Әрүн шагшавдын төр «Җаңһр» дуулврт
«Җаңһрт» хальмгудын хуучн тууҗ,
бәәдл – җирһл, авъясмуд, келн улсин
җирһлин хәләц үзүлгдҗ».
Бергман
Күңкл ухата күн
Кезә болв чигн,
Күүг йилһл уга
Күндлгч авцта болдг.
Инҗин Лиҗ
Хальмг улсин келнә билгин зөөр «Җаңһр» ик кезәнә үүдсн, күмнд сурһмҗ өгч йовх дуулвр. «Җаңһр» хальмг күч – көлсчнрт «дән талнь дах болад, эдгхднь эм болад, даархднь хувцн болад» йовдг бәәсинь олна тууҗ герчлҗ медүлнә.
Ик кезәнәс нааран хальмг улс энүг әрүнәр хадһлад, өдгә цагин үйнрт үлдәсн болдг. Тегәд энүг соньмсҗ дасад, медәд, ирх үйнр цааранднь хадһлад, эврәннь күүкдтән, ачнр – җичнртән үлдәх күцл эндр мадн, хальмг келнә багшнр, хаһлҗанавидн. Юңгад гихлә ямаранчн келн - әмтн эврәннь тууҗарн, сойларн, заңшаларн байн болдг. Цуг 1анна1 болҗ одхла, мадн 1ан гиҗ бийән нерәдхвидн гисн ухан маднд амр өгх зөв уга.
Эндр өдр «Җаңһрин» чинрнь, нилчнь йир икәр өөдлҗәнә, юңгад гихлә хальмг улс эврәннь, келән, сойлан, бурхн – шаҗан өөдән босхҗ, улм цааранднь делгрүлхәр ик килмҗән өгчәнә.
«Җаңһрин» сурһмҗин чинрнь келҗ болшго ик. Академик С.А.Козин номин шинҗлттән иигҗ темдглсмн: «Җаңһр» дасххларн, келн улсин сойл, ухан – тоолвр, авъясмуд, заңшалмуд цәәлһх кергтә».
Нертә сурһмҗлач В.А. Сухомлинский иигҗ тоолҗасмн: «Школд сурһмҗлһна көдлмшән кехләрн, миңһн җилмүдт хадһлҗ йовсн сойлын, тууҗин цецн зөөриг олзлхмн».
Өдгә цагин баһчудиг соньмсулҗ «Җаңһр» яһҗ дасххмн гиһәд багшнр санад, олн зүсн 1а – арһ олзлҗ медүлхәр шунна.
«Җаңһр» дассн цагтан дуулврин иим төрмүд, сурһмҗин ухан – седкл медүлнәвидн:
Уңг – тохман болн элгн – садан күндллһн.
Төрскн орн – нутган харслһн.
Бумбин орн – нутгт күч – көлс магтлһн.
Үнн чик седкл, өршәңгү седкл, әрүн цевр бәәдл - әрүн шагшавдын чинртә боллһн.
Хальмгудын йиртмҗин бәәдлин туск цецн медрл.
Көгҗмин болн урн келнә билгин чинр.
Ухан 1анна1к хар чидл ирлцүллһн.
Сурһмҗар дөң боллһна 1а – арһ.
Буддан бурхн шаҗна ном «Җаңһрин» идеологическ сүүрнь болҗ, келн улсин ухан – серлд ик нилчән күргсмн. Һазр деер җирһл үүдсн цагт, цуһар нег иҗләр үүдсмн, зуг үлү үздг заң болн килнц, ховдг седкл эдниг салһад хувасмн. «Җаңһрт» болхла цуг әмтн хоорндан ни – негн, «мини», «чини» гиҗ йилглго бәәдгнь гуманистическ сурһмҗ өгнә.
«Күмни делкән олн
Келн әмтс дунд
Кень сән – гиҗ,
Кень му – гиҗ
Күңкл Бурхна зәрлгд
Келгдсн йовдл уга.
Тегәд чигн цугтан
Тедн заячин өмн
Тегш чинр зүүҗ,
Теңгр дор бәәдмн.
Эн әдлиг эвдлһн –
Экәршго нүүлтә болхмн», - гиҗ Инҗин Лиҗ бичсмн.
Хальмг улс ик кезәнәс авн бурхн – шаҗнд шүтҗ йовсн болдг. Бурхн – шаҗнд итклһн 2анна амн урн үгд – туульст, домгудт өргнәр олзлгдсмн.
Тегәд «Җаңһр» даслһнд бурхн шаҗна зааврмудар дамҗулад, терүнлә залһлдулад, «Җаңһрин» бөлгүд шинҗлнәвидн.
Буддан номар заагч уха, әрүн шагшавдын төр дуулврин бөлг болһнас медҗ болхмн. Үлгүрнь, «Җаңһрин» Эклц дассн цагтан түрүн мөрәс авн оньган өгч медүлнәвидн.
«Эрднин экн цагт һарсн
Эн олн бурхд делгрсн цагт һарсн» гидг мөрә ю медүлҗәнә гихлә, 2анна «Җаңһр» тууҗин эргцд бурхн шаҗнла насарн әдл, эзн богд Җаңһр тер бурхн шаҗн делгрх цагт төрсн болдг. Тегәд «Җаңһрин» тууҗ кезәнәк үндстә гисн медрл өггднә.
Цааранднь күн болһн эврәннь уңг – тохман долан үй күртл медх сурһмҗ өгчәх үгмүд: «Тәк Зула хаани үлдл
Таңсг Бумб хаани ач
Үзң Алдр 2анн көвүн
Үйн өнчн Җаңһр билә».
Долан үйән медсн күн кишгтәд тоолгддг. Хальмг улст иим үлгүр бәәдг:
«Садта күн – салата модн». Элгн – садан медәд, күндләд, элгн – садан яһҗ нерәдхинь дасад, уңг – тохминнь үйән медхлә, терүнәс сән юмн уга болдг. «Күн ахта, девл захта» гидг үлгүр бәәдг. Тер учрар хальмгуд 2ан ахан, 2ан икән әвр күндлнә.
Сурһульчнр эврәннь уңг – тохман эн цагт бас медәд, дасад келҗ өгсн деерән номин шиҗллһнә халхар уңг – тохман дасад, марһанд орлцна.
2002 – гч җилд 11 – гч классин сурһульч Цернә Кермн «Усна экн – булг, күүнә экн – наһцхнр» гидг төрәр номин шинҗлт кеһәд, Москвад «Бичкн төрскн» гидг конференцд орлцсмн.
«Җаңһрин» баатрмуд бурхн – шаҗнд шүтҗ, килнцтә йовдл һарһхш. Хортн ямаран күчтә болв чигн, бәәр бәрлдәд, тедниг кел бәрҗ авад, барун халхднь бамбин улан тамһан дарад, андһаринь авад тәвнә. Буддан бурхн шаҗна зааврмудт «Әмтә юмна әм бичә тасл» гиҗ бичәтә. Тер буй эвдх йосн кенд чигн угаһинь цуһар меднә, йос эвдхлә, күүнд күчән үзүлхлә, ик гидг килнц бәәсмн.
Җаңһрин тускар «Догшн Шар Гүргүһин бөлгт» иигж келгднә:
«Күкләснь күҗин үнр һаргсн,
Күзүн әңгәс һу саңгин үнр һаргсн,
Маңнаһаснь Мәәдрин гегән һаргсн,
Зулаһаснь Зуңквин гегән делгргсн,
Ораһаснь Очр – Ванин гегән делгргсн,
Дүүвр нойн богд
Баахн наста күүкд кемтә
Таңсглгсн суудг».
Җаңһр бийнь бурхна элч, һазрур бурхна илгәсн баатр, бурхна санан – күсл һазр деер шиңгрәх йоста. Тегәд чигн эн цаһан саната, седклтә, төвкнүн җирһлтә, Төрскнч хәләцтә баатрмуд хураһад, ик гидг төрән, күслән күцәжәнә..
Җаңһрин баатрмуд цуһар күзүндән бу зүүцхәнә. Тер бу эднә әминь харсҗ, ик дәәлдәнәс әмд – менд авч һардг бәәсмн.
10 цаһан буй медәд, седклдән хадһлад, җирһлин эргцд терүгән хайлго, бәрәд, күцәһәд йовхла, йир сән, җирһлнь буйта, кишгтә болх.
Арвн хар үүләс саглад, күн болһн арвн цаһан буй күцәһәд, әрүн шагшавдын хаалһд ордмн.
Әмтә юмна әминь хадһл.
Бурхна номд итк.
Җөөлн седклтә бол.
Цевр шагшавд бәр.
Өшә седкл ниицүл.
Өршәңгү седкл зү.
Буйн седкл хадһл.
Үнн үг кел.
Бурхна номд шүт.
Бәрмт седкл зү – гидг Буддан 3анн медүлңәвидн.
Нертә номт Очра Уташ иигҗ тодлҗ келсмн: «Хальмг улс дунд ямаран ик нәр болвчн цоклдх, гүвдлдх йовдл уга бәәсмн. Кү алсн йовдл цуг орн – нутгт олдшго билә. Тиим төвшүн йовдлд хурлын чинр ик бәәсмн. Тер цагт әәм болһнд хурл бәәсмн. Хурлын гелңгүд йир сән авцта, сәәхн заңта улс бәәсмн. Тедн 3анн, таалмҗ, сүв – селвг өгч, бурхн – шаҗна ном дасхҗ йовсмн». Моңһл келтә улсин уханд төгрг –«цагин җисәнә эргц». Цуг әмтнә тоот эн цагин төгрг эргәд, төрлтин болн үклин эргцд бәәдг. Тегәд чигн хөөтк төрлтән санад, килнц һарһдг уга бәәсмн. «Җаңһрин» баатрмуд өргә дотран бас дола дуңһра күцәд сууна. Эннь җирһлин цагин җисә медүлҗәх темдг.
Буддан ном күн болһнд 4а – төвкнүн бәәлһиг дасхсн деерән, ямаранчн күүг тевчх, күндлх медрл өгнә. Күн болһн бийән өмәрән төлҗүлх, ясх, сәәрүлх зөвтә гисн ухан медүлгднә. Тегәд чигн «Җаңһрин» баатрмуд ах – дүүһинәр, нег – негндән дөң болҗ, Бумбин оран харслһнд әмән әрвллго орлцна.
Һурвн бичкн баатрин дүрәр авад хәләхлә, тедн өвкнрин цуг сән тоот бийдән шиңгәсмн, нег – негән күнлднә, нег – негнүрн «Та» гиһәд күндлгч авъясар дуудна. Бурхн – шаҗна номд шүтҗ, цаһан сана, цевр ухан – сана дасҗ бәрж йовсмн. Йоста залу ухаһан, седклин сергмҗән диг – даранднь орулҗ, кишгтә болхин төлә цаһан сана зүүҗ, залу күүнә 99 эрдм бийдән шиңгәҗ йовх зөвтә.
Цуг хальмгудын ухан хөөт төрлән санҗ, ухан – седклән җөөлдүләд, урдни сән төрлән олх седкл – уха ухалдг дасхҗ йовсмн. Му ухан – седклтә, килнцтә күн муурсн, өңгрсн цагт хөөт төрлднь күмни төрл олхас адуна төрл олхнь өөрхн болдг чигн.
Эн келсн тоотас күн болһн бурхна ном медҗ, Буддан зааврмуд медҗ, җирһлдән күцәх зөвтә. «Әмтнд дөн – тусан күрг», «Кемр дөңгән эс күргҗ чадхла, күүнд бичә хорлтан күрг» гидг Буддан номин һол 4анн медх, күцәх кергтә.
Күңкән Алтн Чееҗин магтал умшсн цагт: «Иргсн йирн йисн җилә юмиг тууҗҗ келдг, Ирәд уга йирн йисн җилә юмиг тааҗ меддг Байн Күңкән Алтн Чееҗ» гиҗ бичәтә. Эн тасрхаһас мадн Байн Күңкән Алтн Чееҗ зурхач, ик номта философ бәәсинь меднәвидн.
«Җаңһрт» һазрин эзнә, усна эзнә сүмсн – Эзн Цаһан Авһ күмнд, баатрмудт дәәсән дархд нөкд – дөң болна. Делкән Цаһан Авһа – хальмг улсин харсач. Күрмн 4анн харсач бас Делкән Цаһан Авһа бәәсмн. Хормуст – моңһл улсин көтлгч, сән седклтә, цаһан саната деедс бурхн. «Орчлңгин Сәәхн Миңгиян Күчтә Күрмн хааг әмдәр бәрҗ иргсн бөлгт» Күчтә Күрмн 4анн нерн Хормустын нернлә залһлдата. Хормуст хальмг улст бурхнла залһлдата. Тегәд чигн Күчтә Күрмн 4анн йөрәлин хөөн «Ар Бумбин орн нарн мет мандлад, Йиртмҗин төрнь хад мет батрад, Хан Җаңһрин үлмәд Хамдан цуһар җирһв»гиҗәнә.
«Җаңһрт» олар шүтлһнә авъясмуд харһна.
Буддан бурхн – шаҗна зааврмудыг «Җаңһрин» баатрмуд эвдхш. Йоста хальмг залус өвкнрин авъясмуд эвдҗ, мууһан үзүлх зөв угаһинь тедн цань уга сәәнәр медҗ күцәнә. «Зун җилә зовлңгиг зогсл уга үзв чигн «ях!» гидг заң уга, зурһан җилин маля сулдхл уга гүвдв чигн амн һурвн үгиг әәмҗ келдг уга, зөрмг бийнь зурһан бум дәәнд аһр зандн моднь үндстәһинь булһ тач авад, ац юуһинь шудрад, йовһар дәврәд ордг баатрмуд бәәсмн. Тедү мет баатр, чиирг, залу – дүүвр седклтә, орн – нутган харсад дәәллдхд әмән хармндг уга олнч седклтә эрмүд болҗ һарна», - гиҗ номт – җаңһрч Кичгә Төлә келсмн.
Эн баатрмудас үлгүр авх кергтә гисн сурһмҗ, медрл, сүв – селвг күүкдт өггднә.
5анна өвкнр кезәнәс нааран эмнллһнд бөөлһнә чинр зүүдг бәәсмн. «Улан Шовшурин туск бөлгт» Җаңһр үкҗ одсн Хоңһран улан теңгсин йоралд олҗ авад, әрүн модна хамтхас амнднь дүрәд әмдрүлнә:
«Һалвр зандн модни
Эрдни хамтхасн мөн болхнь,
Арг Улан Хоңһрим
Эдгәҗ ас!» гиһәд,
Җаҗлад өсргәд оркв».
Җаңһрин баатрмудын магталар дамҗулад, чиирг, чидлтә, төрскнч седклтә, өршәңгү болдг сурһмҗ өггднә. Баатрмуд Бумбин орн – нутгин төвкнүн бәәлһиг харсҗ, нег – негән күндлҗ, тевчҗ, номин йосар цуһар ни – негн җирһнә. Эднәс үлгүр авч, авъясмудан күндлҗ, күцәх санан – седкл күн болһнд бәәх зөвтә.
«Бурхн – шаҗнд иткҗ чигн болх, эс иткҗ чигн болх, болв сән седклд болн өршәңгү седклд эс иткдг күн һазр деер уга. Кемр өршәңгү седкл уга болхла, тер күн тату чинртә күн», - гиҗ Дала Ламин гегән темдглсмн.
«Җаңһр» байн сәәхн чимлһтә, шүлгин олмһа даршлһта үгмүдтә, баатр болһн онц йилһү магталта – эн хальмг олн әмтн эврәннь көвүд – баатрмудан магтлһн гиҗ тоолх кергтә» - гиҗ О.И.Городовиков эврәннь тодлвртан бичсмн.
Хальмг келн улс тооһарн баһ болвчн Төрскән харсгч Алдр дәәнд залу – зөрмгәр дәәлдәд, хамгин өөдән ачлвр авсн әмтнә 5анн баһ биш. Тиим йовдл учрснд баатрлг эпосин баатрмудын заң – бәрц үлмәһән хальдаснь маһд биш гиҗ сангдна.
«Җаңһрт» хортна баатрмуд өршәңгү седклтә, һольшг, үнн чик седклтә бәәсинь «Һурвн бичкн баатрин» бөлгәс медҗ болхмн. Баатр Бадмин Улан Җаңһриг диилдг болвчн, келнә «Тәвсн күцлән, бөкнән күцә, тегәд бәәр болый!» гиһәд сулдхна. Хортна баатрмуд чигн үнн чик седклтә, өршәңгү седклтә, килнц һарһшгон төлә «Җаңһрин» баатрмудын әмнднь күрхш.
5анна гимназьд «Җаңһр» гидг зал 1990 – гч җилд бүрдәгдсмн. Экн авгтан эн этнографическ шуһу билә. Шуһуг 1971 – гч җилд хальмг келнә багшнр Гильгирова Б.Ш., Гаряева Н.Д. бүрдәсн болдг. «Җаңһр» зал иим әңгәс тогтсмн:
«Җаңһр» - хальмг улсин чилшго зөөр.
Нертә җаңһрчнр.
Тод бичг үүдәһәч Зая – Пандит.
Хальмг улсин хувц – хунр.
Буддан бурхн – шаҗн.
Ишкә 5анна өлг – эд.
Хальмгуд Әрәсән ханьд орад 400 җилин өөнд нерәдәд, шин стендс белдгдв. «Иньгллтин өлзәтә хаалһар», «Эңкр һулмт», «Залуһин зөргәс үүл бүтдг» болн нань чигн стендс.
Багшнр залд цуглулсн материалмудар дамҗулад, сурһульчнриг төрскн келн улсин тууҗла, сойлла, авъясмудла, бәәдл – җирһллә таньлдулна. «Җаңһрин» әрүн шагшавдын сурһмҗ өгч, амн урн үгин зөөриг медүлнә. Залд харһлтс давулнавидн. Бичәчнр, зурачнр, селәнә медәтнр – 5анна залын гиичнр. Хальмг бичәчнрин өөнд нерәдсн харһлтд 6анна гимназьд бичәчнр Нуура В., Эльдшә Э., Буурла Н.Я., Дорҗин Д., Пүрвән В., Кукарека Г., Бадм – Хаалһин И. ирцхәв. Зурач Поваев А. зургудыннь һәәхүл кеһәд, 6анна гимназин сойлын кабинетд «Җаңһрин баатрмудын бәрлдән» гидг зурган белглсмн. Б.Б.Городовиковин 100 җилин өөнд нерәдҗ селәнә күч – көлснә ветеранмудла «Залуһин зөргәс үүл бүтдг» гидг харһлт давулгдв. Эн харһлтд кесг җилдән Б.Б.Городовиковин һардврт көдлсн медәтнр Джиляев М.М., Цебиков П.Э., Опуева А.М., Бодров И.И., Цатхланов Я.Г. ирәд, тер цаган тодлҗ, Б.Б.Городовиковин тускар күүкдт келҗ медүлв.
Залын материалмуд олзлад, олн зүсн марһа давулгдна, сурһульчнр номин – шинҗлтин көдлмш кеһәд, района, таңһчин конференцд диилвр бәрәд, Москва балһснд Цугәрәсән «Бичкн Төрскн» гидг конференцд орлцна. 2006 – гч җил Чонан Женя, 11 классин сурһульч, 2010 – гч җилд Арсгра Ира 8 классин сурһульч.
Залд хальмг келнә болн төрскн литературин, төрскн туужин кичәлмүд давулгдна. Цуглулсн, белдсн экспонатмуд, стендс сурһульчнрт ик дөңгән күргнә. «Җаңһр» зал этнопедагогическ сурһмҗ өглһнд ик нилчән күргнә гиҗ темдглх кергтә.
Дорас өсч йовх баһчудт Буддан философин үндсинь медүлҗ, гражданск хәләцтә кү өскх зөвтәвидн.
«Моңһл, бурят болн хальмг улс өвкнрин сойлар бахтҗ чадҗана» гиҗ номт Кара келсмн. Тегәд маднд «Җаңһр» дуулвр бәәснд бийән хөвтәд тоолҗ чадҗанавидн.
МОУ «Яшкульск олн дөршлтә гимназь»
«Җаңһр» дуулврин сурһмҗлгч чинр
(Таңһчин номин – дамшлтын конференц «Наша новая школа: традиции и инновации», посвященная 80 – летию со дня рождения И.Ц.Сангаджиева)
Белдснь Яшкульск олн дөршлтә
гимназин хальмг келнә болн
төрскн литературин багш
Орган А.В.
Яшкуль селән, 2011 җил
