5-сынып. ?аза?стан тарихынан ??гімелер
Саба?ты? та?ырыбы: § 20. Батыс ж?не о?т?стік ??н империялары
Саба?ты? ма?саты:Білімділік: Батыс ??н империясын ??рушы Аттила?а (Еділге) тарихи т?л?а ретінеде сипаттама беріп, ??ндарды? батыска жоры?тарыны? н?тижесінде туында?ан «Халы?тарды? ?лы ?оныс аударуы» деген атпен белгілі о?и?аны? ?лемдік тарихта?ы ма?ызын ашып к?рсету.
Дамытушылы?: О?ушыны? ойлау ?абілеті? жа?а саба?ты? мазм?нын дамыта отырып жетілдіру негізінде Батыс елдеріне зор ?сер еткен ??н империясыны? саяси ж?не м?дени дамуын ?азіргі ?аза?стан жетістіктерімен ?штастыра білуге ?йрету.
Т?рбиелік: О?ушыларды ?азакстан даласын мекендеген тайпаларды? ерлік д?ст?рлерін, ?аза? хал?ыны? м?дениетіне ?оскан ?лесін аша отырып, адамгершілікке, елін с?юге т?рбиелеу.
Саба?ты? т?рі:аралас ?дісі: баяндау с?ра?-жауап П?наралы? байланыс: географи
К?рнекілік:1. ??н империясыны? картасы.2. Еділ патшаны? портреті.3. ??ндарды? жаугершілігін бейнелейтін суреттер.4. ??ндарды? колдан?ан кару-жарак т?рлері.
Саба? барысы. I. ?йымдастыру кезе?і. II. ?й тапсырмасы
Т?мендегі с?ра?тар негізінде ?й тапсырмасын с?рап шы?амын.
1. ??діретті Шы?ыс ??н мемлекеті ?алай ??рылды?2. ??н мемлекетіні? к?шейген ша?ында?ы аума?ын картадан к?рсеті?дер.3. М?де шаньюй туралы не білесі?дер?4. ??н империясыны? екіге б?лінуіне ?андай жа?дайлар себеп болды?5. ??ндарды? жауынгерлік ?нері туралы ?ыс?аша ??гімелеп бері?дер.6. ??ндарды? т?рмысы, шаруашылы?ы туралы не білесі?дер?
Жа?а та?ырыпты т?сіндіру жоспары:1. Батыс ??н империясынын ??рылуы.2. ??ндарды? же?імпаз жоры?тары ж?не Халы?тарды? ?лы ?оныс аударуы.3. Рим ж?не ??н империясы.4. О?т?стік ??н империясы ж?не оны? та?дыры.5. Бірт?тас ??н империясыны? ыдырауы.
Б.з-ды? V ?асырында ?мір с?рген Еділ (Атти-ла) патшаны? Батыс елдерін ба?ындыр?ан же?імпаз жоры?тарыны? н?тижесінде Еуразия ке?істігінде к?шпелілерді? империясы ??рылды. Еділ Алмания (Германия) мен Скандинавия тарихында Эт?ель, славяндарда Атыл есімімен белгілі болса, венгр (мадиар) хал?ы оны бабамыз деп есептейді. Осы жерді о?ушылар?а оны? себебін ашып айту. Одан кейін Еділ Батыс ??н империясыны? билігіне ?алай келгендігі, оны? ж?ргізген же?імпаз жоры?тарыны? сипаттайтын ?осымша деректерден ?зінді келтіремін. ?осымша ?дебиет:Т. Журтпбаев. Дулыга: К?не т?ркі батырлары туралы тарихи ?фсаналар. - Алматы. 1994.
Еділді? т?сында?ы ??ндарды? же?імпаз жоры?тарын баяндай отырып картаны? к?мегімен ??ндарды? мекендеген аума?ы мен ба?ындыр?ан елдерін картадан к?рсетемін. О?ушылар жа?сы есте са?тау ?шін Еділді? ба?ындар?ан елдері мен халы?тарды д?птерлеріне жаз?ызып ?оямын. Олар д?птерлеріне Рим империясы, угор /естек/, аландар, славяндар, Боспор патшалы?ы, вестгот, остгот сия?ты герман тайпалары деп жазып алады.
Осы жерде ??ндарды? батыс?а жоры?ында ?андай ?арулармен ?арулан?анын сипаттау ма?сатында та?та?а ілінген сурет бойынша ??ндарды? ?ару-жара? т?рлерін сипаттап айтып беремін. Одан ?рі ??ндарды? Еуропаны жаулауы Баламер патшаны? т?сында басталып, Еділді? т?сында ая?талды. Ол ?анша жерден жаулап алушы бол?анмен, шамасы келгенше жаулап ал?ан жерлерде ?алалар мен м?дени ескерткіштерді ?ирату?а жол бермеген. Б?л д?уірді? ?лы о?и?асы деп 451 жылы бол?ан Каталаун /Фран?ия жері/ шай?асын айтады. Рим мен ??ндар арасында?ы со?ыста 200 мы? адам ?айтыс болды деп жазады. Б?л шай?асты? н?тижесінде ??ндар Рим империясыны? орталы? б?лігін тал?андап императорды? ?арындасын ж?не оны? жасауы деп Римні? ?азынасын алуы ??ндарды? ??діреттілігін к?рсетеді деп, о?ушылар?а осы с?йлемдерді м?тіннен тауып о?ып беруге тапсырма беремін. Б?л о?и?аны? ?лемдік тарихта алатын ма?ызына ерекше то?талып кетемін. ??ндар баста?ан «халы?тарды? ?лы ?оз?алысы» ?лем тарихында орта ?асырларды? ?а?пасын ашып, феодалдык д?уірді бастан берді. ??н со?ысынан кейін ??л иеленуге негізделген Рим империясы ыдырап Еуропада ?лтты? мемлекеттер пайда болды. Б?л Еуропа тарихы ?шін ?лкен прогресс еді деп ерекше то?талып кетемін.
Одан ?рі ?андай мемлекет болмасын ?з ?мір с?ру тарихында шары?тап ?су кезе?дері мен ??лдырау кезе?дерін бастан кешірген, сол сия?ты осындай ірі мемлекет ??н империясы да т?рлі себептерге байланысты да?дарыс?а ?шырап, бірнеше иеліктерге б?лініп кеткендігін айтамын. Шы?ыс ??н империясы ыдыра?ан уа?ытта біраз ел О?т?стікке ?оныс аударып А? ??н мемлекетін ??р?анын, оны? ?лкен империя?а айналып ?ндістан мен Иран жерін ба?ындыр?анын, ?азіргі Т?ркістан мен Ташкент ал?абы да О?т?стік ??н империясыны? ??рамында бол?анын баяндау. О?ушылар?а м?тіннен осы ??н империясыны? ??лдырап, ыдырауыны? себебін тап?ызып, бір о?ушы?а оны дауыстатып о?ыт?ызамын.Саба?ты? келесі сатысы ?ткен саба?та?ы жа?а с?здермен ж?мыс т?рі. Та?та?а Халы?тарды? ?лы ?оныс аударуы, угор /естек/, Рим империясы, Боспор патшалы?ы, вестгот, остгот, Византия, феодалды? д?уір, эфталит, а? ??н деген с?здерді? ??ымдарын жазып коямын.
Саба?ты бекіту ма?сатында о?ушыларды? білімдерін т?мендегі с?ра?тар ар?ылы тексеріп шы?амын.1. ??ндарды? Батыс елдерін ба?ындыр?ан же?імпаз жоры?тары кімні? атымен байланысты?2. Еділ батыр ?ай ?асырда ?мір с?рген?3. Еділ патшаны? Батыс ??н империясыны? та?ына отыр?ан жылы.4. ??ндарды? ба?ындыр?ан мемлекеттері мен тайпаларын ата.5. ??ндарды? Еуропаны жаулауы кімні? т?сында басталды?6. Б?л д?уірді? ?лы о?и?асы деп аталатын Каталаун шай?асы ?ай жылы болды?7. ??ндарды? шабуылынан кейін ыдырай баста?ан Рим империясыны? шы?ыс б?лігі енді тарихта ?андай атаумен белгілі болды?8. ??ндарды? о?т?стікке жылжы?ан топтарын ?алай атады?9. Онда?ан жылды? со?ыстан кейін кімдер ж?з жыл бойы о?т?стік ??ндар?а ба?ынышты болды?10. ?ай ?асырларда ??н мемлекеті бірнеше иеліктерге б?лініп ыдырап кетті?
Ба?алау:
?йге тапсырма. 20 параграфты о?у, параграф бойынша 2-3 с?ра?тан дайындап келу.
