Б?гінгі та?да к?нделікті ?олданып ж?рген ж?не теориялы? зерттеулерде ке? тара?ан екі ??ым ?алыптас?ан, олар: жетімдік ж?не ?леуметтік жетімдік ??ымдары.
Жетімдік-?леуметтік ??былыс ретінде адамзат ?о?амы пайда бол?аннан бар. Сан жылды? со?ыстар, эпидемиялар, уайым-?ай?ы ж?не т.б. бірнеше себептерді? н?тижелері, балаларды ата-аналарынан айырып, жетімдер ?атарына ?кеп ?осып отыр?ан.
?азіргі кездегі негізгі себебі болып біріншіден, ата-аналарды? баласынан бас тартуы, екіншіден ата-аналы? ???ы?ынан шектелуі, ?шіншіден ?леуметтік со??ыларды? н?тижесінде балаларды? ата-ана ?ам?орынсыз ?алуы, т?ртіншіден, ата- ананы? тілеуінсіз ту?ан н?рестелерді? тууы саналады.
Отанды? за?да-жетім балаларды екі категория?а б?ліп ?арастырады:
1. Жетім балалар
2. ?ам?орсыз ?ал?ан балалар.
Жетім балалар ?атарына бір не екі бірдей ата-анасынан айрыл?ан балалар жатады.
?ам?орсыз ?ал?ан балалар ?атарына-ата-анасы бар, біра?, олармен ?рт?рлі жа?дайды? н?тижесінде байланыстары ?зілген балалар жатады.
?леуметтік жетімдік - б?л ?леуметтік ??былыс ?о?амда?ы балалар санынан к?рінеді.
-к?мелет жас?а толма?ан ата-аналарды? балаларды тастап кетуі табылады.
Жетім балалар б?л жасы 18-ге толма?ан немесе ата-аналары жо? ?айтыс бол?ан. Я?ни белгілі бір себептермен бала т?рбиесімен айналыспайды, бала жа?дайын ойламайды. Осындай жа?дайларда мемлекет пен ?о?ам бала ?ам?орлы?ын ?зіне алады. Сонымен ата-ананы? ?ам?орынсыз ?ал?ан бала санатына ата-анасы:
- ?айтыс бол?ан;
- ата-ана ???ы?ынан айлыл?андар;
-ата-ана ???ы?ына шектелгендер;
-бас бостанды?ынан айрыл?андар;
-бала т?рбиесінен бас тарт?андар
Балаларды?, оны? ішінде жетім балалар мен ата-анасыны? ?ам?орлы?ынсыз ?ал?ан балаларды? ???ы?тары мен за?ды м?дделерін ?ор?ау мемлекетіміз ?стан?ан саясатты? басым ба?ыттарыны? бірі болып табылады. Б?гінгі та?да ?аза?стан Республикасында осы
санатта?ы балаларды? ???ы?тарын ?ор?ау саласына ?ажетті нормативтік-???ы?ты? база жасалынды. ?олданыста?ы за?нама?а с?йкес ?рбір бала отбасында ?мір с?руге ж?не т?рбиеленуге ???ылы.
5. ?ор?аншылы? немесе ?ам?оршылы? белгiленген баланы? а?а-iнiлерi ж?не апа- сi?лiлерi бар болса, оларды? бiрге т?руы ?шiн жа?дай жасалады.
Бала асырап алу: отбасында ?сiрiп-жетiлдiру мен т?рбиелеу ?шiн жа?дайлар жасау ма?сатында ата-анасыны? ?ам?орлы?ынсыз ?ал?ан бала ?аза?стан Республикасыны? за?дарында белгiленген т?ртiппен асырап алу?а берiлуi м?мкiн.
Баланы т?рбиелейтiн, емдейтiн ж?не сол сия?ты ?зге де мекемелерде к?тiп-ба?у мен т?рбиелеу:
1. Ата-анасыны? ?ам?орлы?ынсыз ?ал?ан бала, оны отбасында т?рбиелеуге беруге м?мкiндiк болма?ан жа?дайда, т?рбиелейтiн, емдейтiн немесе сол сия?ты ?зге де балалар мекемелерiне орналастырылу?а тиiс.
«Ата – анасының қамқорлығынсыз қалған баланың құқықтары»
Өткізген: Мектеп инспекторы Н.Мухамбетияров
Әлеумет педагог А.Мұқамбетәзиев
Шалқар қаласы 2015 ж
Бүгінгі таңда күнделікті қолданып жүрген және теориялық зерттеулерде кең тараған екі ұғым қалыптасқан, олар: жетімдік және әлеуметтік жетімдік ұғымдары.
Жетімдік-әлеуметтік құбылыс ретінде адамзат қоғамы пайда болғаннан бар. Сан жылдық соғыстар, эпидемиялар, уайым-қайғы және т.б. бірнеше себептердің нәтижелері, балаларды ата-аналарынан айырып, жетімдер қатарына әкеп қосып отырған.
Қазіргі кездегі негізгі себебі болып біріншіден, ата-аналардың баласынан бас тартуы, екіншіден ата-аналық құқығынан шектелуі, үшіншіден әлеуметтік соққылардың нәтижесінде балалардың ата-ана қамқорынсыз қалуы, тӛртіншіден, ата- ананың тілеуінсіз туған нәрестелердің тууы саналады.
Отандық заңда-жетім балаларды екі категорияға бӛліп қарастырады:
1. Жетім балалар
2. Қамқорсыз қалған балалар.
Жетім балалар қатарына бір не екі бірдей ата-анасынан айрылған балалар жатады.
Қамқорсыз қалған балалар қатарына-ата-анасы бар, бірақ, олармен әртүрлі жағдайдың нәтижесінде байланыстары үзілген балалар жатады.
Әлеуметтік жетімдік - бұл әлеуметтік құбылыс қоғамдағы балалар санынан көрінеді.
Әлеуметтік жетімдік-отбасындағы кризистік жағдайдан пайда болатын құбылыс болып табылады.
Әлеуметтік жетімдіктің көбеюінің себебі болып:
-ата-ана құқығынан айрылу;
-тұрғындардың тұрмыс жағдайларының нашарлауы;
-нашақорлық пен алкогольге құмарлық;
-ата-аналардың денсаулық жағдайына,физикалық немесе психикалық жағдайына байланысты балаларын тәрбиелеуге мүмкіндігі жоқ отбасылар санының өсуі;
-қалыпты өмір сүру мүмкіндігі жоқ отбасыларының көбеюі;
-кәмелет жасқа толмаған ата-аналардың балаларды тастап кетуі табылады.
Жетім балалар бұл жасы 18-ге толмаған немесе ата-аналары жоқ қайтыс болған. Яғни белгілі бір себептермен бала тәрбиесімен айналыспайды, бала жағдайын ойламайды. Осындай жағдайларда мемлекет пен қоғам бала қамқорлығын өзіне алады. Сонымен ата-ананың қамқорынсыз қалған бала санатына ата-анасы:
- қайтыс болған;
- ата-ана құқығынан айлылғандар;
-ата-ана құқығына шектелгендер;
-бас бостандығынан айрылғандар;
-бала тәрбиесінен бас тартқандар
Балалардың, оның ішінде жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мемлекетіміз ұстанған саясаттың басым бағыттарының бірі болып табылады. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында осы
санаттағы балалардың құқықтарын қорғау саласына қажетті нормативтік-құқықтық база жасалынды. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес әрбір бала отбасында өмір сүруге және тәрбиеленуге құқылы.
Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған баланың құқықтары: қорғаншылық, қамқоршылық және патронат
1. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаға оның мүлiктiк және мүлiктiк емес жеке құқықтарын қорғау үшiн Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қорғаншы немесе қамқоршы белгiленедi.
2. Қорғаншылық он төрт жасқа толмаған балаларға белгiленедi, ал қамқоршылық он төрт жастан он сегiз жасқа дейiнгi кәмелетке толмағандарға белгiленедi.
3. Жергiлiктi атқарушы органдар қорғаншылық және қамқоршылық органдары болып табылады.
4. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, соның iшiнде тәрбиелеушi, емдеушi немесе басқа мекемедегi балаға Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес патронат белгiленуi мүмкiн.
5. Қорғаншылық немесе қамқоршылық белгiленген баланың аға-iнiлерi және апа- сiңлiлерi бар болса, олардың бiрге тұруы үшiн жағдай жасалады.
Бала асырап алу: отбасында өсiрiп-жетiлдiру мен тәрбиелеу үшiн жағдайлар жасау мақсатында ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен асырап алуға берiлуi мүмкiн.
Баланы тәрбиелейтiн, емдейтiн және сол сияқты өзге де мекемелерде күтiп-бағу мен тәрбиелеу:
1. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала, оны отбасында тәрбиелеуге беруге мүмкiндiк болмаған жағдайда, тәрбиелейтiн, емдейтiн немесе сол сияқты өзге де балалар мекемелерiне орналастырылуға тиiс.
2. Балаға тиесiн алимент, жәрдемақы және басқа әлеуметтiк төлемдер оның жеке шотына аударылады және Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен төленедi.
3. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған тәрбиелейтiн, емдейтiн және сол сияқты өзге де мекемелердегi балаға отбасылық тәрбиеге жақындатылған жағдай жасалады. Баланың күтiп-бағуды пайдалануға, тәрбие, бiлiм алуға, жан-жақты дамуға, ар- ожданы мен қадiр-қасиетiнiң құрметтелуiне, өз мүдделерiнiң қамтамасыз етiлуiне, ана тiлiнiң, мәдениетiнiң, ұлттық әдет-ғұрпы мен дәстүрiнiң сақталуына құқығы бар.
4. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар тәрбиеленетiн, емделетiн және сол сияқты өзге де мекемелердiң аталған мекемелердегi балаларға қатысты педагогикаға жат немесе азғындық әрекеттер жасаған қызметкерлерi Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес жауаптылықта болады.
5. Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған тәрбиелейтiн, емдейтiн және соған ұқсас басқа да мекемелердегi баланың құқықтары мен мүдделерiн қорғауды, оның жұмысқа орналасуына жәрдемдесудi жергiлiктi атқарушы органдар жүзеге асырады. Ата-анасынан кәмелеттiк жасқа толғанға дейiн айрылған жетiм балаларға Қазақстан Республикасының тұрғын үй заңдарына сәйкес пайдалануға мемлекеттiк тұрғын үй қорынан тұрғын үй берiледi.
