Алдр күмнд даргддго
(Великий человек не сломится)
Олн әмтнд туслхла – алдр нерн делгрх.
Хальмг үлгүр.
Күндтә мана гимназин гиичнр, багшнр!
Цаһан Сарин байрла тадниг йөрәҗәнәвидн!
Көк теңгр дор, көрстә һазр деер
Сансн санаһан күцәһәд,
Төрл – төрсәрн сән – сәәхн, амулң - менд
Олна хормад багтҗ йовтн!
Төрскнч седкл күн болһн җирһлиннь делгрлтин болн бәәдл – җирһлин туршарт шингәҗ авдг йоста. Күн төрхәрә медмҗән угаһар орн – нутгиннь, һазр – уснаннь цуг эргндк йиртҗд, сойлд, бәәдл – җирһлд иҗлддг. Тегәд чигн төрскндән дурллһн гисн төрскн һазриннь тууҗар соньмсдг, һазр – усан тевчдг, ээҗиннь келән хәәрлдг сурһмҗ авлһн.
В.А. Сухомлинский иигҗ тоолҗасмн: «Школд сурһмҗлһна көдлмшән кехләрн, миңһн җилмүдт хадһлҗ йовсн сойлын, тууҗин цецн зөөриг олзлхмн».
Тууҗ умшсн мергн гиһәд, бичкнәсн авн күүкд эврәннь амн үгин зөөрәр дамҗад, һазр – уснаннь җирһллә, орн – нутгиннь тууҗла таньлдна. Амн үг бичкдүдин шагшавдын төлҗлтд ик булң болдгнь маһд уга. Хальмгудын хуучна ухани – шагшавдын чинртә зөөр амн үгд шиңгрсмн.
Нертә бичәч Көглтин Дава иигҗ темдглсмн: «Амн үгин билг – цевр алтн, зун җилмүдт шүүһәд, цеврләд хадһлсн хальмгудын билгин дамшлт».
Миңһәд җилмүдин туршарт ах үйин улс дорас өсч йовх бичкдүдән өскәд, сурһмҗ өгәд, ут җирһлдән заңшал болсн авъясмудан, келн улсиннь цецн хамгинь үлдәсмн. Цуг эн тоот амн үгин зөөрт хадһлгдҗ үлдв. Мана өвкнр бичг – тамһ эс меддг болвчн, тууҗан, сойлан, җирһлиннь авц – бәрцән олн цецн туульмудтан, домгудтан, үлгүрмүдтән, цецн үгмүдтән үлдәсн болдг. Хальмг улсин амн үгин зөөр җирһлин дегтр болҗ маднд герәслгдҗ үлдв.
Өдгә цагин некврәр келн улс болһн эврәннь тууҗан, уңган, тохман, сойлан медх зөвтә. Юңгад гихлә ямаранчн күн уңгарн байн. Өвкнрин сән бәрцс бәрәд, әрүн шагшавдын йосан геел уга йовхиг «Җаңһр» медүлнә.
Академик С.А.Козин номин шинҗлттән иигҗ темдглсмн: «Җаңһр» дасххларн, келн улсин сойл, ухан – тоолвр, авъясмуд, заңшалмуд цәәлһх кергтә».
Көглтин Дава «Теңгрт бурх үзнәв…» гидг статьядан иигҗ бичсмн: « Әмтн «Җаңһриг» үүдәлә, «Җаңһр» болхла, әмтиг, теднә сән гисн үрдинь үүдәсмн, юңгад гихлә дуулврин баатрмуднь күмни хамгин сән авг – бәрциг бийдән тохрана». Җаңһрин баатрмудас үлгүр авад, мана хальмг баатрмуд Ока Городовиков, Харти Кануков, Василий Хомутников ахта шин советин йосан әрүн седкләрн, цаһан санаһарн харсад, хальмгудын тууҗд мөңкинд алдр нерән үлдәсмн.
Алдр Төрскән харсгч дәәнә цагт Җаңһр, Хоңһр хойрас үлгүр – үзмҗ авад, хальмг теегин 22 күн Советск Союзин Баатр нер зүүсмн.
«Җаңһрт» этнопедагогикин аһу ик төрмүд бәәнә. Дуулврт үзүлгдҗәх һольшг сәәхн заңгта, олнд үлгүр – үзмҗ болм заңта, ямаран чигн дуту уга дүриг үзүлҗ, дорас өсҗ йовх баһчудт сурһмҗлһна медрл өглһн эркн ик керг болҗана.
Төрскндән дурта кү өскхин төлә бичкнәснь авн төрскн һазрин тууҗ болн хуучн цагин җирһлин тускар келҗ медүлх кергтә. Келән, авъясан, тууҗан мартсн келн улс нарт делкә деер уга болҗ одх.
«Арһта көвүн аавин нер дуудулдг» гидг хальмг үлгүр бәәдг. Хальмг улс дунд йоста төрскнч седклтә, баатр улс ховр биш. Сурһульчнрт баатрлг дуулврин һол учр – утхинь «Җаңһр» умшсн цагт цәәлһҗ медүлнәвидн. «Җаңһрин» сурһмҗин чинрнь келҗ болшго ик.
Сән ухан – тоолвр, эргндклә ни – негн бәәлһиг олзллһн ик чинртә болн гүн учр – утхта сурһмҗ. Дорас өсч йовх күүкдт зокаста ирлцңһү өслтин бооцлһ тогталһн һол эркн төр мөн.
Бумбин орн күчтә ик чидлтә болвчн, бийәсн баһ чидлтә, бичкн келн - әмтнд деерлкхш. Эднд нөкд болна. Баатрмуд дәәсн бийәсн даву гиҗ сүрдҗ чочхш, әәхш, әмән хармнхш.
Багшнр «Җаңһрар» сурһмҗ өгсн цагтан цуг энүнд сурһульчнрин оньг тусхаһад, ямаранчн күнд кергәс әәлго, килмҗән, седклән тәвәд күцәх уха, медрл өгнә. Эврә һазран эс харсхла, чи һазртан хәр күн болхч гиһәд, эврә һазр – усан медх, тевчх, хәәрлх тоолвр күүкдт бичкнәснь авн медүлхмн.
Эн ик төрәр күсл кеһәд, мана района 55 – гч җилин өөнд нерәдҗ хальмг келнә багш Осванова В.С. эврәннь эк - эцкнрәрн нөкд авад, «Элкнд эңкр һазр» гидг шин стендс белдв. Кабинетин презентацд района администрац, сурһульчнр, багшнр орлцв. Күүкд экскурьс давулв. Эн шинрүлсн хальмг келнә хора күүкдин медрлинь өөдлүлҗ, төрсн һазр – уснаннь тууҗинь медлһнд ик нилчән күргхнь маһд уга.
Ода «Җаңһр» гидг этнографическ зал гимназин тууҗин - этнографическ комплексин нег әңгнь. Залд цуглулгдсн экспонатмуд сурһульчнриг соньмсулсн деерән, өвкнрин тууҗ, сойл медүлҗ, таньлдулҗ, гражданск – патриотическ сурһмҗ өглһнд ик тәвцән орулна.
«Җаңһр» залын көдлмш иим төрмүд хаһлна:
- бичкдүдт Төрскн орн – нутгтан дурта боллһна болн урдк цагин туурмҗиг хадһллһна сурһмҗ өглһн ;
- төрскн келәрн, эврә авъясарн дамҗулад, келн улсиннь зөөр хадһлдг, сурһмҗ авлһн;
- төрскн келән соньмсч даслһн;
- билгтә күүкдиг дөңнлһн;
- ах болн дорас өсч йовх үйнрин залһлда делгрүллһн;
- хальмг улсиннь авъясмудар дамҗулад, халуч, төрскнч сурһмҗ өглһн;
- эврәннь уңг – тохман соньмсҗ даслһн, өрк – бүлиннь тууҗан, авъясан хадһллһн, өрк – бүлиннь, уңг – тохминнь, отг – нутгиннь нер дуудуллһнд зүтклһн;
- материальн болн ухани зөөрин сойлан даслһн;
- хәәврин болн шинҗллһнә көдлмш бүрдәлһн.
Цуг эн төрмүд ямаран шин экспозиц үүдәлһиг, көдлмшин эв – арһ шүүлһиг йилһнә. Залын көрң даранднь немгднә, хальмг улс Әрәсән ханьд эврә дурар орсн 400 – гч җилин өөнд шин стендс «Иньгллтин өлзәтә хаалһар», «Залуһин зөргәс үүл бүтдг», «Эңкр һулмт», «Җаңһрчнр», «Җаңһрин баатрмуд», «Җаңһр» шинҗлсн номтнр» болн нань чигн стендс белдгдв..
«Җаңһр» зал иим әңгәс тогтна:
«Җаңһр» - хальмг улсин чилшго зөөр.
Нертә җаңһрчнр.
Тод бичг үүдәһәч Зая – Пандит.
Хальмг улсин хувц – хунр.
Буддан бурхн – шаҗн.
Ишкә герин өлг – эд.
Аавин сурһмҗ алтн, ээҗин сурһмҗ эрднь гиһәд, багшнр залд цуглулсн материалмудар дамҗулад, сурһульчнриг төрскн келн улсин тууҗла, сойлла, авъясмудла, бәәдл – җирһллә таньлдулна. «Җаңһрин» әрүн шагшавдын сурһмҗ өгч, амн урн үгин зөөриг медүлнә.
Залд хальмг келнә болн төрскн литературин, төрскн туужин кичәлмүд давулгдна. Цуглулсн, белдсн экспонатмуд, стендс сурһульчнрт ик дөңгән күргнә гиҗ темдглх кергтә.
«Җаңһр» залын ул деер «Җаңһрин ачнр» гидг кружок үүлднә. Кружокин сурһульчнр экскурьс, олн зүсн марһа давулна, залын материалмуд олзлад, келн – улсиннь тууҗла, сойлла, авц – бәрцлә таньлдна.
Селәнә медәтнрәс бичҗ авсн дуд, домбрин айс, йөрәлмүд, үлгүрмүд кичәлмүдт олзлгдна. Җүүкән Нәәмнә дуулҗ өгсн «Аля Моңхлян» бөлг, Б.М.Тутраеван 1940 – гч җил «Җаңһрин» 500 – гч җилин өөнд орлцсна туск тодлвр ик сурһмҗта болсн деерән гүн ухан – тоолврта медрл күүкдт өгнә.
Алдр диилврин 55 – гч җилин өөнд гимназин 10 классин сурһульчнр Санчирова Л.С. багштаһан Калужск областин Апокин Юрий Павловичлә бичг бичлцв. Эн күүнә ик ахиннь цогцнь мана «Скорбящая мать» гидг бумблвт оршалһата. Ахнь Апокин Николай Павлович 28 – гч әәрмин, 34 – гч гвардейск стрелков дивизин десантн полкин сержант, 1942 – гч җил мана теегт болсн ик дәәлдәнд әмән өгсн зөрмг дәәч. Тегәд Юрий Павлович диилврин өдрлә нааран ахиннь цогцд мөргхәр ирхләнь, сурһульчнр халунар тосад, бумблвт авч одад, 1942 – гч җил болсн догшн дәәлдәнә тускар келҗ медүлсмн. Ода Юрий Павлович 11-гч классин сурһульчнрта залһлда бәрәд, бичг бичнә.
Сурһульчнр номин – шинҗлтин көдлмш кеһәд, района, таңһчин конференцд диилвр бәрәд, Москва балһснд Цугәрәсән «Бичкн Төрскн» гидг конференцд орлцна.
Номин – шинҗлтин төрмүднь олн. «Тохман эврә эцкән әдл хәлә» гидг хуучн үлгүр бәәдг биший. Сурһульчнр эврәннь уңг – тохман сәәнәр медхәр хәәврин, шинҗлтин керг күцәһәд, марһанд шунмһаһар орлцна. Нохан Мингиян, Яшкула Геннадий, Һәрән Байн, Шалвра Эңкр, Һәрән Байн уңг – тохминнь туск олн тууҗ ээҗ – аавасн, таньдг медәтнрәс бичҗ авсмн.
Энҗл 10 классин сурһульчин Эльдән Өлзәтин «Обычаи и обряды, связанные с рождением и имянаречением ребенка», 8 классин сурһульчнрин Хатуна Валян болн Санҗин Юлян «Любовь к родному пепелищу» гидг номин шинҗлтин көдлмш Таңһчин марһанд 2 – гч мөрә авсмн. Эднә бичсн көдлмш Москваһур Цугәрәсән «Отечество» гидг марһанд илгәгдв.
Кружокд ордг күүкд номин – шинҗлтәр белдсн көдлмшән классин часмудт одад, умшад цәәлһәд, тодрхаһар келҗ медүлнә. Энҗл 10 классин сурһульч Эльдән Өлзәт «Обычаи и обряды, связанные с рождением и имянаречением ребенка» гидг бичсн көдлмшән 9 -11 классмудын күүкдт келҗ өгв. Школан чиләһәд, сурһулян цааранднь сурад, өсәд, хәрд һарад, күүкдән өскх экнр болх күүкдт бийән яһҗ бәрх зөвтәһинь цәәлһҗ келҗ өгв. Күүкдт энүнә көдлмш таасгдв, цуһарн ханлтан өгҗ, санан – седклән медүлҗ келв.
Мана музейд Таңһчин гиичнр дару – дарунь ирнә, тедниг хальмг улсин урдк болн өдгә цагин җирһллә мана экскурсоводмуд таньлдулна. Келхд, гимназин музейд Буддан номин лам, нертә номт болн эмч Барри Керзин, профессор, буддизм шинҗлҗәх номт Роберт Турман, «Шелковый путь» экспедицин гешүд, Моңһл нутгин элчнр, Шинҗәнә хальмгуд, Лаганск, Целинн райодын, Элст балһсна сурһульчнр болн талдан чигн улс олар ирнә.
Музей ирсн гиичнрт цугтаднь таасгдна гиҗ келхлә худл болшго
Залын ул деер «Төрскн келн» гидг клуб көдлнә. Эн клубин гешүд селәнә медәтнриг үрвр кеһәд дуудад, баахн эк – эцкнрлә болсн харһлтд авъясмуд цәәлһҗ өглһнд нөкдән келһнә. Залд харһлтс давулнавидн. Бичәчнр, зурачнр, селәнә медәтнр – мана залын гиичнр. Хальмг бичәчнрин өөнд нерәдсн харһлтд мана гимназьд бичәчнр Нуура В., Эльдшә Э., Буурла Н.Я., Дорҗин Д., Пүрвән В., Кукарека Г., Бадм – Хаалһин И. ирцхәв. Зурач Поваев А. зургудыннь һәәхүл кеһәд, гимназин сойлын кабинетд «Җаңһрин баатрмудын бәрлдән» гидг зурган белглсмн.
Б.Б.Городовиковин 100 җилин өөнд нерәдҗ селәнә күч – көлснә ветеранмудла «Залуһин зөргәс үүл бүтдг» гидг харһлт давулгдв. Эн харһлтд кесг җилдән Б.Б.Городовиковин һардврт көдлсн медәтнр Джиляев М.М., Цебиков П.Э., Опуева А.М., Бодров И.И., Цатхланов Я.Г. ирәд, тер цаган тодлҗ, Б.Б.Городовиковин тускар күүкдт келҗ медүлв.
«Тоомсрта залу нутгин төлә зүткдг гидг үлгүрәр иим улс мана теегин, мана җирһлин хаалһд харһад, хамдан ик төр хаһлад, нег – негндән сүв – селвгән, тусан күргәд, эңкр һазр – усан байҗулад, аавиннь нерән залу кевәр бәрәд, ах – дүүһинәр йовсн цаг кезәчн мартгдхш. Хальмг Таңһчин селәнә эдл – аху, сойл, тууҗ төлҗлһнд Б.Б.Городовиковин кесн ач – тус йир ик, темдгтә, туста болн ончта билә», - гиҗ района дәәнә болн күч – көлснә ветеранмудын Советин ахлач П.Э.Цебиков сурһульчнрт келәд, сурһмҗ өгв.
Бар сарин 28 – нд – Санлын өдрт нерәдҗ җил болһн мана аавнр – ээҗнрлә харһлт давулгдна, А.Балакаевин «Һурвн зург», «13 өдр, 13 җил», А.Бадмаевин «Голубоглазая каторжанка», Т.Манджиевин «Когда изгнанником печальным» гидг үүдәврмүдәр умшачнрин конференц кегднә. Күүкд зургуд зурна, шүлгүд дасна, билгин көдлмш бичнә. Энҗл багш Санчирова Л.С. 8 классин сурһульчнртаһан Хальмг Таңһчин сойлын ачта көдләч, «Сибирская школа» гидг дегтрин авторла Басангов Иван Нимгировичлә болн мана селәнә бәәрн медәтлә Сангаджи – Горяев А.К. харһлт давулад, теднә Сиврин бичкндк цагин тускар күүндвр тогтасмн.
Олн әмтнд туслхла – алдр нерн делгрх гиһәд, таңһчин баахн җаңһрч Шаран Дмитрий гимназьд ирәд, хоолан шахад дуулад, мөрн хуурар нааддг дасхад, күүкдлә мастер – класс давулв. Таңһчин «Иткл» гидг баһчудын багин көвүд бас мана гимназьд гиичлсмн. Эднлә хамдан мана күүкд бииләд, дуулад, эднәс үлгүр авч, келән медхәр, дасхар зүткнә.
Районд болдг «Джангариадт» мана сурһульчнр «Җаңһрин» бөлгүдәс тасрха тәвнә, «Аля Шоңхр, Хошун Улан, Хар Җилһн һурвна бөлг» хальмг дууна айсмудар дуулад үзүлнә.
Хальмгудын сән өдрмүд темдгләд, сурһульчнр олн зүсн наадд, марһас «Оддын час», «Юн? Кезә? Альд?» брейн – ринг, «Алтн шаһа», «Хорха боорцг», «Хойр домбр», «Эврә наадн», «Алтн булг», «Кишгтә йовдл», «Медхд соньн», «Ухата көвүд - күүкд» давулна.
Өмнь бәәсн директорин Хаглышева Е.К. седвәрәр хойр җилд нег дәкҗ гимназьд хальмг келнә болн төрскн литературин багш Гильгирова Б.Ш. санлд нерәдсн фольклорн – этнографическ фестиваль давулгдна. Энүнд күүкд экнр – эцкнртәһән, аавнр – ээҗнртәһән орлцна. Мөрәһинь Б.Ш. көвүн Таграев Валерий Наранович өрк – бүлтәһән, гимназин багшнрин профсоюзн организац болн Б.Ш. сурһҗ йовсн көвүд – күүкд нерәдҗ белднә. Эн фестиваль иим номинацар давулгдна:
- хальмг туульсар наад үзүллһн;
- келмрчнрин марһан;
- «Хойр одн» гидг хальмг дууна марһан;
Эн фестиваль давулх болһн орлцдг улсин то өсәд йовна. Саңһҗ – Һәрән А.К., зеенртәһән «Җаңһрас» тасрха дуулад, Насакаев А.Н. өрк – бүләрн домбр, гитар цокад, Эрнҗәнә К. бичсн шүлгт эврән айс орулсн дууһан дуулад, Джевакова Д.Н. күүктәһән, Шогджиева П.Г. көвүтәһән, Мартунова Д.Н. күүктәһән, Меджиевин эгч – дү хойр билг – эрдмәрн цуг хурсн улсиг байрлулв.
«Хойр одн» гидг марһанд Манджиевин Сар-Герел(3а кл), Эльзята (6б кл) эцктәһән Санджи Алексеевичтә (Iм), Тагирова Алтана (2б кл) с ээҗтәһән Эльзой Халгаевната (IIм), Абушаева Юля (2в ) с ээжтәһән Маргарита Андреевната (IIIм) болн нань чигн өрк – бүлмүд орлцна.
«Җаңһр» зал этнопедагогическ, гражданск – төрскндән дурта сурһмҗ өглһнд ик нилчән күргдгнь маһд уга.
Келн – келн улсин үүдәвр. Цецн – мергнәрн, гүн ухан – тоолврарн, төв үгәрн келн маниг эн һазр деерк олн – келн әмтнлә, йиртмҗлә болн һазр – теңгрлә ни бәәлһиг дурдна. Эндр мана келн муурад, баһар соңсгддг болад ирв. Келән өргәд, өөдлүлх, сәәрүлх кергтә, үгин хоорнд эврә келәрн неҗәд – хошадар үгмүд орулад келәд бәәхлә, кен болвчн медмҗән угаһар дасад авчкмн болҗана. Тиим уха авад, мадн, бүдүчүд келәд бәәхлә, мана күүкд мадниг дурах гиҗ санҗанав.
Хальмг Таңһчд «төрскн келән гер болһнд, өрк – бүл болһнд олзлый» гидг акц болн «Төрскн келндән тусан күрг» («Поддержи родной язык») гидг җисән зарлгдгсн бәәнә.
Эн җисәнд мана гимназин сурһульчнр бас өргмҗтәһәр орлцҗана.
Зөрсн - диилсндән шаху гидг үлгүр мартхмн биш. Өмәрән зөрәд, кенәв, чаднав, меднәв, келнәв гиһәд, төрскн келәрн келхмн. «Хөөткән сансн цецн, хуучан хатхсн урн» гисн чик үлгүр.
МБОУ «Яшкульск олн дөршлтә гимназь»
«Алдр күмнд даргддго»
(Таңһчин багшнрин семинар)
Белдснь Яшкульск олн дөршлтә
гимназин хальмг келнә болн
төрскн литературин багш
Орган А.В.
Яшкуль селән, 2013җил
