?аза? тілінен ?ылыми ж?мыс

?аза?ша ?ылыми жоба мен ж?мыс: ?аза? тілі с?здерінде «?» дыбысыны? ?олданысы А?ДАТПА ?ылыми жоба кіріспе ж?не негізгі м?селені ?амтитын екі тарау мен ?орытындыдан т?рады. Кіріспеде зерттеуге т?сіп отыр?ан та?ырыпты? ?зектілігі, ?арастырылып отыр?ан нысан ж?нінде ма?л?мат беріліп, ?ылыми жобаны? ма?саты ж?не ол ма?сат?а жету ?шін ?андай міндеттерді орындау керектігіміз к?рсетілді. ?ылыми жобаны с?тті жазып шы?у ?шін ?андай ?діс-т?сілдер ?олданыл?анды?ы айтылды. Сонымен ?атар ?ылыми жобаны? теориялы? ж?не практикалы? м?ні ?андай, ж?мыс ??рылымы ?андай екендігі де с?з болды. Негізгі б?лім екі тараудан т?рады: «?аза? тілі фонетикасы туралы жалпы т?сінік» деп аталатын бірінші тарау ж?не «?» дыбысыны? ?олданысы» деп аталатын екінші тарау. Бірінші тарауда екі м?селе ?арастырыл?анды?тан, оны іштей екі тарауша?а б?луді ж?н к?рдік: 1) ?аза? тілі тарихи даму жолы; 2) ?азіргі ?аза? тіліні? фонетикалы? ж?йесі. Бірінші тарауды? «?аза? тілі тарихи даму жолы» деп аталатын бірінші б?лімінде ?аза? тілі дыбыс ж?йесі туралы, ?аза? тіліндегі дыбыстарды? саны мен сапасы туралы ?ылыми зерттеулер жайында,?аза? тіліні? дыбыс ж?йесі ж?нінде ал?аш?ы м?ліметтер бойынша дыбыстарды? жіктелуі,сондай-а? фонетикалы? ??былыстар жайынан ?ыс?аша м?лімет берілген. Бірінші тарауды? екінші б?лімін «?азіргі ?аза? тіліні? фонетикалы? ж?йесі» деп атап, осы б?лімде фонетика тіл біліміні? тілді? дыбысты? жа?ын зерттейтін сала екендігі,тіл біліміні? бас?а салаларымен салыстыр?анда, фонетика ?з нысаныны? тілдік ?ана емес, материалды? жа?ын да – дыбыстарды жасайтын адамны? дыбыстау (артикуляция) ж?йесін, дыбысты? айтылымын (акустикасын), естілімін (перцепциясын) ?арастырады.Осы?ан байланысты ?азіргі фонетиканы? нысаны ретіндегі тіл дыбыстары тілдік (функционалды?), жасалымды?, айтылымды?, естілімдік жа?ынан ?арастырылады. Екінші тарау толы?ымен ?аза? тілі с?здерінде кездесетін «?» дыбысын ?арастыру?а арналды. ?орытынды б?лімде ?ылыми жоба жазу барысында «?» дыбысыны? айтылу, жазылу ерекшелігіне байланысты н?тиже жасалды. Ж?мыс барысында негізгі м?селені ?арастырмас б?рын та?ырып?а байланысты библиографиялы? к?рсеткіш ??растырылды. Ол ?шін ?ала ж?не облыс кітапханаларында бар ?дебиеттер толы? ?арастырылып, барлы? м?ліметтер жина?талды. Сондай-а? интернет ж?йесінде бірсыпыра ж?мыс жасалды.К?ркем ?дебиеттерден мысалдар теріліп, картотека жасалды. ?ылыми жобаны? кіріспесі ?ылыми жоба та?ырыбыны? ?зектілігі. «?аза? тілі с?здерінде «?» дыбысыны? ?олданысы» атты ?ылыми зерттеу ж?мысына ?аза? тілі саба?тарында ж?не саба?тан тыс уа?ытта «?» дыбысы кездесетін с?здерді? д?рыс айтылу,жасалу,жазылу жолын ме?герту мен жалпы ?олданысыны? жолдарын к?рсету жатады. ?азіргі ?аза? тіл білімінде тілдік ??былыстарды? бір?атары тере? зерттелгенімен зерттеуді одан ?рі ?ажет ететін ??былыстар немесе зерттелген ??былыстарды? зерттей т?сетін т?стары да баршылы?.Сол ??былыстарды? бірі – «?» дыбысыны? д?рыс айтылу,жазылу,?олдану ерекшеліктері. ?рине, «?» дыбысы м?лдем ?арастырылма?ан, не зерттелмеген ??былыс деп айта алмаймыз, біра? оны? толы? зерттелмеген ж?не ?лі де болса ?ана?аттандыра алмай жат?ан жа?тары барлы?ын ай?ындай кеткіміз келеді. Міне, осы т?р?ыдан зерттеу ж?мысын ж?ргізуді? ?зі ?ылыми ж?мысыны? ?зектілігін к?рсетеді. ?ылыми жобаны? ма?саты мен міндеттері. ?ылыми жобамызды? негізгі ма?саты – ?аза? тіл біліміндегі «?» дыбысыны? айтылу, жазылу ??былыстарын аны?тау, олар?а толы? т?сініктеме беру,ме?герту ж?не жалпы ?олданысыны? жолдарын к?рсету жатады. Ал?а ?ой?ан ма?сатымыз?а жету ?шін мынандай м?селелерді ж?йелі т?рде д?лелдеуді міндет етіп ?ойды?: - фонетика ж?йесін зерттеу; -«?» дыбысыны? айтылуы мен жазылуында?ы ерекшелігін ?алыптастыру; - сауатты, к?ркем жазу да?дыларын жетілдіру; - к?ркем шы?армалардан ж?не к?нделікті тілдік ?арым-?атынастан «?» дыбысы кездесетін мысалдар теріп, талдау; Зертеу нысаны. Б?л ?ылыми жоба ?аза? тіл біліміндегі ? дыбысыны? ??былыстарын ай?ындау?а арналады. М?ндай ??былыстарды к?рсету ?шін біз к?ркем ?дебиетке, атап айтса?, ертегілерге ж?гіндік. М?селен, балалар?а арнал?ан «Ер Т?стік», «?а?ба? шал», «Сыбыз?ы сыры», «Алдар к?се мен Шы?айбай» ертегілерінен мысалдар теріліп алынды. Зерттеу ж?мысыны? ??рылымы. ?ылыми ж?мыс кіріспеден, екі тараудан, ?орытынды ж?не пайдаланыл?ан ?дебиеттер тізімінен т?рады. Зерттеуді? ?дістері. ?ылыми жоба ж?мысыны? ма?сатына орай сипаттама, салыстырмалы ?дістер басшылы??а алынды. Жинал?ан материалдарды іріктеу, талдау ж?не ж?йелеу ?дістері ?олданылды. Зерттеуді? ?ылыми жа?алы?ы: «?» ?атарда?ы к?п дыбысты? бірі емес, ?аза? тілін ?лемдік тілдерден, тіпті, туыс т?ркі тілдерінен де даралап, ?зіндік сипатын к?рсететін ерекше дыбыс. ?ылыми жобаны? теориялы? ж?не практикалы? м?ні. Мектепті? ?аза? тілі о?улы?тарында пароним ж?не каламбур ??былыстары ?арастырылма?ан. Сонды?тан да о?ушылар ?ауымы б?л ??былыстарды м?лдем білмейді. Ал бізді? б?л ?ылыми ізденісіміз барысында ?аза? тіл біліміндегі пароним ж?не каламбур ??былыстарыны? таби?аты сипатталып, б?л ??былыстар?а т?сініктеме беріліп, ?орытындылар мен т?жырымдар жасалды. Ендеше б?л ж?мыс ?аза? тіл білімі, лексикология мен стилистика бойынша ты? т?йін жасау?а, жа?а ба?ыт ?алыптастыру?а м?мкіндік береді. Сондай-а? к?ркем м?тінге лингвистикалы? талдау жасауда практикалы? т?р?ыдан о?ушылар?а же?ілдік келтіреді. Зерттеу ж?мысыны? ??рылымы. ?ылыми ж?мыс кіріспеден, екі тараудан, ?орытынды ж?не пайдаланыл?ан ?дебиеттер тізімінен т?рады. І ТАРАУ. ?аза? ТІЛІ ФОНЕТИКАСЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ Т?СІНІК 1.1. ?аза? тіліні? тарихи даму жолы. ?аза? тілі – сан ?асырдан бері ата-бабадан мирас болып келе жат?ан киелі д?ние. Ол халы?ты? алтыннан да ?ымбат кені. Тіл – адам баласыны? ?лем бейнесін тану жолында?ы т?сінігіні?, ойыны?, сезімні?, идеясыны?, д?ниетанымыны? к?рінісі. Тілде ?аза? хал?ыны? барлы? ??нарлы ойы, ??нды ?иялы к?ркем с?збен кестеленген. Сонды?тан да тілді? болаша?ын ба?амдау ?шін, оны? кешегі ?ткен тарихын білу – ?ажеттілік. Ал?аш?ы зерттелулерде ?аза? тілі дыбыс ж?йесі туралы, ?аза? тіліндегі дыбыстарды? саны мен сапасы туралы бірізді пікір де, ?аза?ша терминдер де жасал?ан жо?. На?ыз ?ылыми зерттеу А. Байт?рсынов пен ?. Ж?банов е?бектерінен басталады деп білеміз. ?аза? тіліні? дыбыс ж?йесі ж?нінде ал?аш?ы м?ліметті Н.И. Ильминскийді? 1860 жылы ?азан ?аласында шы??ан «Материалы к изучению киргизского наречия» («Ученые записки Казанского университета») деген е?бегінен кездестіре аламыз. Ильминский ?аза? тіліндегі дыбыстарды екі топ?а жіктеп, дауыстыларды? сегіз т?рін (а-ä, е, ы, і, о-ö, у-ÿ), дауыссыздарды? он то?ыз т?рін (п, м, w; т, д, н; ж, з, ш, с; р, л, j; k¨, ѓ, к, г, ?) атап ?теді (дыбыстарды ?зара артикуляциялы? жуы?ты?ына ?арай жіктеп к?рсеткен). Е?бекте кейбір дыбыстарды? артикуляциясы, комбинаторлы? жа?ынан алмасуы (б-м, н-д-т, н-?, к-г, т.б.), ?олдану ерекшелігі ж?не екпін жайынан ?ыс?аша м?лімет берілген. В.Радлов сонымен ?атар ?аза? тіліне т?н кейбір фонетикалы? ??былыстар?а аса назар аудар?ан.?аза? тілі дыбыс ??рылысыны? арнаулы ж?йемен жан-жа?ты зерттелуі — совет д?уірі т?сынан басталды. Совет д?уірі кезінде жа?а ?ылым — ?аза? лингвистикасы туды, оны? фонетика, грамматика, лексикология, диалектология, стилистика сия?ты бірнеше салалары пайда болды. ?аза? тілін зерттейтін дербес Институт ?йымдасты ж?не к?птеген маман-кадрлар шы?ты. ?аза? тіл біліміні? арнаулы бір тарма?ы бол?ан — фонетика саласында ед?уір ж?мыс істелді. Фонетика мен фонологияны? зерттеу ?дістері, т?сілдері аны?тала т?сті. 1.2. ?азіргі ?аза? тіліні? фонетикалы? ж?йесі. Фонетика (грек. phônçtіkуs –дыбысты?, дауысты?) – тіл біліміні? тілді? дыбысты? жа?ын зерттейтін саласы. Тіл біліміні? бас?а салаларымен салыстыр?анда фонетика ?з нысаныны? тілдік ?ана емес, материалды? жа?ын да – дыбыстарды жасайтын адамны? дыбыстау (артикуляция) ж?йесін, я?ни айтылым базасын, дыбысты? айтылымын (акустикасын), естілімін (перцепциясын) ?арастырады.Осы?ан байланысты ?азіргі фонетиканы? нысаны ретіндегі тіл дыбыстары тілдік (функционалды?), жасалымды?, айтылымды?, естілімдік жа?ынан ?арастырылады.?мірде кездесетін дыбыстар к?п. Жел со?са да, дыбыс шы?ады, бормен та?та?а жазса? та дыбыс шы?ады. Б?л – зат пен екінші затты? со?ты?ысуынан болып жат?ан физикалы? дыбыстар. Ал фонетиканы? тексеретіні – тіл дыбыстары, с?йлеу дыбыстары. Адам баласы бірімен-бірі с?йлесу ар?ылы ?атынас жасайды, пікір алысады. Ал осы ?атынас жасау, пікір алысу с?йлеу ар?ылы іске асады. Буын жеке дыбыстардан, с?з буыннан, с?йлем с?здерден ??ралады.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«?аза? тілінен ?ылыми ж?мыс »

Қазақша Ғылыми жоба мен жұмыс: Қазақ тілі сөздерінде «ң» дыбысының қолданысы АҢДАТПА Ғылыми жоба кіріспе және негізгі мәселені қамтитын екі тарау мен қорытындыдан тұрады. Кіріспеде зерттеуге түсіп отырған тақырыптың өзектілігі, қарастырылып отырған нысан жөнінде мағлұмат беріліп, ғылыми жобаның мақсаты және ол мақсатқа жету үшін қандай міндеттерді орындау керектігіміз көрсетілді. Ғылыми жобаны сәтті жазып шығу үшін қандай әдіс-тәсілдер қолданылғандығы айтылды. Сонымен қатар ғылыми жобаның теориялық және практикалық мәні қандай, жұмыс құрылымы қандай екендігі де сөз болды. Негізгі бөлім екі тараудан тұрады: «Қазақ тілі фонетикасы туралы жалпы түсінік» деп аталатын бірінші тарау және «ң» дыбысының қолданысы» деп аталатын екінші тарау. Бірінші тарауда екі мәселе қарастырылғандықтан, оны іштей екі тараушаға бөлуді жөн көрдік: 1) Қазақ тілі тарихи даму жолы; 2) Қазіргі Қазақ тілінің фонетикалық жүйесі. Бірінші тараудың «Қазақ тілі тарихи даму жолы» деп аталатын бірінші бөлімінде Қазақ тілі дыбыс жүйесі туралы, Қазақ тіліндегі дыбыстардың саны мен сапасы туралы ғылыми зерттеулер жайында,қазақ тілінің дыбыс жүйесі жөнінде алғашқы мәліметтер бойынша дыбыстардың жіктелуі,сондай-ақ фонетикалық құбылыстар жайынан қысқаша мәлімет берілген. Бірінші тараудың екінші бөлімін «Қазіргі Қазақ тілінің фонетикалық жүйесі» деп атап, осы бөлімде фонетика тіл білімінің тілдің дыбыстық жағын зерттейтін сала екендігі,тіл білімінің басқа салаларымен салыстырғанда, фонетика өз нысанының тілдік қана емес, материалдық жағын да – дыбыстарды жасайтын адамның дыбыстау (артикуляция) жүйесін, дыбыстың айтылымын (акустикасын), естілімін (перцепциясын) қарастырады.Осыған байланысты қазіргі фонетиканың нысаны ретіндегі тіл дыбыстары тілдік (функционалдық), жасалымдық, айтылымдық, естілімдік жағынан қарастырылады. Екінші тарау толығымен Қазақ тілі сөздерінде кездесетін «ң» дыбысын қарастыруға арналды. Қорытынды бөлімде ғылыми жоба жазу барысында «ң» дыбысының айтылу, жазылу ерекшелігіне байланысты нәтиже жасалды. Жұмыс барысында негізгі мәселені қарастырмас бұрын тақырыпқа байланысты библиографиялық көрсеткіш құрастырылды. Ол үшін қала және облыс кітапханаларында бар әдебиеттер толық қарастырылып, барлық мәліметтер жинақталды. Сондай-ақ интернет жүйесінде бірсыпыра жұмыс жасалды.Көркем әдебиеттерден мысалдар теріліп, картотека жасалды. Ғылыми жобаның кіріспесі Ғылыми жоба тақырыбының өзектілігі. «Қазақ тілі сөздерінде «ң» дыбысының қолданысы» атты ғылыми зерттеу жұмысына Қазақ тілі сабақтарында және сабақтан тыс уақытта «ң» дыбысы кездесетін сөздердің дұрыс айтылу,жасалу,жазылу жолын меңгерту мен жалпы қолданысының жолдарын көрсету жатады. Қазіргі Қазақ тіл білімінде тілдік құбылыстардың бірқатары терең зерттелгенімен зерттеуді одан әрі қажет ететін құбылыстар немесе зерттелген құбылыстардың зерттей түсетін тұстары да баршылық.Сол құбылыстардың бірі – «ң» дыбысының дұрыс айтылу,жазылу,қолдану ерекшеліктері. Әрине, «ң» дыбысы мүлдем қарастырылмаған, не зерттелмеген құбылыс деп айта алмаймыз, бірақ оның толық зерттелмеген және әлі де болса қанағаттандыра алмай жатқан жақтары барлығын айқындай кеткіміз келеді. Міне, осы тұрғыдан зерттеу жұмысын жүргізудің өзі ғылыми жұмысының өзектілігін көрсетеді. Ғылыми жобаның мақсаты мен міндеттері. Ғылыми жобамыздың негізгі мақсаты – Қазақ тіл біліміндегі «ң» дыбысының айтылу, жазылу құбылыстарын анықтау, оларға толық түсініктеме беру,меңгерту және жалпы қолданысының жолдарын көрсету жатады. Алға қойған мақсатымызға жету үшін мынандай мәселелерді жүйелі түрде дәлелдеуді міндет етіп қойдық: - фонетика жүйесін зерттеу; -«ң» дыбысының айтылуы мен жазылуындағы ерекшелігін қалыптастыру; - сауатты, көркем жазу дағдыларын жетілдіру; - көркем шығармалардан және күнделікті тілдік қарым-қатынастан «ң» дыбысы кездесетін мысалдар теріп, талдау; Зертеу нысаны. Бұл ғылыми жоба Қазақ тіл біліміндегі ң дыбысының құбылыстарын айқындауға арналады. Мұндай құбылыстарды көрсету үшін біз көркем әдебиетке, атап айтсақ, ертегілерге жүгіндік. Мәселен, балаларға арналған «Ер Төстік», «Қаңбақ шал», «Сыбызғы сыры», «Алдар көсе мен Шығайбай» ертегілерінен мысалдар теріліп алынды. Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Зерттеудің әдістері. Ғылыми жоба жұмысының мақсатына орай сипаттама, салыстырмалы әдістер басшылыққа алынды. Жиналған материалдарды іріктеу, талдау және жүйелеу әдістері қолданылды. Зерттеудің ғылыми жаңалығы: «ң» қатардағы көп дыбыстың бірі емес, Қазақ тілін әлемдік тілдерден, тіпті, туыс түркі тілдерінен де даралап, өзіндік сипатын көрсететін ерекше дыбыс. Ғылыми жобаның теориялық және практикалық мәні. Мектептің Қазақ тілі оқулықтарында пароним және каламбур құбылыстары қарастырылмаған. Сондықтан да оқушылар қауымы бұл құбылыстарды мүлдем білмейді. Ал біздің бұл ғылыми ізденісіміз барысында Қазақ тіл біліміндегі пароним және каламбур құбылыстарының табиғаты сипатталып, бұл құбылыстарға түсініктеме беріліп, қорытындылар мен тұжырымдар жасалды. Ендеше бұл жұмыс Қазақ тіл білімі, лексикология мен стилистика бойынша тың түйін жасауға, жаңа бағыт қалыптастыруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ көркем мәтінге лингвистикалық талдау жасауда практикалық тұрғыдан оқушыларға жеңілдік келтіреді. Зерттеу жұмысының құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. І ТАРАУ. Қазақ ТІЛІ ФОНЕТИКАСЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК 1.1. Қазақ тілінің тарихи даму жолы. Қазақ тілі – сан ғасырдан бері ата-бабадан мирас болып келе жатқан киелі дүние. Ол халықтың алтыннан да қымбат кені. Тіл – адам баласының әлем бейнесін тану жолындағы түсінігінің, ойының, сезімнің, идеясының, дүниетанымының көрінісі. Тілде Қазақ халқының барлық құнарлы ойы, құнды қиялы көркем сөзбен кестеленген. Сондықтан да тілдің болашағын бағамдау үшін, оның кешегі өткен тарихын білу – қажеттілік. Алғашқы зерттелулерде Қазақ тілі дыбыс жүйесі туралы, Қазақ тіліндегі дыбыстардың саны мен сапасы туралы бірізді пікір де, қазақша терминдер де жасалған жоқ. Нағыз ғылыми зерттеу А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов еңбектерінен басталады деп білеміз. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі жөнінде алғашқы мәліметті Н.И. Ильминскийдің 1860 жылы Қазан қаласында шыққан «Материалы к изучению киргизского наречия» («Ученые записки Казанского университета») деген еңбегінен кездестіре аламыз. Ильминский Қазақ тіліндегі дыбыстарды екі топқа жіктеп, дауыстылардың сегіз түрін (а-ä, е, ы, і, о-ö, у-ÿ), дауыссыздардың он тоғыз түрін (п, м, w; т, д, н; ж, з, ш, с; р, л, j; k¨, ѓ, к, г, ң) атап өтеді (дыбыстарды өзара артикуляциялық жуықтығына қарай жіктеп көрсеткен). Еңбекте кейбір дыбыстардың артикуляциясы, комбинаторлық жағынан алмасуы (б-м, н-д-т, н-ң, к-г, т.б.), қолдану ерекшелігі және екпін жайынан қысқаша мәлімет берілген. В.Радлов сонымен қатар Қазақ тіліне тән кейбір фонетикалық құбылыстарға аса назар аударған.Қазақ тілі дыбыс құрылысының арнаулы жүйемен жан-жақты зерттелуі — совет дәуірі тұсынан басталды. Совет дәуірі кезінде жаңа ғылым — Қазақ лингвистикасы туды, оның фонетика, грамматика, лексикология, диалектология, стилистика сияқты бірнеше салалары пайда болды. Қазақ тілін зерттейтін дербес Институт ұйымдасты және көптеген маман-кадрлар шықты. Қазақ тіл білімінің арнаулы бір тармағы болған — фонетика саласында едәуір жұмыс істелді. Фонетика мен фонологияның зерттеу әдістері, тәсілдері анықтала түсті. 1.2. Қазіргі Қазақ тілінің фонетикалық жүйесі. Фонетика (грек. phônçtіkуs –дыбыстық, дауыстық) – тіл білімінің тілдің дыбыстық жағын зерттейтін саласы. Тіл білімінің басқа салаларымен салыстырғанда фонетика өз нысанының тілдік қана емес, материалдық жағын да – дыбыстарды жасайтын адамның дыбыстау (артикуляция) жүйесін, яғни айтылым базасын, дыбыстың айтылымын (акустикасын), естілімін (перцепциясын) қарастырады.Осыған байланысты қазіргі фонетиканың нысаны ретіндегі тіл дыбыстары тілдік (функционалдық), жасалымдық, айтылымдық, естілімдік жағынан қарастырылады.Өмірде кездесетін дыбыстар көп. Жел соқса да, дыбыс шығады, бормен тақтаға жазсақ та дыбыс шығады. Бұл – зат пен екінші заттың соқтығысуынан болып жатқан физикалық дыбыстар. Ал фонетиканың тексеретіні – тіл дыбыстары, сөйлеу дыбыстары. Адам баласы бірімен-бірі сөйлесу арқылы қатынас жасайды, пікір алысады. Ал осы қатынас жасау, пікір алысу сөйлеу арқылы іске асады. Буын жеке дыбыстардан, сөз буыннан, сөйлем сөздерден құралады.