемсітпеу;
оқушыны назарда ұстау, бірақ шегін білу.
Қорыта айтқанда, байқағаным тәжірибелі немесе тәжірибесіз мұғалімдердің барлығына да оқушыларды оқыту, оқушылармен екі арада туындайтын психологиялық сипатты мәселелерді шешу әлдеқайда қиынырақ соғатыны.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Подласный И.П. Продуктивная педагогика: Книга для учителя. М., 2003.
Щербаков А.И. Психология труда и личности учителя. Л., 76
