Халы? ауыз ?дебиеті ар?ылы балаларды? тілін дамыту
Халы? ауыз ?дебиеті ар?ылы балаларды? тілін дамыту
Халы? ауыз ?дебиеті ар?ылы балаларды?тілін дамыту
Балаба?шада?ы бала?а берілетін б?гінгі т?рбиені? е? ?зек алатын жері – ол ата-бабадан ?ал?ан асыл м?ра. Балаларды адамгершілікке т?рбиелеп, тілдерін дамыту ма?сатында халы? ауыз ?дебиетіні? асыл-м?ралары – ж?мба?тар, ?ажайып ертегілер, ма?ал-м?телдер, жа?ылтпаштар, т?рбие ?ліппесі, а?ыз ??гімелер, жырларды ?олдануды? ма?ызы зор тиімді т?сіл екені белгілі. Халы? ауыз ?дебиетіні? бір саласы- ойын ?ле?дері.Тілі шы?ып,с?йлей баста?аннан,к?мелетке толып, есейген ша?ына дейін баланы? жасына лайы?ты сан- т?рлі ойын ойнал?ан жане оларды? басым к?пшілігі ?ле?-та?па?тармен бірге жасап,толы?тырылып отыр?ан.Ал?аш?ыда балалар ?лкендерді? к?мегімен,кейін біртіндеп т?ртібін ?згерте келе,с?здерін ?здері шы?арып, айта баста?ан.Б?л ретте баланы? білегін,ала?анын,сауса?тарын ?стап,т?рлі ?имылдар жасап,арасында ?ыты?тап отыруды? м?ні зор.Олар?а: « Сауса? санау», «Бес сауса?», « ?уырмаш» т.б ж.
Просмотр содержимого документа
«Халы? ауыз ?дебиеті ар?ылы балаларды? тілін дамыту»
Халық ауыз әдебиеті арқылы балалардың тілін ТРИЗ технологиясының әдісін қолдана отырып дамыту. Балабақшадағы балаға берілетін бүгінгі тәрбиенің ең өзек алатын жері – ол ата-бабадан қалған асыл мұра. Балаларды адамгершілікке тәрбиелеп, тілдерін дамыту мақсатында халық ауыз әдебиетінің асыл-мұралары – жұмбақтар, ғажайып ертегілер, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, тәрбие әліппесі, аңыз әңгімелер, жырларды қолданудың маңызы зор тиімді тәсіл екені белгілі.
Мен баланың тілін дамытуда ауыз әдебиетінің жұмбақ түріне негізделіп жүргізген өзімнің жұмыс тәжірибем туралы сіздермен бөліскім келеді. Жұмбақтар тіл мәдениетін тәрбиелеуде үлкен рөл атқарады. Жұмбақтар баланы байқағыштыққа, тапқырлыққа, баулып, ой-қиялын ұштастыра көр әсер етеді. Жұмбақ баланың ойлау қабілетін дамытады.
Тәжірибемде жұмбақтарды балаға үйрету барысында «ТРИЗ» технологиясының әдіс-тәсілдерін қолдандым. Осы технологияның жұмбақпен жұмысты үш әдіс арқылы айтып кетейін.
Осы әдістерді қолдана отырып түрлі жүйеде жұмбақтар шешіліп шығарылады.
Жүйелілік жақындау әдісінің құндылығы:
1. Тақырып таңдап алынады. 2. Ойдың жалпыдан жекеге, дербеске ауысуы.
3. Объектінің әр түрлі қасиеттері мен белгілерін айқындау арқылы абстракты- жалпыдан дербеске ауысуы. Мысалы өсімдіктерге байланысты жұмбақтар алатын болсақ,
тақырып тандалып алынады Мысалы: Ағаш
Жаз
Күз
Қыс
Көктем
Жасыл
Сары
Суарады су қажет етеді
Жазда жап- жасыл, күзде сап-сары деп айтамыз. Жазда жапырақпен, қыста жалаңаш. Көктемде бүршік жарады, күзде түсіп қалады. Бұнда біз жүйелеп көрсетіп тұрмыз. Бала өз ойын ұшқырлап шығара алады.
Топтастыру әдісінің құндылығы:
1.Тақырып алу.
2.Тақырыпты ести отыра бір ойға келу.
3.Айтылған зат немесе құбылыспен байланысты сөздерді қасиеттерді атау.
4. Тақырыпқа байланысты сөздер топтасады.
5. Келесі кезең айтылған топтастыру әдісіне негізделіп жұмбақ шығарылады.
Тақырып тандап алынады Мысалы: Ағаш
Ағаш
Бүршік
Гүл
Жеміс
Тамыр
Жапырақ
Ағаш өміріне байланысты болып топтасады
Мысалы: Бүршік жапырақ жаяды, гүлімен жеміс береді, тамырымен қоректенеді, биік болып өседі. Бұл не? (Ағаш)
Миға шабуыл әдісінің құндылығы:
Тақырып таңдап алынады.
Бір затты алып сипаттау
Айтылған заттың ерекшелігін әрі қарай жалғастыру.
Мысалы: алма
Мысалы: Өзі дөңгелек, қызыл, тәтті, түсі әр-түрлі ағашта өседі тағы басқа сипаттау.
Бала тілін дамытуға халық ауыз әдебиетін орынды, жүйелі пайдалана білген әрбір тәрбиеші баланың санасын арттыра отарып, түсінігін кеңейтіп ұғымын байытады. Сонымен қатар баланың ойлау белсенділігі артады, өз бетімен жұмыс түрі дамиды, сөз топтарын меңгереді, өз ойын еркін жеткізе алады.
Халық ауыз әдебиеті арқылы балалардыңтілін дамыту
Балабақшадағы балаға берілетін бүгінгі тәрбиенің ең өзек алатын жері – ол ата-бабадан қалған асыл мұра. Балаларды адамгершілікке тәрбиелеп, тілдерін дамыту мақсатында халық ауыз әдебиетінің асыл-мұралары – жұмбақтар, ғажайып ертегілер, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, тәрбие әліппесі, аңыз әңгімелер, жырларды қолданудың маңызы зор тиімді тәсіл екені белгілі. Халық ауыз әдебиетінің бір саласы- ойын өлеңдері.Тілі шығып,сөйлей бастағаннан,кәмелетке толып, есейген шағына дейін баланың жасына лайықты сан- түрлі ойын ойналған жане олардың басым көпшілігі өлең-тақпақтармен бірге жасап,толықтырылып отырған.Алқашқыда балалар үлкендердің көмегімен,кейін біртіндеп тәртібін өзгерте келе,сөздерін өздері шығарып, айта бастаған.Бұл ретте баланың білегін,алақанын,саусақтарын ұстап,түрлі қимылдар жасап,арасында қытықтап отырудың мәні зор.Оларға: « Саусақ санау», «Бес саусақ», « Қуырмаш» т.б ж.
Мына жерде қой бар Мына жерде ешкі бар, Мына жерде сиыр бар Мына жерде жылқы бар, Мына жерде күлкі бар
Қытық, Қытық.
Жаңылтпаш-қазақ халқының ауыз әдебиетінің түріне жатады.Оның атқарар қызметі аз емес.Олар көбіне баланың ұғымын,түсінігін,дүниетанымын кеңейте түседі.Жаңылтпаштар баланың тілін ұштай түсіп,оның кекештенбей,тұтықпай,еркін,жатық,асықпай,қысылмай сөйлеуіне көмектеседі.Әр сөзді бұзбай дұрыс айтылуы мақсат етіледі.Сөздерді шапшаңдата тез-тез айтуы тиіс,баланы сөйлете білу үшін маңызы өте зор.Мысалы:
1.Есет атаметасатар,
Етасатса бес асатар.
2.Қай тай лақтай,
Қай лақ тайлақтай.
3.Тебіншек ат-шегіншек,
Шегіншекат-тебіншек.
Жұмбақтар-ауызәдебиетініңертеденкележатқанбіртүрі.Олбаланыжастайынанқиялдайбілуге, қоршағанортаныбақылап, тапқырлыққабаулудыкөздейді. Мысалы:
1.Тарпаң-тарпаң тарбиған
Түріжаманжарбиған ( бақа )
2.Асты тас
Үстітас,
Ортасында жанды бас ( тасбақа)
Халық ауыз әдебиеті арқылы балалардыңтіліндамыту
Балабақшадағы балаға берілетін бүгінгі тәрбиенің ең өзек алатын жері – ол ата-бабадан қалған асыл мұра. Балаларды адамгершілікке тәрбиелеп, тілдерін дамыту мақсатында халық ауыз әдебиетінің асыл-мұралары – жұмбақтар, ғажайып ертегілер, мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, тәрбие әліппесі, аңыз әңгімелер, жырларды қолданудың маңызы зор тиімді тәсіл екені белгілі.Халық ауыз әдебиетінің бір саласы - ойын өлеңдері. Тілі шығып,сөйлей бастағаннан,кәмелетке толып, есейген шағына дейін баланың жасына лайықты сан- түрлі ойын ойналған жане олардың басым көпшілігі өлең-тақпақтармен бірге жасап,толықтырылып отырған. Алғашқыда балалар үлкендердің көмегімен,кейін біртіндеп тәртібін өзгерте келе,сөздерін өздері шығарып, айта бастаған.Бұл ретте баланың білегін,алақанын,саусақтарын ұстап,түрлі қимылдар жасап,арасында қытықтап отырудың мәні зор.Оларға: « Саусақ санау», «Бес саусақ», « Қуырмаш» т.б ж.
Мына жерде қой бар Мына жерде ешкі бар, Мына жерде сиыр бар Мына жерде жылқы бар, Мына жерде күлкі бар
Қытық, Қытық.
Жаңылтпаш-қазақ халқының ауыз әдебиетінің түріне жатады.Оның атқарар қызметі аз емес.Олар көбіне баланың ұғымын,түсінігін,дүниетанымын кеңейте түседі.Жаңылтпаштар баланың тілін ұштай түсіп,оның кекештенбей,тұтықпай,еркін,жатық,асықпай,қысылмай сөйлеуіне көмектеседі.Әр сөзді бұзбай дұрыс айтылуы мақсат етіледі.Сөздерді шапшаңдата тез-тез айтуы тиіс,баланы сөйлете білу үшін маңызы өте зор.Мысалы:
1.Есет атам ет асатар,
Ет асатса бес асатар.
2.Қай тай лақтай,
Қай лақ тайлақтай.
3.Тебіншек ат- шегіншек,
Шегіншек ат- тебіншек.
Жұмбақтар- ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан бір түрі.Ол баланы жастайынан қиялдай білуге, қоршаған ортаны бақылап, тапқырлыққа баулуды көздейді. Мысалы:
1.Тарпаң-тарпаң тарбиған
Түрі жаман жарбиған ( бақа )
2.Асты тас
Үсті тас,
Ортасында жанды бас ( тасбақа)
3.Бір мақұлық бар екен төрт аяқты,
Тағыпты арқасына мың таяқты
Ашуланса аяқ-қолын көрсетпейді,
Көресің көзің салсаң ғажайыпты ( кірпі шешен)
4.Жол үстінде қу азық,
Мергеншіге жол азық ( қоян)
5. Тұмсығы қашау,
Кәсібі ұя жасау
Ағаштан қорғап,
Зиянкестерді асау (тоқылдақ)
6.Бір құс бар үлпілдеген жүні жұмсақ,
Тұяғы бейне банет алмас пышақ
Тұмсығы имен,көрмейді күндіз көзі,
Шарықтап көкті кезіп, түнде ұшады (үкі).
Қиялдай білу арқылы ой-өрісі,дүниетанымы арқылы балаларды тапқырлыққа,тілін дамытуда басты құрал болып табылады.Мақал- мәтелдерде халықтың ой-санасы, ақыл өнегесі көрініс тапқан ойдың дәлдігімен, тереңдігімен сипатталуы мақалдарда тиянақты, тұжырымды ой айтылады.Құрылысы жағынан бір немесе бірнеше сөйлемнен құралып келе береді.Тақырыптары да әр алуан.Отан,ерлік,өнер-білім,ер-жер т.б. Мысалы:
1.Ақыл жастан,асыл тастан.
2.Елін сүйген ер болар
3.Отан от басынан басталады.
4.Ел іші өнер кеніші
5.Білекті бірді жығады,
Білімді мыңды жығады.
Балаларға мақалдарды үйрете отырып, мағыналарын ашқызу, түсіндіру талап етіледі.Мұнда балаға беретін тәрбие тілін дамытатын нәрсе терең ойды аядай қалыпқа сыйғызып, мағынасын ашады.Тоғыз ауыз сөздін тобықтай түйінін жинақтап,қорытып береді.Ертегілер арқылы,оның ішінде қиял-ғажап, тұрмыс-салт, батырлар туралы ертегілердің мағынасы өте зор.
«Үйшік», «Қасқыр мен ешкі», «Бауырсақ» сияқты ертегілер қара сөзбен айтылса да, балаларға өте түсінікті, тілмен жазылып, көз алдына елестету арқылы, арасында сұрақ қою арқылы тілдік қорлары дами түседі.
« Туғанда дүние есігін ашады өлең» деп,ұлы Абай атамыз айтқандай, ауыз әдебиетінің басты үлгілері әрбір жас ұрпақ үшін тәрбиенің қайнар көзі. Тегінде іс-әрекеттерді, тілдік қорларын сипаттай білу- тіл мәдениетінің маңызы болып саналады.Мұны өмірге жаңа қадам басқан балдырғандардың санасына дұрыс сіңіре білуін,халқымыз ауыз әдебиеті арқылы бойларына қалыптастыра білген.Бұл ауыз әдебиеті арқылы балалар есіне ұзақ сақталады.
С.Е.Әбілқайырова
Ғабит Мүсірепов атындағы ауданның
№1 Новоишим орта мектебінің қазақ тілі және әдебиеті мұғалімі
