?азіргі заманда?ы педагог
?р адамны? к?нделікті тіршілігіне ерекше ?згеріс енгізе ?ойма?ан ?о?амнан кетіп, жа?а ?асыр ?з ?мірімізде жа?а бір д?уірді? бастал?анын мойындатуда. Білім беру саласында да ?о?амны? ?рбір м?шесіні? назарынан тыс ?алмайтын м?селелер т??ірегінде т?бегейлі ?згерістер жасалуда. Мені?ше даму жолында?ы ?о?амда е? алдымен білім даму?а тиісті ж?не XXI ?асыр білімін адамны? ?ызы?ушылы?тарыны? дамуы, оны? ?зіні? дамуы деп т?сіну л?зім. ?йткені шы?армашылы? ?леуетті? дамуы жа?ашылды?ты? ?ажеттілігін сезіну ар?ылы, о?ан деген ?зіні? сенімдерін ?алыптастыру ар?ылы к?рінеді де, ?з білімін к?теруге негіз болады.
Ересектерді? білім алу ?рдісі-жалпы білім ж?йесіні? б?лінбейтін ма?ызды, ?зіндік ерекшелігі бар бір б?лігі. Сондай-а? адамны? ??лшыныстары, ма?саттылы?ы, ішкі еркіндігі, ?леуметтену де?гейіні? алар орыны аны?талады.
?ылыми-теориялы? ережелерге с?йене отырып ?азіргі заманда?ы педагогты? шы?армашылы? ?леуетін: б?л т?л?аны? жа?а жа?дай?а с?йкес ?рекет т?сілін ?згерте алу?а негіз болатын білім, білік, да?дылары; ?рекетті? н?тижесін аны?тайтын жа?алы?, сонылы?,?айталанбасты?, т?л?аны ?зін-?зі дамыту?а, ?зін-?зі ж?зеге асыру?а ?келетін ?нертап?ышты?, елес, сыни ойлау, жа?алы??а деген ашы?ты? сия?ты жеке ?асиеттеріні? ж?йесі деп т?сінуге болады.
М??алімні? шы?армашылы? ?леуетіні? дамуы да ?ш модельде ж?ретінін бір жорналдан о?ы?аным бар, онда: прогрессивті, «орташа» ж?не регрессивті. Прогрессивті - оны? психолгиялы? т?р?ыдан ал?анда ?зіні? жетістіктеріне «?ана?аттанбаудан» ?немі іздену, жа?алы??а ?мтылу, бастамашыл болу жа?дайы. Орташа модельдегі м??алімні? психологиялы? жа?дайы не прогрессивті, не регрессивті модельге шы?атын «?ана?аттанбау» сезімні? б?лігі бар «конформизмге» с?йкес келеді. Регрессивтілік жа?дайын «?зіне-?зі риза болу», к?ніліні? жайлануы, шы?армашылы?ыны? жеткізген т?жиребесін «сар?ылмайды» деп есептеуімен сипаттау?а болады екен. Ол ?шін мына т?мендегі ережелер еске алынуы ?ажет:
- т?л?а – ?айталанбайтын ерекше т?тасты?, оны сол т?тас к?йінде зерттеу керек;
- адам таби?атында оны? ?зін -?зі жетілдіру, дамыту?а ?мтылысыны? негізі ?алан?ан.(А.Маслоу);
- т?л?аны? ?зін-?зі дамытуыны? ?оз?аушы к?ші - оны? алдына ?немі жа?а ма?саттар ?ойып, о?ан жетуге ?мтылдырып отыратын мотивтер, ??ндылы?тар. Барлы? мотив ішіндегі е? ерекшелетіні – «?су мотиві» (К.Роджерс), «даму мотиві» (Г.Олпорт). Оларды ?немі ?олдап, ??нарландырып отыру ?ажет;
- «адамны? ішкі ?лемі сырт?ы ?сер етушілерге ?ара?анда оны? мінез-??л?ына ?лде?айда к?штірек ?сер етеді.» (К.Роджерс);
- т?л?а?а жанама ?сер ету керек, ол т?рпайылы?ты к?термейді.
М??алімні? ба?дары ?аншалы?ты жо?ары болса, оны? жеке шы?амашылы?ы да соншалы?ты ай?ын бай?алатыны ескері жа?дайын жасау ісі ?ашан ?ол?а алынар екен деген ой ?ркімді-а? мазалары с?зсіз. Біз студентті? ?станымыны? ?ойылуын ?арастыруда ?зара байланысты келесі ?ш сипаттама?а келіп тірелеміз: ?зін-?зі тану, ?зін-?зі ба?алау ж?не ?зін-?зі болжау. Сол себепті де к?сіби ?зін-?зі тану процессіні? е? ма?ызды сипаттамаларыны? бірі - болаша? м??алімдерді ?зіндік талдау?а дайынды?ын тек мектептегі педагогикалы? практика кезінде ?ана емес, бірінші курстан бастап «?аза? тілін о?ыту ?дістемесі», «Т?рбие теориясыны? негіздері» п?ндерін о?ыту ар?ылы ?з ?лімше бастап келемін. Педагогикалы? іс-?рекетте «жеке дара т?зету» ерекше роль ат?аратынын осылайша ?з практикамда к?з жеткіздім.
Т?л?аны? шы?армашылы? іс-?рекетіні? ба?ытын, ?абілетіні? дамуын мектеп жасынан бастау ?ажет. ?зін-?зі дамыту шы?армашылы? процесі т?л?аны жан-жа?ты ?арастырады: ?ажеттілік т?рткілері, интеллектуалды(парасатты), эмоционалды- ?айратты (ерікті), е? бастысы ?ызмет к?рсетуді? жа?а де?гейіне к?теріледі, бас?аша айт?анда ?зін-?зі дамыту процессі ?ар?ындалады.
Д?ст?рлі о?ытуда о?ушы?а білім мен да?дыны ?алыптастыру бірінші кезекте т?рса, ал б?гін жеке т?л?аны жан-жа?ты дамыту, оларды? дарыны, ?абілеті, талантын дамыту алды??ы кезекке шы?ты. Соны? ішінде модельдеу о?ушыларды? болжамы, к?зге елестеуі, ал?ан білімді бір н?рсеге ??сатуы, абстркатілі ойлауынан туындайды. Сызу, бейнелеу ?нерінде ?абілетті бала оны? тек жобасын бейнелеуге, к?бінде ауызекі не жазба тілде берулеріне болады. Біра? та, біз ойымызды м??алімні? к?з?арасына с?йкестендіруге талпынды?. Б?л ретте жазушы ?ана емес, ?лкен ?стаз Л.Толстой былай дейді: «Егер ш?кірт мектепте ж?ргенде ?з а?ылымен ешн?рсе жасап ?йренбесе, ?мірде ол ?рдайым еліктеуші, к?ргенін к?руші ?ана болып ?ала береді». Міне т?уелсіз елді? тірегі білімді ?рпа?. Б?л бірінші м?селе. Ал екінші келелі м?селе мына т??іректе ?рбейді. Мектеп о?ушыларымен т?рбие ж?мыстарын ж?ргізе отырып «Ата-аналары ішімдікке, шылым?а ?алай ?арайды? ?здері пайдалана ма» деген сауалдар ?ойса?, ш?кірттерді? к?пшілігі «И?» деген жауап береді. Жанашырлы?пен ж?мыс істейтін м??алімдерата-анмен бірлесе ж?мыс істеу ар?ылы ?лкен табыс?а жетеді.
Ал о?ушыны? ?з ?рекеті ар?ылы ?алыптасатын таным к?ші мына?ан саяды:
- о?ушыны? ?рекеті к?пшілік назар аударатындай болуы керек;
- бала ?з ісіне ?арап отырып б?рын неге бай?ама?анмын, сонша ?иын емес екен ?ой деген ойда болуы;
- ?арама-?арсы к?з?арастарды шеше алу?а ба?ытталуы;
- саба? ?стінде пайда бол?ан ??былыстар?а бас?а ?ырынан ?арай білуге ?йрету ар?ылы ?ызы?уды ту?ызу;
- ал?ан білімді пайдалана білуге жа?а жа?дай жасау;
- тапсырма немесе есептерді шешуді бірте-бірте ?иындату;
- ?иялдары ар?ылы зеректілікті дамыту;
- зерттеу элементіне сай ж?мыстану.
Педагогтер ?з ?рекетінде бірдей ?дістерді ?олдан?анды?ына ?арамастан, бірдей н?тижеге жете бермейтіндігі де белгілі. Т?жірибелі о?ытушы ретінде к??ілімде са?тап, жаттап ал?аным педагогикалы? ?рекетті? ?зара ?рекеттесуші ж?йесінде педагогті? т?л?алы? сапаларын бірнеше топтар?а б?луге болатынды?ы.
Бірінші топ?а ?иын ?алыптастырылатын немесе ?алыптастыру м?мкін емес жеке басты? сапалары жатады. Екінші т?л?алы? сапалары о?ушымен екі арада?ы психологиялы? механизмдерге, ал ?шіншісі – педагогикалы? ?абілетті? рефлексивтік де?гейіне негізделеді. Ж?не жан д?ниесіні? ?а?ілездігіне ?айырымдылы?, ізгілік, о?ушыны? к??іл к?йін д?п басуы, ?абілеттерін тану, о?уда?ы ?иынды?тарын к?ру ?ана емес, сондай-а? о?ан дер кезінде к?мек бере білу ?абілеті де жатады. Педагогті? о?ушы?а теріс ?атынасы т?менде к?рсетілген белгілермен аны?талатынын етен шы?арма?ан абзал:
- «жа?сы» о?ушы?а ?ара?анда «жаман» о?ушы?а жауап беру кезінде ойлану?а аз уа?ыт береді;
- егер д?рыс емес жауап берсе жетекші с?ра?тар беріп к?мектеспейді, бас?а о?ушыдан с?райды немесе д?рыс жауапты ?зі айтады;
- «жаман» о?ушыны д?рыс жауабы ?шін ма?тамайды;
- «жаман» о?ушыны? к?терген ?олын бай?амайды, берген жауабына м?н бермеуге тырысады;
- «жаман» о?ушыны? к?зіне к?п ?арамайды ж?не о?ан к?ле ?арамайды;
- та?та?а сирек шы?арады, онымен м?лде ж?мыс істемейді.
Нысанды сезіну педагогті? о?ушыларды е? к?шті эмоционалды к?й ту?ызатын ?ызы?ты м?ліметтерді та?дай білуінен к?рінеді. Такт сезімі педагогті? т?мендегідей сапаларынан к?рінеді:
- ?ата? талап ?оя білу, біра? о?ушыны мезі етіп жібермеу;
- мейірімді болу, біра? ?те иі ж?мса? болмау;
- ?зіні? ?атысы барын сезіну, біра? о?ушыны? жауапкершілігін кемсітпеу;
- о?ушыны назарда ?стау, біра? шегін білу.
?орыта айт?анда, бай?а?аным т?жірибелі немесе т?жірибесіз м??алімдерді? барлы?ына да о?ушыларды о?ыту, о?ушылармен екі арада туындайтын психологиялы? сипатты м?селелерді шешу ?лде?айда ?иыныра? со?атыны.
Пайдаланыл?ан ?дебиеттер:
- Подласный И.П. Продуктивная педагогика: Книга для учителя. М., 2003.
- Щербаков А.И. Психология труда и личности учителя. Л., 76
- ?біл?асымова А.Е. Студенттерді? танымды? ізденімпазды?ын ?алыптастыру.
- Т?р?ынбаева Б.А. М??алімдерді? шы?армашылы? ?леуетін біліктілікті жа?дайында дамыту.
- Хохлов С.И. Ерік пен мінезді ?алай т?рбиелеу керек. А., 89
