Б?гінгі жас ?рпа?ты? алдында ?лемдік стандарт?а негізделген білім алу
жауапкершілігі т?р. ?стаз ш?кіртіні? жеке дамуын ?амтамасыз етуде ?немі ізденісте болу ?ажеттілігі ай?ын к?рінеді. Мектеп бітіріп шы??ан т?лек ?зіне сенімді, білімді ?здігінен алатын, ?з еліні? патриоты болатын, коммуникабелді болуы тиіс. Сонды?тан ?о?ам ?рдайым м??алімдерге жо?ары талаптар ?ояды, сол талаптарды? бірі - б?гінгі педагогтар ?ауымыны?
алдында о?ушыны? функционалды? сауаттылы?ын арттыру, рухани ?суіне жа?дай жасау міндеті т?р.
ХХІ ?асырда?ы о?ушыны сапалы біліммен ?амтамасыз ету ?шін м??алімге алдымен о?ушыны? функционалды? сауаттылы? пен ?мірге ?ажетті ??зырлылы?тар жиынты?ын дамыту ма?ызды болып отыр. Функционалды сауатты о?ушы т?рбиелеуде сындарлы о?ытуды? ма?ызы зор. Ол о?ыту ?рдісіне ?рт?рді тиімді технологияларды енгізу, ?діс-т?сілдерді ?олдану н?тижесінде ?те к?п е?бектенуді ?ажет етеді.
?аза?стан Республикасыны? «Білім туралы» За?ында «Білім беру ж?йесіні? басты міндеті – ?лтты? ж?не азаматты? ??ндылы?тар мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды ?алыптастыру?а ж?не к?сіби шы?дау?а ба?ыттал?ан білім алу ?шін ?ажетті жа?дайлар жасау, о?ытуды? жа?а технологияларын енгізу, білім беруді а?параттандыру, халы?аралы? ?аламды? коммуникациялы? желіге шы?у» деп атап к?рсетілген.
Елбасыны? тапсырмасы бойынша функционалды? сауаттылы?ты дамытуды? жалпы ба?дары ?аза?стан Республикасында білім беруді дамытуды? 2011-2020 жылдар?а арнал?ан мемлекеттік ба?дарламасында аны? к?рсетілген. Онда?ы басты ма?сат жалпы білім беретін мектептерде ?аза?стан Республикасыны? зияткерлік, дене ж?не рухани т?р?ысынан
дамы?ан азаматын ?алыптастыру, оны? физикалы? ??былмалы ?лемде ?леуметтік бейімделуін ?амтамасыз ететін білім алуда?ы ?ажеттіліктерін ?ана?аттандыру болып табылады.
Мектеп о?ушыларыны? функционалды? сауаттылы?ын дамыту ж?ніндегі 2012 - 2016 жылдар?а арнал?ан ?лтты? іс-?имыл жоспары мектеп о?ушыларыны? функционалды? сауаттылы?ын дамыту процесін мазм?нды?, о?у-?дістемелік, материалды?-техникалы? ?амтамасыз ету ж?ніндегі іс-шаралар кешенін ?амтиды. ?лтты? жоспар ?аза?стан Республикасында?ы білім сапасын жетілдіруді? негізгі ба?дары ретінде мектеп о?ушыларыны? функционалды? сауаттылы?ын дамыту іс-?имылдарыны? ма?саттылы?ын,
бірт?тасты?ы мен ж?йелілігін ?амтамасыз етуге арнал?ан. Білім беруді ж?йелі модернизациялауды? бас?а да ба?ыттарымен ?атар енгізілетін болса, о?ушыларды? функционалды? сауаттылы?ын дамытуда о?у ?дерісіне жа?аша ?дістер мен технологияларды ке?інен енгізу ар?ылы баланы? о?у?а деген ?ызы?ушылы?ын тудыру ма?ызды.
Функционалды? сауаттылы? – о?ушыны? о?у ?рекетіне (танымды? ?абілеттерді игеру негізінде) байланысты проблемаларды; ?мір с?ру барысында туындайтын стандартты? проблемаларды (ережелер мен алгоритмдерді ме?геру негізінде); ??ндылы?тар ж?йесінде бейімдеуге ?атысты проблемаларды (??ндылы?тар туралы білімді ме?геру негізінде); к?сіби білімге дайындалу барысында туындайтын проблемаларды (тірек білім мен білікті, сондай-а? к?сіби білім ж?йесі туралы, к?сіби о?у мекемелеріне ?абылдау ережелері туралы ж?не оларда о?у ерекшеліктері туралы білімді ме?геру негізінде) шеше алу ?абілеті.
Б?гінде жа?аша ойлай алатын м??алім м?ртебесі де жо?ары болма?, ол о?ушылар мен оларды? ата-аналарыны? с?раныстарын ?ана?аттандыра алатын жа?а формациялы м??алім. Сол себепті білім ке?істігінде «Жа?аша м??алім ?андай болу керек? ?скеле? ?рпа?ты ?алай ж?не неге ?йрету керекпіз?» деген с?ра?ты? ?зектілігі арта т?спек. Ол ?шін алдымен мектеп
бітіріп шы??ан о?ушыны? табысты болып ?алыптасуына к?сіби білімді м??алім ?ажет.
?о?амны? ?ойып отыр?ан талаптары да осы, ал ?о?ам талаптарына с?йкес болу ?шін м??алім ?зіні? білімін жетілдіре, мінез-??л?ын т?рбиелей, шы?армашылы? даму шараларын ж?зеге асыра білуі керек. На?ыз м??алім – ?зін-?зі дамытып отыратын т?л?а. М??алімні? к?сіби дайынды?ы, білім мен біліктері, о?у ?рдісіні? д?рыс ба?ытта ж?руі тек шы?армашылы? ?ызмет ар?ылы ж?зеге асатыны белгілі. Сонымен ?атар жа?а технологияларды ке?інен пайдалану да ма?ызы болып отыр. Б?гінде жа?а технологияны ме?геруде м??алімні? жан-жа?ты, білімі ?ажет.Жа?а технологияларды ?з т?жірибесінде тиімді ?олданып ж?рген ?стаздар ?ана о?ушыларды? функционалды? сауаттылы?ын дамыта алады. Осы орайда д?ниеж?зіндегі
к?птеген м??алімдерді? іс-т?жірибесінен т?ра?ты орын ал?ан о?ыту ж?мысын ?йымдастыру мен жоспарлауды? негізгі ?а?идаттарын ?олдану орынды да н?тижелі екендігін д?лелдейтін фактілер б?гінгі та?да ?ылыми-педагогикалы? ?дебиетте жеткілікті де?гейде кездеседі. Орта білім беру ж?йесінде ?лемдік жо?ары де?гейге ?ол жеткізген ана??рлым танымал о?ыту ?дістемелері арасында сындарлы (конструктивті) теориялы? о?ыту?а
негізделген т?сіл ке? тара?ан.
Аз ?ана уа?ыт ішінде біліктілікті арттыру курстарыны? мазм?нына да ?згерістер ке? к?лемде енгізілді. Соларды? бірі – де?гейлік ба?дарламаларды? енгізілуі. Ба?дарлама аясында о?ыту н?тижелеріне ?ол жеткізуді, ал?ан білімдерін т?жірибеде ?олдана білумен ?амтамасыз ететін сындарлы ойлау ж?не логикалы? ойлауды дамыту ?шін жа?аша ?дістер
?арастырыл?ан. Осы курстар?а дейін д?ст?рлі о?ытып келген саба?тарда білім беру басымдылы?ы м??алімде болды, о?ушы м??алім тарапынан берілген дайын білімді ?ана алу?а м?мкіндігі болды, ?здігінен ал?ан білімді ары ?арай дамыту, талдау, сыныптастарымен пікір алмасу, с?ра?-жауап алу?а, тере? ойлану?а назар аударылмады. Ал де?гейлік ба?дарламада сындарлы о?ыту ар?ылы осы кемшіліктер ескерілген, я?ни басты басымдылы? керісінше о?ушы?а беріледі, ол о?ушыны? сыныптастарымен та?ырыпты тере? ме?геруге, жеке идеяларын жеткізуге, ал?ан білімдерін ?з де?гейлерінде к?рсетуге, диалог ??ра білуге, сыни т?р?ыдан ойлау?а, орта? шешім ?абылдау?а ?олжетімділігі ?арастырыл?ан. Ба?дарлама
Сындарлы о?ыту ?дерісінде о?ушыларды? ойлауын дамыту оларды? б?рын?ы ал?ан білімдері мен жа?а немесе сыныпта?ы т?рлі дерек к?здерінен, м??алімнен, о?улы?тан ж?не достарынан ал?ан білімдерімен астастырыла ж?зеге асады.
Сындарлы о?ытуды? ма?саты – о?ушыны? п?нді тере? т?сіну ?абілетін дамыту, ал?ан білімдерін сыныптан тыс жерде, кез келген жа?дайда тиімді пайдалана білуін ?амтамасыз ету. Ендеше о?ушыны? фунционалды? сауаттылы?ы да арта т?спек.О?ыту туралы сындарлы т?сінік о?ушы?а на?ты білім беруді ма?сат т?т?ан м??алімні? ?з саба?тарын о?ушыны? идеясы мен білім-біліктілігін дамыту?а ы?пал ететін міндеттерге сай ?йымдастыруын талап етеді. Б?ндай міндеттер о?ушыларды? о?ы?ан та?ырып бойынша білімдерін ?з де?гейінде к?рсетіп, кейбір болжамдар бойынша к?м?нді
Сындарлы о?ыту ?рдісінде м??алім ?ызметіндегі ма?ызды д?ние – жекелеген
о?ушыларды? та?ырыпты ?абылдау ерекшеліктерін, о?ушыларды? т?сінігін жетілдіру немесе жа?сарту ма?сатында олармен ж?мыс ж?ргізу ?ажеттігін ??ынуы, сондай-а? кейбір о?ушыларды? та?ырыпты ?зіне о?тайлы бірегей т?сілдермен ме?геретіндігін жете т?сінуі.
Сындарлы ойлай білген м??алімні? де о?ушысы сыни ойлай алма?. Сыни ойлау –ашы? ?о?ам негізі. Ол ?р жеке т?л?аны? кез-келген жа?дайда?ы м?селені ойлап, зерттеп ?орытып, ?з ойын еркін орта?а жеткізе алуы. Сыни т?р?ыдан ойлау, ?зіндік, жеке ойлау болып табылады.
М??алім о?ушыны сындарлы о?ыта білуі ?шін алдымен ?зі жан-жа?ты ?дістермен ?арулан?ан болуы тиіс, ?рдайым біліктілігнін арттырып отыр?ан абзал. Осы т?р?ыда м??алімдерді? біліктілігін арттыру ?рдісінде ?з т?жірибемізде Де?гейлік ба?дарламалар идеясын енгізгенге дейін ты?даушылар?а дайын материалды беріп ?ана ?оймай, тапсырмалар беру барысында да уа?ытты ?немдеу ?шін жауаптарын бірге ?арастырып, кейде
дайын жауаптарын ?зіміз ?сынып, ?зімізді? к?з?арасымызды д?лелдеуге тырысатын едік. Ал ?сыныл?ан Ба?дарлама идеяларын ты?даушылар?а жеткізу барысында ?зімізді? кемшіліктерімізді ескере бастады?. Сонда?ы т?йгеніміз, е? алдымен педагогты? ?зіндік жа?алы?ы болуы керек. Ол ?шін м??алім алдымен жа?алы?ты? ?ажеттілігін д?лелдеу ар?ылы жа?алы? туралы а?парат жинайды, одан кейін жина?та?ан жа?алы?тарды? ішінен
ма?ызды жа?алы?ты та?дап алады, оны ?олдану туралы шешім ?абылдайды. М??алім инновациялы? іс-?рекетті?, я?ни ?алай ж?зеге асыру жоспарын ??растырады, та?да?ан жа?алы?ты т?жірибесіне енгізудегі кедергілерді аны?тап алады, ?ту ?за?ты?ын, уа?ытын аны?тайды. Осылайша т?жірибесіне жа?алы?тарды енгізуде сындарлы ойлай отыра, рефлексиялы? есеп жазу ар?ылы н?тижесін аны?тау м??алімні? к?сіби шеберлігіні? дамуында ма?ызды болып отыр.
Жа?ашыл м??алімні? к?сіби шы?армашылы? ?рекеттеріні? н?тижелілігіні? болуы о?ушысыны? табыстылы?ымен тікелей байланысты.
О?ушы?а дайын білім мен идеяларды ?сыну емес, о?ушыларды? ?здеріні? білім мен идеялар ??ру?а, я?ни сындарлы о?ыта отыра функционалды? сауаттыры?ын арттыру?а болады.Осы орайда В.А.Сухомлинский «Баланы білім, а?и?ат, ереже мен формулалар ?оймасына ойландырып ?оймас ?шін оны ойланту керек» деп айт?ан с?здерін негізге ала отыра, заман талабына сай жа?а заман о?ушысыны? функционалды? сауттылы?ы жо?ары
болуы тиіс деп ойлаймыз. Ал о?ушыны? функционалды? сауатты? де?гейін арттыруда баланы ойлантуымыз ма?ызды болып табылады. Я?ни о?ушы мектеп ?абыр?асында ал?ан білімдерін ?мірде ?олдана білсе ?ана ол табысты бола алады. Ол ?шін баланы? ал?ан біліміні? д?рыс ба?алануы басты назарда болуы тиіс. М??алім саба? жоспарын ??ру барысында ?ай бала ?алай ба?аланатыны туралы жеке ?арап, алдын ала ба?алау шкалаларын
?арастырып, болжам жасай отыра, оны жоспарына енгізіп, барлы? саба? ?рдісін ба?алау ?ажеттігін ескерген ж?н. О?ушы ?зін-?зі талдау, ?зіне-?зі ба?а беру мен рефлексия жасау т?жірибесін ?йренуі, о?у ?дерісі ?ана емес, ба?алау ?дерісіні? де белсенді ?атысушысы болуы керек.
О?ушыны? функционалды? сауаттылы?ын арттыруда?ы, сындарлы ойлантуда?ы келесі ма?ыздыларыны? бірі – кері байланыс деп есептейміз. О?ушыны? о?у ?рдісінде ал?ан білімдерін келешекте ?олдану ?шін о?ушыны? ?андай де?гейде екендігін, я?ни ?зіні? біліміне ?зі сындарлы ба?а беруге к?мектесіп ?ана ?оймай, ?з проблемасымен жеке ?алмай,
?олдау ар?ылы шешімін табуда ма?ызды. Кері байланыс ?дерісінде о?ушыларды? жауабын мада?тау ж?не жеке ма?сатты к?рсеткіштерді белгілеуді к?здейтін ба?алау. Ол о?ушыларды ?здеріні? ж?мысына ?атысты айтыл?ан пікірлер жайында ойландырып, оларды келешекте жетілдіру м?мкіндіктерін табу?а ынталандырады. Сонды?тан да астарлы ба?алай отыра,
сыни ойлай білу ж?не ?зіндік ж?мыс істей білу ?абілеттілігі м??алімні? жа?а идеяларды тудыру?а, саба? ?дерісін одан ?рі дамытуда ма?ызы зор болып табылады.Сонды?тан б?гінгі о?ушыны? функционалды? сауаттылы?ын арттыруда жа?а формацияда?ы м??алім бойында т?мендегі к?сіби ??зыреттілігі болса ма?сатымыз?а бірге жетпекпіз, ол:
- о?ушылар?а ?ам?орлы? к?рсете білетін, о?ан ы?пал жасай алатын ж?не ?з бетінше шешім ?абылдауда ба?ыт-ба?дар беретін;
- ?рбір о?ушыны? п?нді т?сінуді ?алай ??рылымдау ?ажеттігін ойластыра білетінін сезінетін, осы к?з?арастар т?р?ысынан білімі мен т?жірибесін ?алыптастыратын;
- о?ушыны? білім беру ба?дарламасы де?гейлері бойынша ілгері жылжуын ?рістету ма?сатында мазм?н?а с?йкес кері байланыс орната алатын к?сіби білімі мен т?сінігі бар;- о?ытуды? ма?саты мен саба?ты? н?тижелі де табысты ?ту ?лшемдерін, ?зі мен о?ушыларыны? б?л ?лшемдерге ?андай д?режеде с?йкес келетіндігін білетін;
- о?ушыларды? игерген білімі мен о?ушылар мойында?ан «Біз ?айда бара
жатырмыз?», «?андай іс-?рекет жасау керек?», «Одан ?рі не істеу керек?» деген сия?ты табыстылы? ?лшемдері арасында?ы алша?ты?ты жою ?шін не істеу керек екенін білетін;
- бастап?ы идеядан ?зге идеяларды ?рістете байланыстыратын ж?не сол идеяларды о?ушыларды? ?здері ??растырып, жандандыра алатындай етіп жина?тап, толы?тырып, тере?детіп бере алатын м??алімдер. Б?л ??зыреттіліктер де?гейлік ба?дарламада к?рсетілген.
Белгілі педагог К.Ушинскийді? «М??алім – ?зіні? білімін ?здіксіз к?теріп отыр?анда ?ана м??алім, ал о?уды, іздеуді то?татысымен оны? м??алімдігі де жойылады» - деген пікірін негізге ала отыра м??алім ?рдайым к?сіби дамуына назар аудару ?ажет.
?дебиеттер:
1. ?аза?стан Республикасыны? «Білім туралы» За?ы, 2007.
2. «?аза?стан Республикасында білім беруді дамытуды? 2011-2020 жылдар?а арнал?ан
мемлекеттік ба?дарламасы». Астана, 2010
3. «О?ушыларды? функционалды? сауаттылы?ын дамыту ж?ніндегі 2012-2016 жылдар?а
ОҚУШЫНЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУДАҒЫ СЫНДАРЛЫ ОҚЫТУДЫҢ РӨЛІ
Бүгінгі жас ұрпақтың алдында әлемдік стандартқа негізделген білім алу
жауапкершілігі тұр. Ұстаз шәкіртінің жеке дамуын қамтамасыз етуде үнемі ізденісте болу қажеттілігі айқын көрінеді. Мектеп бітіріп шыққан түлек өзіне сенімді, білімді өздігінен алатын, өз елінің патриоты болатын, коммуникабелді болуы тиіс. Сондықтан қоғам әрдайым мұғалімдерге жоғары талаптар қояды, сол талаптардың бірі - бүгінгі педагогтар қауымының
алдында оқушының функционалдық сауаттылығын арттыру, рухани өсуіне жағдай жасау міндеті тұр.
ХХІ ғасырдағы оқушыны сапалы біліммен қамтамасыз ету үшін мұғалімге алдымен оқушының функционалдық сауаттылық пен өмірге қажетті құзырлылықтар жиынтығын дамыту маңызды болып отыр. Функционалды сауатты оқушы тәрбиелеуде сындарлы оқытудың маңызы зор. Ол оқыту үрдісіне әртүрді тиімді технологияларды енгізу, әдіс-тәсілдерді қолдану нәтижесінде өте көп еңбектенуді қажет етеді.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті – ұлттық және азаматтық құндылықтар мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желіге шығу» деп атап көрсетілген .
Елбасының тапсырмасы бойынша функционалдық сауаттылықты дамытудың жалпы бағдары Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында анық көрсетілген. Ондағы басты мақсат жалпы білім беретін мектептерде Қазақстан Республикасының зияткерлік, дене және рухани тұрғысынан
дамыған азаматын қалыптастыру, оның физикалық құбылмалы әлемде әлеуметтік бейімделуін қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады .
Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012 - 2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту процесін мазмұндық, оқу-әдістемелік, материалдық-техникалық қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар кешенін қамтиды. Ұлттық жоспар Қазақстан Республикасындағы білім сапасын жетілдірудің негізгі бағдары ретінде мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту іс-қимылдарының мақсаттылығын,
біртұтастығы мен жүйелілігін қамтамасыз етуге арналған. Білім беруді жүйелі модернизациялаудың басқа да бағыттарымен қатар енгізілетін болса, оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуда оқу үдерісіне жаңаша әдістер мен технологияларды кеңінен енгізу арқылы баланың оқуға деген қызығушылығын тудыру маңызды .
Функционалдық сауаттылық – оқушының оқу әрекетіне (танымдық қабілеттерді игеру негізінде) байланысты проблемаларды; өмір сүру барысында туындайтын стандарттық проблемаларды (ережелер мен алгоритмдерді меңгеру негізінде); құндылықтар жүйесінде бейімдеуге қатысты проблемаларды (құндылықтар туралы білімді меңгеру негізінде); кәсіби білімге дайындалу барысында туындайтын проблемаларды (тірек білім мен білікті, сондай-ақ кәсіби білім жүйесі туралы, кәсіби оқу мекемелеріне қабылдау ережелері туралы және оларда оқу ерекшеліктері туралы білімді меңгеру негізінде) шеше алу қабілеті .
Бүгінде жаңаша ойлай алатын мұғалім мәртебесі де жоғары болмақ, ол оқушылар мен олардың ата-аналарының сұраныстарын қанағаттандыра алатын жаңа формациялы мұғалім. Сол себепті білім кеңістігінде «Жаңаша мұғалім қандай болу керек? Өскелең ұрпақты қалай және неге үйрету керекпіз?» деген сұрақтың өзектілігі арта түспек. Ол үшін алдымен мектеп
бітіріп шыққан оқушының табысты болып қалыптасуына кәсіби білімді мұғалім қажет.
Қоғамның қойып отырған талаптары да осы, ал қоғам талаптарына сәйкес болу үшін мұғалім өзінің білімін жетілдіре, мінез-құлқын тәрбиелей, шығармашылық даму шараларын жүзеге асыра білуі керек. Нағыз мұғалім – өзін-өзі дамытып отыратын тұлға. Мұғалімнің кәсіби дайындығы, білім мен біліктері, оқу үрдісінің дұрыс бағытта жүруі тек шығармашылық қызмет арқылы жүзеге асатыны белгілі. Сонымен қатар жаңа технологияларды кеңінен пайдалану да маңызы болып отыр. Бүгінде жаңа технологияны меңгеруде мұғалімнің жан-жақты, білімі қажет .Жаңа технологияларды өз тәжірибесінде тиімді қолданып жүрген ұстаздар ғана оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыта алады. Осы орайда дүниежүзіндегі
көптеген мұғалімдердің іс-тәжірибесінен тұрақты орын алған оқыту жұмысын ұйымдастыру мен жоспарлаудың негізгі қағидаттарын қолдану орынды да нәтижелі екендігін дәлелдейтін фактілер бүгінгі таңда ғылыми-педагогикалық әдебиетте жеткілікті деңгейде кездеседі. Орта білім беру жүйесінде әлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген анағұрлым танымал оқыту әдістемелері арасында сындарлы (конструктивті) теориялық оқытуға
негізделген тәсіл кең тараған .
Аз ғана уақыт ішінде біліктілікті арттыру курстарының мазмұнына да өзгерістер кең көлемде енгізілді. Солардың бірі – деңгейлік бағдарламалардың енгізілуі. Бағдарлама аясында оқыту нәтижелеріне қол жеткізуді, алған білімдерін тәжірибеде қолдана білумен қамтамасыз ететін сындарлы ойлау және логикалық ойлауды дамыту үшін жаңаша әдістер
қарастырылған. Осы курстарға дейін дәстүрлі оқытып келген сабақтарда білім беру басымдылығы мұғалімде болды, оқушы мұғалім тарапынан берілген дайын білімді ғана алуға мүмкіндігі болды, өздігінен алған білімді ары қарай дамыту, талдау, сыныптастарымен пікір алмасу, сұрақ-жауап алуға, терең ойлануға назар аударылмады. Ал деңгейлік бағдарламада сындарлы оқыту арқылы осы кемшіліктер ескерілген, яғни басты басымдылық керісінше оқушыға беріледі, ол оқушының сыныптастарымен тақырыпты терең меңгеруге, жеке идеяларын жеткізуге, алған білімдерін өз деңгейлерінде көрсетуге, диалог құра білуге, сыни тұрғыдан ойлауға, ортақ шешім қабылдауға қолжетімділігі қарастырылған. Бағдарлама
идеяларын оқу үдерісіне енгізудегі зерттеулерден көптеген сұрақтар туындайды. Бұдан маңызды идеялар туындап, қызығушылық арта түскенін көреміз.
Сындарлы оқыту үдерісінде оқушылардың ойлауын дамыту олардың бұрынғы алған білімдері мен жаңа немесе сыныптағы түрлі дерек көздерінен, мұғалімнен, оқулықтан және достарынан алған білімдерімен астастырыла жүзеге асады.
Сындарлы оқытудың мақсаты – оқушының пәнді терең түсіну қабілетін дамыту, алған білімдерін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз ету. Ендеше оқушының фунционалдық сауаттылығы да арта түспек.Оқыту туралы сындарлы түсінік оқушыға нақты білім беруді мақсат тұтқан мұғалімнің өз сабақтарын оқушының идеясы мен білім-біліктілігін дамытуға ықпал ететін міндеттерге сай ұйымдастыруын талап етеді. Бұндай міндеттер оқушылардың оқыған тақырып бойынша білімдерін өз деңгейінде көрсетіп, кейбір болжамдар бойынша күмәнді
ойларын білдіре алатындай, пікір-көзқарастарын нақтылап, жаңа ұғым-түсініктерін өрістетуге орайластырылып құрылады.
Сындарлы оқыту үрдісінде мұғалім қызметіндегі маңызды дүние – жекелеген
оқушылардың тақырыпты қабылдау ерекшеліктерін, оқушылардың түсінігін жетілдіру немесе жақсарту мақсатында олармен жұмыс жүргізу қажеттігін ұғынуы, сондай-ақ кейбір оқушылардың тақырыпты өзіне оңтайлы бірегей тәсілдермен меңгеретіндігін жете түсінуі .
Сындарлы ойлай білген мұғалімнің де оқушысы сыни ойлай алмақ. Сыни ойлау –ашық қоғам негізі. Ол әр жеке тұлғаның кез-келген жағдайдағы мәселені ойлап, зерттеп қорытып, өз ойын еркін ортаға жеткізе алуы. Сыни тұрғыдан ойлау, өзіндік, жеке ойлау болып табылады .
Мұғалім оқушыны сындарлы оқыта білуі үшін алдымен өзі жан-жақты әдістермен қаруланған болуы тиіс, әрдайым біліктілігнін арттырып отырған абзал. Осы тұрғыда мұғалімдердің біліктілігін арттыру үрдісінде өз тәжірибемізде Деңгейлік бағдарламалар идеясын енгізгенге дейін тыңдаушыларға дайын материалды беріп қана қоймай, тапсырмалар беру барысында да уақытты үнемдеу үшін жауаптарын бірге қарастырып, кейде
дайын жауаптарын өзіміз ұсынып, өзіміздің көзқарасымызды дәлелдеуге тырысатын едік. Ал ұсынылған Бағдарлама идеяларын тыңдаушыларға жеткізу барысында өзіміздің кемшіліктерімізді ескере бастадық. Сондағы түйгеніміз, ең алдымен педагогтың өзіндік жаңалығы болуы керек. Ол үшін мұғалім алдымен жаңалықтың қажеттілігін дәлелдеу арқылы жаңалық туралы ақпарат жинайды, одан кейін жинақтаған жаңалықтардың ішінен
маңызды жаңалықты таңдап алады, оны қолдану туралы шешім қабылдайды. Мұғалім инновациялық іс-әрекеттің, яғни қалай жүзеге асыру жоспарын құрастырады, таңдаған жаңалықты тәжірибесіне енгізудегі кедергілерді анықтап алады, өту ұзақтығын, уақытын анықтайды. Осылайша тәжірибесіне жаңалықтарды енгізуде сындарлы ойлай отыра, рефлексиялық есеп жазу арқылы нәтижесін анықтау мұғалімнің кәсіби шеберлігінің дамуында маңызды болып отыр.
Жаңашыл мұғалімнің кәсіби шығармашылық әрекеттерінің нәтижелілігінің болуы оқушысының табыстылығымен тікелей байланысты.
Оқушыға дайын білім мен идеяларды ұсыну емес, оқушылардың өздерінің білім мен идеялар құруға, яғни сындарлы оқыта отыра функционалдық сауаттырығын арттыруға болады.Осы орайда В.А.Сухомлинский «Баланы білім, ақиқат, ереже мен формулалар қоймасына ойландырып қоймас үшін оны ойланту керек» деп айтқан сөздерін негізге ала отыра, заман талабына сай жаңа заман оқушысының функционалдық сауттылығы жоғары
болуы тиіс деп ойлаймыз. Ал оқушының функционалдық сауаттық деңгейін арттыруда баланы ойлантуымыз маңызды болып табылады. Яғни оқушы мектеп қабырғасында алған білімдерін өмірде қолдана білсе ғана ол табысты бола алады. Ол үшін баланың алған білімінің дұрыс бағалануы басты назарда болуы тиіс. Мұғалім сабақ жоспарын құру барысында қай бала қалай бағаланатыны туралы жеке қарап, алдын ала бағалау шкалаларын
қарастырып, болжам жасай отыра, оны жоспарына енгізіп, барлық сабақ үрдісін бағалау қажеттігін ескерген жөн. Оқушы өзін-өзі талдау, өзіне-өзі баға беру мен рефлексия жасау тәжірибесін үйренуі, оқу үдерісі ғана емес, бағалау үдерісінің де белсенді қатысушысы болуы керек.
Оқушының функционалдық сауаттылығын арттырудағы, сындарлы ойлантудағы келесі маңыздыларының бірі – кері байланыс деп есептейміз. Оқушының оқу үрдісінде алған білімдерін келешекте қолдану үшін оқушының қандай деңгейде екендігін, яғни өзінің біліміне өзі сындарлы баға беруге көмектесіп қана қоймай, өз проблемасымен жеке қалмай,
қолдау арқылы шешімін табуда маңызды. Кері байланыс үдерісінде оқушылардың жауабын мадақтау және жеке мақсатты көрсеткіштерді белгілеуді көздейтін бағалау. Ол оқушыларды өздерінің жұмысына қатысты айтылған пікірлер жайында ойландырып, оларды келешекте жетілдіру мүмкіндіктерін табуға ынталандырады. Сондықтан да астарлы бағалай отыра,
сыни ойлай білу және өзіндік жұмыс істей білу қабілеттілігі мұғалімнің жаңа идеяларды тудыруға, сабақ үдерісін одан әрі дамытуда маңызы зор болып табылады.Сондықтан бүгінгі оқушының функционалдық сауаттылығын арттыруда жаңа формациядағы мұғалім бойында төмендегі кәсіби құзыреттілігі болса мақсатымызға бірге жетпекпіз, ол:
- оқушыларға қамқорлық көрсете білетін, оған ықпал жасай алатын және өз бетінше шешім қабылдауда бағыт-бағдар беретін;
- әрбір оқушының пәнді түсінуді қалай құрылымдау қажеттігін ойластыра білетінін сезінетін, осы көзқарастар тұрғысынан білімі мен тәжірибесін қалыптастыратын;
- оқушының білім беру бағдарламасы деңгейлері бойынша ілгері жылжуын өрістету мақсатында мазмұнға сәйкес кері байланыс орната алатын кәсіби білімі мен түсінігі бар;- оқытудың мақсаты мен сабақтың нәтижелі де табысты өту өлшемдерін, өзі мен оқушыларының бұл өлшемдерге қандай дәрежеде сәйкес келетіндігін білетін;
- оқушылардың игерген білімі мен оқушылар мойындаған «Біз қайда бара
жатырмыз?», «Қандай іс-әрекет жасау керек?», «Одан әрі не істеу керек?» деген сияқты табыстылық өлшемдері арасындағы алшақтықты жою үшін не істеу керек екенін білетін;
- бастапқы идеядан өзге идеяларды өрістете байланыстыратын және сол идеяларды оқушылардың өздері құрастырып, жандандыра алатындай етіп жинақтап, толықтырып, тереңдетіп бере алатын мұғалімдер. Бұл құзыреттіліктер деңгейлік бағдарламада көрсетілген.
Белгілі педагог К.Ушинскийдің «Мұғалім – өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім, ал оқуды, іздеуді тоқтатысымен оның мұғалімдігі де жойылады» - деген пікірін негізге ала отыра мұғалім әрдайым кәсіби дамуына назар аудару қажет.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы, 2007.
2. «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы». Астана, 2010
3. «Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға
арналған Ұлттық жоспар» / http://www.edu.gov.kz.
4. «Глоссарий», «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ, Педагогикалық шеберлік
орталығы, Кембридж Университетінің білім факультеті, Қазақстан - Астана, 2012.
5. «Мұғалімге арналған нұсқаулық» Үшінші (базалық) деңгей, «Назарбаев Зияткерлік
мектептері» ДББҰ, Астана, 2012.
6. Ташенова А. Сын тұрғысынан ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту. Білім-
