Екі к?зден м?лтілдеп жас келеді,-деп басталатын «Елім-ай» ?ніні? шы??анына биыл 290 жыл толады. Б?л ?нді ж?не осы аттас к?й мен тарихи дастанлы хал?ымызды? басынан ?ткен ?иын-?ыстау «А?табан ш?бырынды, Ал?ак?л с?лама» кезінде ша?ар?ан ата?ты ?ожаберген жырау Толыбай?лы (1663-1763) бабамыз еді.
?ожаберген жырау 1663 жыл?ы наурыз айында ?азіргі Солт?стік ?аза?стан облысыны? Жамбыл ауданында?ы Благовещенка ауылыны? ма?ында Тобылай сыншы ?ара?ай деген орманы? ?ойнауында д?ние келіп, сол жерде1763 жылы 100 жас?а келіп, ауырып ?айтыс болады.
Бас?арып ?ш ж?з ?олын 23 жыл,
Орнымды Б?генбай?а бердім биыл.
Еш сардан ?айт ?ыл?ан жо? жарлы?ымды,
кезінде ?за? со?ыс к?ндер ?иын.
?ожаберген жырау- ?з-Т?укені? «Жеті жар?ысын» жаз?ан ??ламаларды? бірі. Оны ?алай жаз?аны туралы жырау былай дейді:
?з- Т?укеге ?ызмет ?ып,
Жаздым «Жеті жар?ыны».
Салыстырып талдадым
Бергі менен ар?ыны.
?з- Т?укені? бас биі-
Майлы батыр а?амыз
Н?с?а айт?ан со? Майлы- еке?,
Ке?іп ?алды жа?амыз.
К?мектесті біздерге
?азыбек, Т?ле, ?йтеке.
?аза?ты? за?ын ны?айтып,
Тыйым салды тентекке.
Белгілі К?теш а?ын Рай?лы да ?зіні? «Жиен жырау» дастанында:
А?ылдасып ?ш биемен
«Жеті жар?ыны» жаз?ан ер.
Кім десе?із ол бекті:
?ожаберген кеме?гер,-деп жазады.
Айбын Жырау 1710 жыл?ы жазда ?зіні? к?п жылдар?а созыл?ан ауыр со?ызтар?а ?здіксіз ?атысып шарша?анын мойындап, ?з- Т?уке хан?а ?зін ордабасы ?ызметінен босатуын ?тініп, орнына ?зіні? ш?кірті, жас Б?генбай батыр А?ша?лын сайлауды ?сынады. ?з- Т?уке хан арнайы ??рылтай ?ткізіп, Б?генбайды ордабасы етіп сайлатады, сол жиында ?ожаберген Б?генбай?а а?батасын береді
?ожаберген ?аділ ер,
?адірін білген ?алы? ел
Б?генбайдай батыр?а
Билігін берген ардагер
?ожаеке мен Б?генбай
Ш?кірт бол?ан жан еді
Сайлат?ан оны ?стазым
?арадан шы??ан хан еді.
С?йтіп,?ожа екен 1710-1723 жылдар арала?ында ?з ж?рты Керей- Уа??а басшы болады.
Г?лжайна
«Елім-ай» ?ні?, «Елім-ай» к?йін, «Елім-ай» дастаныны? бірінші б?лімін ?ожаберген а?ын сол ?оршауда бол?ан кезінде шы?арыпты.Б?л кезде ол 60 жаста екен.
?ожабергенні? ?мірі мен шы?армашылы? ?ызметі дер кезінде жиналмай,зерттелмей,іздеушісі болмай ?алды.
Ошанова Г?лсина:Елім-ай ?ні орындалады.
Берікг?л:
?ожаберген жырауды ХIХ ?асырды? екінші жартысында Ш??герей Б?кеев (1847-1920) ХХ ?асырды? басында С?лтанмахм?т Торай?ыров(1893-1920) зерттеген екен.Беретін хал?ымызды? белгілі ?скерей ?айраткер,ата?ты батыр,?йгілі жазушы Баруыржан Момыш?лы “Елім-ай дастанын былай деп ба?алапты: «Керей ?ожаберген жыраудай б?рын-со?ды ?мір с?рген ?аза? а?ындарыны? бірде -біреуі ?аза? ж?рты жеріні? к?лемі? шекарасын ай?ындап берген емес.Ол кісіні? “Елім-ай жыры-?скери дастан!Жас бала кезімде оны ?ншілерді? аузынан талай рет естіп едім.Шіркін, сол ?скери дастан ?айда бар екен?»-деген екен.
Алмас:
Алайда,кейін ?за? жылдар бойы ?ожаберген есімі аталмай келді.Академик Манаш ?озыбаевты? айтуынша,оны? себебі екеу:Бірінші -?ожаберген баба орыс империясына ашы? ?арсы,оны? Елім-айы иперия?а ?арсы туынды.Онда ол орыс империясы ?алма?тар?а ?ару сатты,?олдады деп айыптайды...Екіншісі - «Елім-айы» ?аза? хандарыны? т?ре т??ымынан сайлануына ?арсы.Ал т?релер ?улеті ?аза? ?о?амына ендеп,бойлап араласып,??раласып кеткен-ді»
Тарихтан белгілі,А?тамберді жырау,Т?ті?ара а?ын,?мбетей жыраулар ?ожаберген жыраудан ?лгі ал?ан кіші замандастары болатын.Ал ата?ты Б??ар жырау ?ожаберген ?стазына арнап ?аділер ?стазыма деген ?ле?-тол?ауларын шы?ар?ан.?ожаберген бабамызды? кім бол?анын,?аза? тарихында?ы орны ?андай екенін Б??ар жырауды? осы ?ле?дерінен де бай?ау?а болады.
Ерлан:
Б??ар жырау ?стазыма атты тол?ауында ?ожаберген жырауды? м?сылман еліні? біріккен ?скерін бас?арып,азатты? со?ыста ?лкен-?лкен же?істерге жетіп,?алы? м?сылман ж?ртыны? с?йіспеншілігіне б?ленгенін,к?пшіліктен сан рет ал?ыс ал?анын жырлайды,?стазыны? ту?ан хал?ына найзасымен ?ана емес,?обызы мен сыбыз?ысын,домбырасын ?оса ?стап,жырын а?ылтып,к?йін т?ге ?ызмет еткен отаншыл а?ын екенін жазады.
Жалаулы найза,?обызды,
Домбырасын кол?а ал?ан.
?амал?а шабар алдында
Шы?арып ?лен таста?ан
?иын-?ыстау кезенде
Намысын ?оз?ап ?ленмен,
?ожаберген ?стазым
?алы? кол?а дем берген
?сиет айт деп с?раса?,
Б??ар деген а?а?нан
?лгі алы?дар , балалар,
?ожаберген баба?нан
Арман: Рас со??ы 30-35жылда жырауды? ?мірі мен шы?армашылы?ы біршама зерттеліп келеді.А?ынны? ?мірі мен ?о?амды? ?ызметі туралы деректер ж?не оны? атал?ан шы?армалары туралы бірталай зерттеу ма?алалар баспас?з беттерінде жариаланды.Оны? шы?армалары 1983 жылы ?ылым баспасынан жары? к?рген Ерте д?уірдегі ?аза? ?дебиеті-атты жина??а енді ж?не онда ?ожаберген жырауды? Елім-ай ?ні мен к?йін,
Міне,осы кітапта ?ожаберген жырауды? ?ріптес замандастары А?тамберді жырау,Т?ті?ара а?ын мен ?ожабергенні? ш?кірті Б??ар жырауды? шы?армалары мен ?ыс?аша ?мірбаяндары берілген.
Тек,90-шы жылдары ?ожаберген жырау,батыр туралы ірі к?лемді ма?алалар шы?а бастады.
?діл:
?ожаберген бабамызды? Елім-ай дастаныны? орны ерекше.Оны тек дастан деу аз сия?ты.Оны? арнасы ке?-?лтты? болу,болмауы,Отан та?дыры.Бір ?асырлы? тарихты саралап,?лтты? сан ?асырлы? салт-санасын,мемлекет билеу ж?йесін ба?алап,ж?здеген мемлекет,?скери,саяси ?айраткерлерін жеке-жеке даралап, д?бірлеген о?и?алар бол?ан жерді аралап жазыл?а ?лы эпопеялы? тунды.Елім-ай шын м?нінде ?лты? сананы? биік шы?ы, ?лты? сергелде?ге душар бол?анда?ы м??ы, болаша??а ??лаш сілтеп, ?айсар, намысшыл ?аза?ты? ?лт болмысын жа??ырту?а ?мтылысыны? шаншыла ат?ан ?айнар жыры да сыры.
Темірлан:
Осы конференциядан кейін ?ожаберген жырау туралы газет ,журналдарда зерттеулер,ма?алалар к?птеп шы?а бастады.Солт?стік ?аза?стан мемлекеттік м?ражайында?ы Асыл м?ра орталы?ыны? ?ызметкерлері ?з к?шімен зерттеу ма?алаларыны? ша?ын жина?ын шы?арды. 2003 жылы осы ?ызметкерлер ж?не белгілі фольклоршы ?аратай Би?ожин сол кездегі облыс ?кіміні? орынбасары ?уат Есімхановты? ?олдауымен «?ожаберген жырау. Та?дамалы шы?армалары» атты жина? шы?арды.
Ал 2011 жылы М?жіліс депутаты, генерал-лейтенант Абай Тазболатовты? ?олдауымен «Дауылпас баба – ?ожаберген жырау (шы?армалар жина?ы мен зерттеулер)» атты кітап Алматыны? «Мектеп» баспасынан 1000 данамен шы?ты. Жырауды? ту?ан жеріндегі ?орымында жерлестері о?ан арнап к?мбез орнатып, ас берді. Жамбыл ауданыны? орталы?ы Пресновка ауылында?ы ?аза? мектебіні? алдында?ы ала??а есімі беріліп, бюсті орнатылды, мектепте м?ражайы ашылды. Петропавл ?аласында?ы № 6 ?аза? орта мектебі жырау есімімен аталады.
Дегенмен де, ?йгілі
Дегенмен де, ?йгілі бабамыз ?ожаберген жырау Толыбай?лы ?лі де республика ж?ртшылы?ына толы? таныз емес. Оны? ?аза? тарихы мен ?дебиетінен ?з орнын алатын уа?ыт жетті.
?ожеке? «Елім-ай» дастанында:
?рпа??а ?зім ?лсем
?рпа??а ?зім ?лсем, атым ?алсын.
Жырыма барша ж?ртым ??ла? салсын.
«Бабамны? ?ожаберген дастаны» деп,
?мытпай кейінгі жас есіне алсын,- деген екен
Бабамызды? б?л ?сиеті оны? биыл ?тетін 350 жылды? мерейтойында орындалар, ?ожаберген жырауды? щы?армалары республикалы? де?гейде к?п таралыммен шы?ар, Астана, Петропавл ?алаларында с?улетті ескерткіштері орнатылып, к?шелер ж?не Петропавл ?аласында?ы ?скери институт оны? есімімен аталар деген ?міттеміз.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«?ожаберген жырауды? ту?анына- 350 жыл »
Кирилловка орта мектебі
Қожаберген жыраудың туғанына- 350 жыл
Атақты тұлға
/ауызша журнал/
Өткізген: Мұқажанова М.Қ
2013 жыл
Ерғанат
Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді,
Екі көзден мөлтілдеп жас келеді,-деп басталатын «Елім-ай» әнінің шыққанына биыл 290 жыл толады. Бұл әнді және осы аттас күй мен тарихи дастанлы халқымыздың басынан өткен қиын-қыстау «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» кезінде шағарған атақты Қожаберген жырау Толыбайұлы (1663-1763) бабамыз еді.
Қожаберген жырау 1663 жылғы наурыз айында қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының Жамбыл ауданындағы Благовещенка ауылының маңында Тобылай сыншы қарағай деген орманың қойнауында дүние келіп, сол жерде1763 жылы 100 жасқа келіп, ауырып қайтыс болады.
Басқарып үш жүз қолын 23 жыл,
Орнымды Бөгенбайға бердім биыл.
Еш сардан қайт қылған жоқ жарлығымды,
кезінде ұзақ соғыс күндер қиын.
Қожаберген жырау- Әз-Тәукенің «Жеті жарғысын» жазған ғұламалардың бірі. Оны қалай жазғаны туралы жырау былай дейді:
Әз- Тәукеге қызмет қып,
Жаздым «Жеті жарғыны».
Салыстырып талдадым
Бергі менен арғыны.
Әз- Тәукенің бас биі-
Майлы батыр ағамыз
Нұсқа айтқан соң Майлы- екең,
Кеңіп қалды жағамыз.
Көмектесті біздерге
Қазыбек, Төле, Әйтеке.
Қазақтың заңын нығайтып,
Тыйым салды тентекке.
Белгілі Көтеш ақын Райұлы да өзінің «Жиен жырау» дастанында:
Ақылдасып үш биемен
«Жеті жарғыны» жазған ер.
Кім десеңіз ол бекті:
Қожаберген кемеңгер,-деп жазады.
Айбын Жырау 1710 жылғы жазда өзінің көп жылдарға созылған ауыр соғызтарға үздіксіз қатысып шаршағанын мойындап, Әз- Тәуке ханға өзін ордабасы қызметінен босатуын өтініп, орнына өзінің шәкірті, жас Бөгенбай батыр Ақшаұлын сайлауды ұсынады. Әз- Тәуке хан арнайы құрылтай өткізіп, Бөгенбайды ордабасы етіп сайлатады, сол жиында Қожаберген Бөгенбайға ақбатасын береді
Қожаберген ғаділ ер,
Қадірін білген қалың ел
Бөгенбайдай батырға
Билігін берген ардагер
Қожаеке мен Бөгенбай
Шәкірт болған жан еді
Сайлатқан оны ұстазым
Қарадан шыққан хан еді.
Сөйтіп,Қожа екен 1710-1723 жылдар аралағында өз жұрты Керей- Уаққа басшы болады.
Гүлжайна
«Елім-ай» әнің, «Елім-ай» күйін, «Елім-ай» дастанының бірінші бөлімін Қожаберген ақын сол қоршауда болған кезінде шығарыпты.Бұл кезде ол 60 жаста екен.
Қожабергеннің өмірі мен шығармашылық қызметі дер кезінде жиналмай,зерттелмей,іздеушісі болмай қалды.
Ошанова Гүлсина:Елім-ай әні орындалады.
Берікгүл:
Қожаберген жырауды ХIХ ғасырдың екінші жартысында Шәңгерей Бөкеев (1847-1920) ХХ ғасырдың басында Сұлтанмахмұт Торайғыров(1893-1920) зерттеген екен.Беретін халқымыздың белгілі әскерей қайраткер,атақты батыр,әйгілі жазушы Баруыржан Момышұлы “Елім-ай дастанын былай деп бағалапты: «Керей Қожаберген жыраудай бұрын-соңды өмір сүрген қазақ ақындарының бірде -біреуі қазақ жұрты жерінің көлемің шекарасын айқындап берген емес.Ол кісінің “Елім-ай жыры-әскери дастан!Жас бала кезімде оны әншілердің аузынан талай рет естіп едім.Шіркін, сол әскери дастан қайда бар екен?»-деген екен.
Алмас:
Алайда,кейін ұзақ жылдар бойы Қожаберген есімі аталмай келді.Академик Манаш Қозыбаевтың айтуынша,оның себебі екеу:Бірінші -Қожаберген баба орыс империясына ашық қарсы,оның Елім-айы иперияға қарсы туынды.Онда ол орыс империясы қалмақтарға қару сатты,қолдады деп айыптайды...Екіншісі - «Елім-айы» қазақ хандарының төре тұқымынан сайлануына қарсы.Ал төрелер әулеті қазақ қоғамына ендеп,бойлап араласып,құраласып кеткен-ді»
Тарихтан белгілі,Ақтамберді жырау,Тәтіқара ақын,Үмбетей жыраулар Қожаберген жыраудан үлгі алған кіші замандастары болатын.Ал атақты Бұқар жырау Қожаберген ұстазына арнап Ғаділер Ұстазыма деген өлең-толғауларын шығарған.Қожаберген бабамыздың кім болғанын,қазақ тарихындағы орны қандай екенін Бұқар жыраудың осы өлеңдерінен де байқауға болады.
Ерлан:
Бұқар жырау Ұстазыма атты толғауында Қожаберген жыраудың мұсылман елінің біріккен әскерін басқарып,азаттық соғыста үлкен-үлкен жеңістерге жетіп,қалың мұсылман жұртының сүйіспеншілігіне бөленгенін,көпшіліктен сан рет алғыс алғанын жырлайды,ұстазының туған халқына найзасымен ғана емес,қобызы мен сыбызғысын,домбырасын қоса ұстап,жырын ағылтып,күйін төге қызмет еткен отаншыл ақын екенін жазады.
Жалаулы найза,қобызды,
Домбырасын колға алған.
Қамалға шабар алдында
Шығарып өлен тастаған
Қиын-қыстау кезенде
Намысын қозғап өленмен,
Қожаберген ұстазым
Қалың колға дем берген
Өсиет айт деп сұрасаң,
Бұқар деген ағаңнан
Үлгі алыңдар , балалар,
Қожаберген бабаңнан
Арман: Рас соңғы 30-35жылда жыраудың өмірі мен шығармашылығы біршама зерттеліп келеді.Ақынның өмірі мен қоғамдық қызметі туралы деректер және оның аталған шығармалары туралы бірталай зерттеу мақалалар баспасөз беттерінде жариаланды.Оның шығармалары 1983 жылы Ғылым баспасынан жарық көрген Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті-атты жинаққа енді және онда Қожаберген жыраудың Елім-ай әні мен күйін,
Міне,осы кітапта Қожаберген жыраудың әріптес замандастары Ақтамберді жырау,Тәтіқара ақын мен Қожабергеннің шәкірті Бұқар жыраудың шығармалары мен қысқаша өмірбаяндары берілген.
Тек,90-шы жылдары Қожаберген жырау,батыр туралы ірі көлемді мақалалар шыға бастады.
Әділ:
Қожаберген бабамыздың Елім-ай дастанының орны ерекше.Оны тек дастан деу аз сияқты.Оның арнасы кең-ұлттың болу,болмауы,Отан тағдыры.Бір ғасырлық тарихты саралап,ұлттың сан ғасырлық салт-санасын,мемлекет билеу жүйесін бағалап,жүздеген мемлекет,әскери,саяси қайраткерлерін жеке-жеке даралап, дүбірлеген оқиғалар болған жерді аралап жазылға ұлы эпопеялық тунды.Елім-ай шын мәнінде ұлтық сананың биік шыңы, ұлтық сергелдеңге душар болғандағы мұңы, болашаққа құлаш сілтеп, қайсар, намысшыл қазақтың ұлт болмысын жаңғыртуға ұмтылысының шаншыла атқан қайнар жыры да сыры.
Темірлан:
Осы конференциядан кейін Қожаберген жырау туралы газет ,журналдарда зерттеулер,мақалалар көптеп шыға бастады.Солтүстік Қазақстан мемлекеттік мұражайындағы Асыл мұра орталығының қызметкерлері өз күшімен зерттеу мақалаларының шағын жинағын шығарды. 2003 жылы осы қызметкерлер және белгілі фольклоршы Қаратай Биғожин сол кездегі облыс әкімінің орынбасары Қуат Есімхановтың қолдауымен «Қожаберген жырау. Таңдамалы шығармалары» атты жинақ шығарды.
Ал 2011 жылы Мәжіліс депутаты, генерал-лейтенант Абай Тазболатовтың қолдауымен «Дауылпас баба – Қожаберген жырау (шығармалар жинағы мен зерттеулер)» атты кітап Алматының «Мектеп» баспасынан 1000 данамен шықты. Жыраудың туған жеріндегі қорымында жерлестері оған арнап күмбез орнатып, ас берді. Жамбыл ауданының орталығы Пресновка ауылындағы қазақ мектебінің алдындағы алаңға есімі беріліп, бюсті орнатылды, мектепте мұражайы ашылды. Петропавл қаласындағы № 6 қазақ орта мектебі жырау есімімен аталады.
Дегенмен де, әйгілі
Дегенмен де, әйгілі бабамыз Қожаберген жырау Толыбайұлы әлі де республика жұртшылығына толық таныз емес. Оның қазақ тарихы мен әдебиетінен өз орнын алатын уақыт жетті.
Қожекең «Елім-ай» дастанында:
Ұрпаққа өзім өлсем
Ұрпаққа өзім өлсем, атым қалсын.
Жырыма барша жұртым құлақ салсын.
«Бабамның Қожаберген дастаны» деп,
Ұмытпай кейінгі жас есіне алсын,- деген екен
Бабамыздың бұл өсиеті оның биыл өтетін 350 жылдық мерейтойында орындалар, Қожаберген жыраудың щығармалары республикалық деңгейде көп таралыммен шығар, Астана, Петропавл қалаларында сәулетті ескерткіштері орнатылып, көшелер және Петропавл қаласындағы Әскери институт оның есімімен аталар деген үміттеміз.
