О?ушыларды? берген жауаптарына ?арай білімдерін ба?алау.
б) Жа?а саба?ты т?сіндіру.
Б?гінгі жа?а саба?та о?ушылар?а «?деби тіл мен мэтінні? байланысы» та?ырыбы жайлы т?сіндіремін.
?деби тілді? ?мір с?ріп, дамуы, ?о?амды? ?ызметі негізінен жазба эдебиетпен байланысты. эдеби тілді? эр т?рлі ?асиеттерін, мысалы, нормалы?, ж?йелік сипаттарын, дамуын, ?о?амды? ?ызметтеріні? алуан т?рлі екенін танып-білу ?шін жазба эдебиетті? ?р т?рінен мысалдар келтіріп отырмын. Ол мысалдар жеке с?йлемдер ?ана емес, ?лкен-?лкен ?зінділер болып та келеді. ?детте ондай ?зінділерді м?тін деп атайды. Я?ни, мэтін деп айтыл?ан ой-пікірді?, белгілі бір шы?армашылы? ж?мысты?, біреуді? шы?армасыны? не оны? ?зіндісіні? ?а?аз?а т?скен немесе ауызша айтыл?ан т?рін айтады. Мэтін ?зара байланысты бірнеше с?йлемнен т?рады да, оларда?ы ойлар жина?талып келіп, авторды? (жазушыны?, ?алымны?, зерттеушіні? жэне т. б.) белгілі бір пікірін, к?з?арасын білдіреді. Ол к?ркем шы?арма да, публицистикалы? шы?арма да, ?ылыми е?бек те болуы м?мкін. ?ылыми е?бек ?р т?рлі ?ылым саласына, мысалы, биология, астрономия, экономика, медицина, химия, математика, тіл білімі, тарих, эдебиет, физика, техника жэне т. б. ?атысты болып келеді.
Мэтіннен эдеби тілді? с?здік ??рамын, с?з байлы?ын, с?з ?олданылуыны? ма?ыналы? ерекшеліктерін, арнайы с?здерді?, терминдерді?, жа?а с?здерді?, жергілікті с?здерді?, бас?а тілден с?з алу, т?ра?ты тіркестер мен ма?ал-мэтелдерді? ?олданылу сипатын к?ріп, ай?ындаймыз.
Тілді? негізгі ма?ыналы б?лшегі с?здер (лексика) екені, ал оны? ?зі жеке дыбыстардан т?ратыны белгілі. Дыбыстарды? ?олданылу ерекшеліктері мен сипаты да, дыбысты? (?ндестік) за?дылы?тарыны? ?олданылу ше?бері де мэтіннен жэне содан алын?ан жеке с?йлемдер мен с?здерді? ?олданылуынан к?рініп отырады.
Тіл ойды білдірумен байланысты болса, ойды білдіре алатын е? кіші тілдік б?лшек — с?йлем. С?йлемні? ??рылымы мен ??рылысы, с?здерді? бір-бірімен байланыс?а т?сіп барып с?йлем ??рауы, жеке с?здерді? с?йлем ішінде синтаксистік ?ызмет ат?арып, с?йлем м?шесі болуы, с?йлемні? т?рлері, т?л с?з, с?здерді? жасалуы мен оны? жолдары жэне т. б. тілдік ??былыстар мэтіннен, мэтінді ??райтын жеке с?йлемдерден к?рініп отырады да, солар ар?ылы т?сініліп ай?ындалады.
Адамдар бір-бірімен тіл ар?ылы т?сінісетін болса, сол тілді? басты ??ралы - с?з. Я?ни, с?з дегеніміз - затты?, т?рлі ??былысты?, ?имыл-эрекеттерді? атауы. ?рбір с?зді? білдіретін жеке ??ымы болады. Мысалы, ?ар деген с?зді? білдіретін ??ымы - т?еі а?, сал?ын, еріп, су?а айналатын зат. Парта - а?аштан жасал?ан окушыны? мектептегі ??ралы, отыратын орны.
Міне, осылайша жа?а саба?ты т?сіндіріп бол?ан со? жатты?у ж?мыстарын орындатамын. Ал?аш?ы орындалатын тапсырма: 4-жатты?у ж?мысыны? орындалу шартын т?сіндіремін: Берілген с?здерді? ?андай ??ымды білдіретінін, я?ни ма?ынасын аны?та?дар. Синоним с?здерді іріктеп алып, солар бойынша бірнеше с?йлем не ша?ын мэтін ??ра?дар.
Келесі орындалатын тапсырма: 5-жатты?у ж?мысыны? шарты: ?ле?ді мэнерлеп о?ы?дар. Ауыспалы ма?ына?а ие болып т?р?ан с?здерді теріп жазы?дар.
Келесі орындалатын тапсырма: 6-жатты?у ж?мысыны? шарты: Байыр?ы т?бір с?здерді, ж?рна? ар?ылы жасал?ан с?здерді, с?здерді? бірігуі, ?осарлануы, тірКесуі ар?ылы жасал?ан с?здерді ба?ан-ба?ан бойынша бір-бірінен ажыратып жазы?дар.
Келесі орындалатын тапсырма (ауызша т?рде): 7-жатты?у ж?мысыны? шарты: Мэтінді мэнерлеп о?ып, онда?ы орыс тілінен енген с?здерді ата?дар. Мэтіндегі ой б?ліктерін
Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалау.
б) Жаңа сабақты түсіндіру.
Бүгінгі жаңа сабақта оқушыларға «Әдеби тіл мен мэтіннің байланысы» тақырыбы жайлы түсіндіремін.
Әдеби тілдің өмір сүріп, дамуы, қоғамдық қызметі негізінен жазба эдебиетпен байланысты. эдеби тілдің эр түрлі қасиеттерін, мысалы, нормалық, жүйелік сипаттарын, дамуын, қоғамдық қызметтерінің алуан түрлі екенін танып-білу үшін жазба эдебиеттің әр түрінен мысалдар келтіріп отырмын. Ол мысалдар жеке сөйлемдер ғана емес, үлкен-үлкен үзінділер болып та келеді. Әдетте ондай үзінділерді мәтін деп атайды. Яғни, мэтін деп айтылған ой-пікірдің, белгілі бір шығармашылық жүмыстың, біреудің шығармасының не оның үзіндісінің қағазға түскен немесе ауызша айтылған түрін айтады. Мэтін өзара байланысты бірнеше сөйлемнен түрады да, олардағы ойлар жинақталып келіп, автордың (жазушының, ғалымның, зерттеушінің жэне т. б.) белгілі бір пікірін, көзқарасын білдіреді. Ол көркем шығарма да, публицистикалық шығарма да, ғылыми еңбек те болуы мүмкін. Ғылыми еңбек әр түрлі ғылым саласына, мысалы, биология, астрономия, экономика, медицина, химия, математика, тіл білімі, тарих, эдебиет, физика, техника жэне т. б. қатысты болып келеді.
Мэтіннен эдеби тілдің сөздік қүрамын, сөз байлығын, сөз қолданылуының мағыналық ерекшеліктерін, арнайы сөздердің, терминдердің, жаңа сөздердің, жергілікті сөздердің, басқа тілден сөз алу, түрақты тіркестер мен мақал-мэтелдердің қолданылу сипатын көріп, айқындаймыз.
Тілдің негізгі мағыналы бөлшегі сөздер (лексика) екені, ал оның өзі жеке дыбыстардан түратыны белгілі. Дыбыстардың қолданылу ерекшеліктері мен сипаты да, дыбыстық (үндестік) заңдылықтарының қолданылу шеңбері де мэтіннен жэне содан алынған жеке сөйлемдер мен сөздердің қолданылуынан көрініп отырады.
Тіл ойды білдірумен байланысты болса, ойды білдіре алатын ең кіші тілдік бөлшек — сөйлем. Сөйлемнің құрылымы мен құрылысы, сөздердің бір-бірімен байланысқа түсіп барып сөйлем қүрауы, жеке сөздердің сөйлем ішінде синтаксистік қызмет атқарып, сөйлем мүшесі болуы, сөйлемнің түрлері, төл сөз, сөздердің жасалуы мен оның жолдары жэне т. б. тілдік қүбылыстар мэтіннен, мэтінді құрайтын жеке сөйлемдерден көрініп отырады да, солар арқылы түсініліп айқындалады.
Адамдар бір-бірімен тіл арқылы түсінісетін болса, сол тілдің басты құралы - сөз. Яғни, сөз дегеніміз - заттың, түрлі құбылыстың, қимыл-эрекеттердің атауы. Әрбір сөздің білдіретін жеке үғымы болады. Мысалы, ңар деген сөздің білдіретін ұғымы - түеі ақ, салқын, еріп, суға айналатын зат. Парта - ағаштан жасалған окушының мектептегі қүралы, отыратын орны.
Міне, осылайша жаңа сабақты түсіндіріп болған соң жаттығу жұмыстарын орындатамын. Алғашқы орындалатын тапсырма: 4-жаттығу жүмысының орындалу шартын түсіндіремін: Берілген сөздердің қандай ұғымды білдіретінін, яғни мағынасын анықтаңдар. Синоним сөздерді іріктеп алып, солар бойынша бірнеше сөйлем не шағын мэтін құраңдар.
Келесі орындалатын тапсырма: 5-жаттығу жұмысының шарты: Өлеңді мэнерлеп оқыңдар. Ауыспалы мағынаға ие болып түрған сөздерді теріп жазыңдар.
Келесі орындалатын тапсырма: 6-жаттығу жүмысының шарты: Байырғы түбір сөздерді, жүрнақ арқылы жасалған сөздерді, сөздердің бірігуі, қосарлануы, тірКесуі арқылы жасалған сөздерді баған-баған бойынша бір-бірінен ажыратып жазыңдар.
Келесі орындалатын тапсырма (ауызша түрде): 7-жаттығу жүмысының шарты: Мэтінді мэнерлеп оқып, ондағы орыс тілінен енген сөздерді атаңдар. Мэтіндегі ой бөліктерін
анықтаңдар. Мэтінде қай жылдардағы оқиға көрініс тапқан? Орыс сөздерінің ену себебін айтыңдар.
Келесі орындалатын тапсырма: 8-жаттығу жүмысының шарты: Орыс тілінен енген мына сөздерді қатыстырып сөйлемқүраңдар.
Келесі орындалатын тапсырма: 9-жаттығу жүмысының шарты: Басқа тілден енген мына сөздерді көшіріп жазып, олардың қалай жазылатынын үғып алыңдар. Орфографиялық нормаға қатысын анықтаңдар.
Келесі орындалатын тапсырма: 10-жаттығу жүмысының шарты: Мэтінді оқыңдар. Қарамен жазылған сөздерді сөздік дэптерлеріңе көшіріп жазып, мағынасын түсініп алыңдар. Жылқы малына жэне оның ер-түрманына қатысты сөздерді түгелдей атап шығыңдар.
Сабақтың қорытындысы:
Сұрақ қою арқылы жаңа сабақты қорытындылаймын.
Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын.
Үйге тапсырма: 11-жаттығу жүмысының орындалу шартын түсіндіремін: Мэтінді рөлге бөліп оқыңдар. Шешендік сөздерге мэн беріп, одан үлгі алыңдар. Сөздердің мағыналық топтарын саралап жазыңдар (синоним, омоним, антоним).
