Шабдар Осып. «Марий кундемым почмылан» - марий моктеммуро.
Цельже: Марий писатель-педагог Шабдаров Иосиф Архиповичын илыш корныжо да сылнымут пашажым шарналташ.
Задачыже - влак: 1) тунемше - влакым почеламутын идейно -тематический содержанийже дене палдарымаш;
2) моктеммур нерген шинчымашым пуаш да сылнын лудмо навыкым вияндаш;
3) шочмо йылмым, шочмо мландым пагалаш кумыландаш
Урокын типше: у теме дене шинчымашым пуымаш.
Оборудование: ноутбук, интерактивная доска, проектор, методический пособий «Ш. Осып школышто», В.В.Кузнецовын «Марий литератур», 8 класс, Ш.Осыпын портретше, символика Республики Марий Эл (герб, флаг, гимн), карта Марий Эл Республикын, марий семузгар сурет-влак: кусле, шувыр, тотыретпуч.
Урокын эртыме радамже.
I. Организационный ужаш. Йоча-влакым пашалан кумыландымаш.
-- Поро кече, тунемше-влак! Шичса. Таче мемнан урокышкына уна- влак толыныт. Айста икте - весылан порын шыргыжалына, кумылнам нолталына, уна-влакланат тыгаяк кумылым тыланен кодына.
А ынде тунемме корнынам ончыко кучена. Тетрадьнам почына, тачысе числам возена. Урокын темыжым кызытеш огына возо, тудын деке те шке толыда.
II.Актуализация знаний.
-- Йоча-влак, тендан ончылно портрет. (Слайд 1 ) Ко тиде тыгай, паледа мо те тиде еным? (Ш.О)
-- Чын тиде марий поэт-писатель Шабдар Осып.
-- А ме палыме улына тиде писатель-поэтын творчествыж дене? (6 кл. «Тушка вий дене», 7 кл. «Акырсаман»).
Тема ден цельым каласат.
-- Йоча-влак, а ынде ко каласа могай темым эрташ туналына? (Ш.О илышыже да творчествыже дене). (Слайд 2)
-- Тетрадешь возена темым «Шабдар Осып. «Марий кундемым почмылан» - марий моктеммуро».
-- Уроклан могай цель-влакым шындена? (1) Ш.О илыш-корныжым умбакыже шымлена; 2) тугак почеламутшо дене палыме лийына да сылнын лудына; 3) шочмо йылмым, шочмо мландым пагалаш кумыландаш).(Слайд 3)
-- Шемер кокла гыч лекше керек-могай писательынат сылнымут вийже шочмо калыкын илышыже , пашаже, тудын исторический пурымашыже дене чот кылдалт шога. Тидын нерген Ш.О творчествыжат раш ойла. (Слайд 4)
-- Биграфийже нерген каласкала Карина, а молышт колыштына да йодышлан вашмутым пуаш ямдылалтына. (Йодыш почеш паша).(Слайд 5-8)
Шабдар Осыпын илыш-корныжо.
Шабдар Осып (Иосиф Архипович Шабдаров) шернур район, Изи Лужалу ялеш, нужна кресаньык ешеш 1898 ий 27 мартыште шочын. Тудын ачаже, Архип Тимофеевич мландым куралын, плотник, столяр пашам ыштен, но ешыже тугак нужнан илен. Аваже, Мария Мусиевна, Чодраял ял гыч лийын. Кылмен, шодо пуалме дене, рвезынек колен. Ныл икшыве кодын, кум эрге да ик удыр. Иосифлан 4 ий веле лийын. Осып изинек лийын чулым, чыла ыштен моштен. Поян фантазий дене ойыртемалтын, у модыш-влакым шонен , рвезе коклаште командир лийын. Йорло лийын гынат,тудын пеш тунеммыже шуын.Мустай ялысе школышто тунемын. Ныл ияш школым кум ийыште тунем пытарен. Умбакыже Шернур двухклассный школышто тыршен. Лийын тугат: иктаж-ко школым кудалтен гын, урок –влакым коден гын, нуным тудо тунемме корныш портылтен моштен. Нужналыклан кӧра тунеммашым кодаш пернен. Йогор изаже армийыш кайымеке, уло паша Осып вачеш логалын, ачажын икымше полышкалышыже лийын. Тудо куралын, ӱден, вольыкым кутен, шурным поген, пижым пидын.
Тудо пеш йӧратен лудаш. Кастене але пайрем годым яра жапыште книгам кидышкыже налын, шукыжым руш классик-влакым лудын, рушла йылмым сайын пален.
«Марий календарьым» пеш лудын, икымше писательже С.Г. Чавайн лийын. А литератур корныш лекташ полшен Александр Федорович Конаков. Конаковын книгажым "Марий калыкын тошто илышыж гыч" (1908 г.) тудо пытартыш кече марте сондык пундаштыже арален.
Рушарня еда Шернурыш селаште библиотекышт коштын сӱретлаш йӧратен, кӱсле дене шоктен.
1915-1916 ийлаште Озан олаште пашам ыштен коштын. 1917 ийыште февраль тылзыште салтакыш каен Кунгур олаште служитлен.
1918 ийыште Шернурысо педкурсыш тунемаш пура. Сылнымут да мер пашаште тыршен. 1923 ий гыч, шернур педтехникумым тунем пытарымеке, Куженер школышто руш литературым туныктен, а кок ий гыч тудым вуйлаташ тӱҥалеш.
1928—1933 ийлаште Озан Восточно-педагогический институтышто тунемеш, аспирантше лиеш. 1933-1937 ийлаште Н.К.Крупская лумеш институтышто туныктышо лийын пашам ыштен.
1937 ийыште 11 кылме тылзын Шабдар Осып умыржо курылтын.
-- Твочествыж нерген каласкала Ксения. Тугак молышт внимательно колыштына да йодышлан вашмутым пуаш ямдылалтына. (Йодышлан в/м пуат).(Слайд 9)
Шабдар Осыпын творчество корныжо.
Икымше почеламутым возен Шабдар педагогический курсыш тунемаш пурымо деч ончыч, шыжым, шурным погымо годым. Но вара гына кагазеш возымо. Октябрь революцийШабдар осыпын илышыжым вес корныш колтен.
1918 – 1923 ийлаште Шернур педкурсышто тунемме жапыште тудо 50 наре почеламутым возен. Граждан сар ийлаште поэтын икте-почеш весе почеламут-влак шочаш туналыныт «Волгыдышко», «Танемлан», «Тунемза».
1921 ийште моктеммурым «Марий кундем почмылан» марий Эл кундем шочмылан воза, шке калыкшым икте-весым умылен,моло калык дене иктор илаш ужеш. Тудо марий кружокым намиен, марий йылмым ончко виктараш, тунемаш ужын. Шабдар талантше поснак лирический сӱрет дене палемдалтеш. Икымше сборникше 1929 ийыште «Кусле йук» савыкталтын
Журнал "у вий" 1928 ийыште "Акырсаман" повестьше, писательын икымше прозаический произведенийже савыкталтын. Революций да граждан сар жапыште марий ялын илышыже суретлалтеш.
В 1931 ийыште йоча-влаклан повестьше «Кориш», «Тушка вий дене» савыкталтеш.
Но эн кугу пиалым Шабдар Осыпын творчествжлан роман "ӱдырамаш корно"конден. Келге социально-психологический романлан шотлалтеш, удырамашын шем корныжо волгыдо да шымо корнышко виктаралтмыже нерген.Романын ужашыже-влак 1929 ийыште «У вий» журналеш икмынар ужашыже савыкталтын лектын. 1930 ийлаште—посна изданий "акырсаман", повесть дене пырля, а 1937 – Моско олаште "сылнымут" издательствыште савыкталтеш.
Институтышто туныктышылан пашам ыштымыж годым ялысе туныктышо –влаклан икымше программым да хрестоматийым ямдылен , 1934-1935 ийлаше савыктат.
Тудын произведенийже- влак тачат шке значенийыштым йомдарен огытыл . Марий калык коклаште гына огыл, россий да финно-угор литературышто Шабдар Осыпын пашаже кумдан палыме.
-- Ш. Осып марий сылнымутан литературышто ойртемалт шогышо лирик семын палемдаш лиеш. Пуртус моторлыкым эскерыше, сылнын каласен моштышо, айдемын чоншижмашыжым раш умылышо поэт-лирик тыгай почеламут-влакым возен: «Муро куат», «Ораде мардеж», «Мыйын мурем», «Шошо сем» да т.м. (Литератур термин-влакым шарнаш: лирика, прозо, драма.)
--Литературышто кум турло род уло. Тиде лирика, прозо, драма. (Слайд 10) Айста шарналтена мо тугай лирика? Лирикыш могай турло жанр-влак пурат? (Лирика – поэтын але лирический геройын шум-кумылжым, шижмашыжым, шонкалымашыжым да тургыжланымашыжым ончыктен суретла. П/м, моктеммур (ода), гимн, романс, муро).
-- Мо тугай прозо? Жанырже –влакым каласыза. (Прозо – латин мут, каласкалымаш манмым ончыкта. Роман, повесть, оыйлымаш, новелла).
-- А мо тугай драма? Жанырже-влакым каласаш. (Драма – сценыште ончыкташ возымо пусо конфликтан с/м произведений. Комедий, трагедий, драма, опера).
-- Чын, тау! Карточка дене пашам ыштен налына. (Слайд 11) Пуымо мут-влакым кулеш вереш шынден возаш. Пуртышаш мут-влак : роман, повесть, почеламут,драма.
1)Ш.О «Тушка вий дене» -- … (повесть);
2) Ш.О «Акырсаман» -- … (повесть);
3) Й.К. «Шочмо кече» -- … (п/м):
4) С.Ч. «Акпатыр» -- .., (драма);
5) Ш.О. «Удырамаш корно» -- … (роман).
-- Ынде терген налына пашанам. Карточкадам вашталтен терген налына. (Слайд 11 )
III. У темым умылтарымаш.
-- Лирикаш моктеммуро жанр (руш. Ода) пура манын каласышна. Моктеммуро – тиде иктаж-могай кугу событий лумеш чапландарен возымо п/м. (Сдайд 12 ) Почына книгам, стр. 68, тиде литератур терминым возена тетрадешь.
Тыгай кугу событий лийын 1920 ийыште 4 кылме тылзыште , шочын Марийский Автономный Область.
-- 1921 ийыште 1уярня тылзыште Марийский автономный Областьым торжественно почмаш лийын да тиде кечылан Ш. Осып «Марий кундем почмылан» моктеммурым полеклен. Почына 67 стр., мый лудам, а те колыштын да шонен шинчыза. Мо нерген моктеммурышто ойлалтеш? Темыже могай? (Лудеш туныктышо). (Ответы)
( Марий Эл кундем почмо нерген ойлалтеш).
-- Йоча-влак, лудмо почеш чыла мутшшымат умылышта але уке. (Лудмо почеш мутер дене паша). ( шемер- калык; йывырте-куан;, кундем-эл; ой-совет, канаш; ружге-парля, чылан; кусле-гусли ,шувыр-волынка. тумыр, тотыретпуч-рожок ).Марий семузгар-влак (Слайд 13)
-- Йоча-влак, мемнан ялыште семузгар –влак дене иктаж шоктен моштышым паледа мо? (Васли Ольош). (Слайд 14) Колыштына шувыр семым. Музиканче уло мо? Марий калыкын семже пеш мотор, айста каналтен налына Сем почеш куштымаш «Марла кандыра». Физминутка. (Слайд 15 )
IV.Закреплений. (Содержаний почеш паша).
--Сайын шинчына, урокым умбакыже шуэна. А ынде сылнын лудын налына. Ондак шкевуя лудын лекса. Лудына умбакыже икганаште коктын, а ынде поче-поче.(Синхронный да по цепочке лудмаш).
-- Йоча-влак, каласыза-ян, 1) Автор калыкам молан йывырташ ужеш? (Автор калыкым Марий кундем почмылан, эрык илышлан йывырташ ужеш).
2) Шабдар Осып калыклан кузе илаш темла? (Ш.Осып калыкым ружге ик йук ден канаш кылым моктен, марий калыкым нолтен илаш темла).
3) Моктеммурын тун шонымашыже могай? (Автономийым пуымо эрыкан илышым моктен, чапландарен, моло калык дене пырля иктышке ушнен, ваш-ваш полшен илаш – тиде тун шонымашыже .)
(Воспитательный темылан кутыраш).
-- Чыла марий –влак , турло кундемыште илена гынат, Марий Эл, Пошкырт кундем, шке йылмынам, шке йуланам палышаш да пагалышаш улына. Россий элыште моло калык –влак дене пырля келшен, ваш-ваш умылен да полшен илена. Кажне ен шке элжын чын гражданинже, патриотшо лийшаш. Йоча-влак, а ко тыгай патриот? (Патриот – тиде шке калыкшым, элжым пагалыше, йоратыше, шке илышыжым пуаш улшо ен). Чын.
--Ш. Осыпын «Марий кундем почмылан »моктеммурыжо куштылгын каласалтеш, калык шумышко утларак писын да умылаш лийшын шына. Моктеммурын возымо ойыртемжым шерын лектына. Кузе лудылтеш моктеммуро? (Куштылгын лудылтеш).
-- Чын куштылгын, а ынде шымлен лектын моктеммурын возымо ойыртемжым каласыза. Мынар стопан, могай размер да рифме дене возалтын?( Моктеммуро 2 слоган стопа дене возымо, ударений 1, 3, 5, 7 слоглашке возеш – хоре. Рифмымым каласымаште мут мучаш-влак ик семын йонгалтмышт перекрестный абаб схемылан келшен толеш. Рифма ударений полшымо дене ышталтын (пытартыш слогеш возеш) мужской рифма дене возалтын).
-- Йоча-влак, моктеммур куштылгын лудылтеш манын каласышна, туге? Вот садлан кора, тиде чапмурылан И.С. Ключников-Палантай волгыдо, марш гай семым 1921 ийыштак «Эй, шемер марий, йывырте!»(але «Йывырте») мурым возен. (Слайд 16 ) (Семым колышташ).
-- Тунемше-влак, а ко тендан кокла гыч Марий Эл кундемыште лийын? (ответ-влак). Рудо олажым каласыза-ян. (Йошкар-Ола). (Карт дене паша).
-- Теве мемнан ончылно карт Марий кундемын. Теве Йошкар-Ола, Марий элыште ныл ола веле: Й-О, Козьмодемьянск, Волжск, Звенигово. Мемнан ончылно герб, флаг, гимн. Герб да флагыште 2011 ийыште алмашталтыныт. Марий Элын гимнже курыкмарла, олыкмарла, рушла возымо. Президентше – Маркелов Леонид Игоревич 2001 ий гыч тиде постышто улеш. Достопримечательностьшо марий кундемыште пеш шуко: Марий Чодыра, Заповедниклан шотлалтеш. … (Слайд 17-21 )
-- МарийЭл кундем Российын моло кундемже-влак гаяк пеш поян.
V.Итог.
Урокым кошартыме деч ончыч тачысе урок нерген кажнын шонымашыжым палынем ыле, тидлан те мыйын туналме преложенийым кошартышаш улыда. (Слайд 22)
VI. Рефлексий. (Слайд 23)
- Таче урокышто мо тыланда келшыш. мом ум пален налында?
- Шке паша лектышлан куаненда мо?
- Мом шарнен кодында?
- Таче урокышто шкендым кузе аклет, мынаран оценкым шындет? Оценивание.
Сурт паша. Наизусть тунемаш стр. 67. (Слайд 24 )
