?дебиеттер: А?Т? ж?не Ж?ТБ-ны? алдын алу ?шін ?ажетті білімдермен да?дылар. Салауаттану ж?не таби?ат.
І. Ж?ТБ мен А?Т? бойынша ша?ын д?ріс.
Енді мен Ж?ТБ-мен (СПИД, ЖИТС) жынысты? ?атынасты? ?алай байланысатынын ж?не олар жайлы тарал?ан кейбір к?з?арастар туралы айт?ым келеді. Ж?ТБ туралы с?з ?оз?алса бол?аны, елді? б?рі эксперт-маман бола аламыз деп ойлайды. Е? алдымен Ж?ТБ-ны? ?айдан шы??аны туралы пікір алысады. Шынында м?ны ешкім де білмейді. Біз А?Т?-ны? (ВИЧ, АИТВ) жануарлар арасында тара?ан к?дімгі вирус т?рлері сия?ты, ?лемні? кейбір б?ліктерінде ?ткен ?асырды? 60-жылдарында бар бол?анды?ына к?м?нсізбіз. Ол, м?мкін, ?андай да бір ?алыпта немесе т?рде ?асырлар бойы бар бол?ан шы?ар.
К?птеген ?алымдар вирусты? ал?аш?ыда Африкада?ы жануарлардан ж??тырыл?анды?ы ы?тимал деп топшылайтынды?тан, ж?рт б??ан ?алайда Африка кін?лі деп ойлайды. Б?л м?лдем теріс пікір. Болаша?та ?андай деректерді? ашылары ?зірге бейм?лім. Десек те ауру ?йтеуір бір жерден басталу?а тиіс екені ж?не оны? д?л сол т?стан шы??анына ешкім де кін?лі болмауы тиіс.
А?Т? т?мендегі жолдармен ж??ады
1.А?Т?-мен за?ымдан?ан донорды? ?анын ??й?анда немесе м?шелері мен ?лпаларын сал?анда.
2.?ан тамырларына есірткілерді енгізген кезде ине мен щприцтерді бірге ?олдан?анда.
3.Медициналы? манипуляциялар кезінде залалсыздандырылма?ан ??ралдарды пайдалан?анда.
4.Б?тен адамны? тіс щеткасы мен ?старасын ?олдан?анда.
Адамны? А?Т?-мен за?ымдан?анды?ын сырт?ы келбетінен біле алмайсыз. А?Т? ж??пасын ?анды зертханалы? зерттеуге тапсыру ар?ылы ?ана аны?тау?а болады. А?зада ?оздыр?ышты? бар екендігі ?оздыр?ышты? табылуынан емес, о?ан ?арсы ендірілген антидене пайда бол?анда аны?талады. Антиденелер – а?за?а ?оздыр?ыш енгенде, о?ан ?арсы пайда болатын арнайы а?уыздар.
ІІ.С?ра?-жауап.
1-о?ушы.
А?Т? мен Ж?ТБ-дан ?алай са?тану керек екенін білесі? бе?
А?Т? ж??пасы – б?л баяу ?тетін созылмалы ауру. Сонды?тан ауру белгілері бірден пайда болмай, 5 – 7 жыл ішінде білінеді. Ауруды? ал?аш?ы белгілері ?андай? Шарша?ышты?, жалпы ?лсіздік, бірнеше топ лимфа т?йіндеріні? ?л?аюы. Б?л Ж?ТБ-ны? бастал?анды?ын білдірмейді. Алайда, арнайы емделмесе, ж??палы ауру ?рі ?арай дами т?седі де, Ж?ТБ-?а ?келетін бас?а да сыр?аттар ?осылады.
ІІІ. Ж?ТБ дертіне ?келетін зиянды заттарды? т?рлері:
Наша?орлы?-наркомания (грек тілінен narke – мелшию ж?не manіa – ессіздік, ??тырыну) – есірткі заттар?а патологиялы? да?дылануды? н?тижесінде пайда болатын созылмалы ауру. Есірткіні ?ан тамыры ар?ылы т?тын?анда, Ж?ТБ ж??тыру ?аупі пайда болады. Есірткіге деген ?уестік ?мір бойы са?талуы м?мкін. Наша?орлы?ты емдеу ауру адамны? ж?не ту?ан туыстарыны? зор к?ш-жігерін, д?рігерлерді? биік к?сіби д?режесін, ?аражат шы?ындарын ?ажет ететін, ?за? та к?рделі, ?иын процесс.
Наша?орлы? – есірткі заттарына деген т?уелділіктен туындайтын, а?заны? т?ндік ж?не психикалы? функцияларыны? аса ауыр ?алпына келместей б?зылуына апаратын, со?ы ?лімге ?келетін дерт.
Алкаголь – ?ан ??рамында?ы алкаголь-масты?ты? де?гейін аны?тайтын, ми?а ?ан келетін алкагольді? саны. Алкаголь – б?л ?осындыларды ашытудан алынатын есірткі. Алкаголь ?детте ?ан?а араласады, одан ары ми?а шабады. Алкаголь адам а?засы ?шін улы. Ол уды тазарт?анда адам бауырына зор к?ш т?седі. Ішімдік адам ?мірінде туында?ан проблеманы уа?ытша ?ана шешеді. Спиртті ішімдіктерді шамадан тыс ішетін адамдар жасыны? ?за?ты?ы халы?ты? орташа жас м?лшерінен15-20 жас?а т?мен. Жас организм ?сіп, жетіліп келе жат?ан кезе?індеалкагольді ішумен байланысты ?ауіпке ?рыну?а бейім т?рады. Оны т?ра?ты пайдалану – салынып ішуге ?рындырады.
Темекі - за?ды т?рде ?олдану?а болатын есірткі т?рі. Темекі т?тінінде 30-дан астам улы заттар бар (никотин, к?мір?ыш?ыл газы, к?міртек тоты?ы). Темекіден ауа?а 720 мы? тонна к?кірт ?ыш?ылы, 384мы? тонна аммиак, 550 мы? тоннадай иісті газ тарайды. Шылым шегуді? зияны ?те к?п. Ол – на?ыз наша?орлы?. К?пшілікті? со?ан м?н бере бермейтіндігі аса ?ауіпті.
Жыл сайын д?ние ж?зінде темекі шегуден 4 млн адам ?айтыс болады. Б?гінде жер шарында 1,2 млрд. адам темекіні шегеді екен.
О?ушыларды? же?іл ж?рісті жастар туралы КВН-і. Абдіжамилов А?ылбекті? осы та?ырыпта?ы шы?армашылы? ж?мысы
ІV. Пікір-талас.
1-о?ушы.
Алкаголь ем бе? ?лдекімдер айт?андай ж?рек ауруына пайдалы ма? Жо?. Б?л пікірді тартушылар к?біне-к?п ара? зауытыны? иелері. Олар ?з ?німдерін к?бірек таратып, пайда?а батуды к?здейді. Ал шынды?ына келгенде, ара? ішушіні? инфаркт алуы аз ?шыраспайды. Б?л ішілген алкагольді? белгілі бір б?лігіні? денеден шы?у реакциясы кезінде ?ан ?ысымыны? жо?арылауынан тамыр ке?ейеді. Тамыр терілеріні? ке?еюі жасушаларды? оттегі алуын к?рт кемітіп , м?ны? ?зі тамырды? бітелу ?аупін к?шейтеді.
2-о?ушы:
Алкоголь тама??а т?бетті ашып, ас?азанны? ?орытылуына к?мектеседі ме? Зерттеу барысында ара?ты? ас?азан?а пайдасын былай жиыстырып ?ойып, ?айта ?орытылуын кешіктіріп, ?за??а соза т?сетінін к?рсетеді. Себебі алкоголь ?зекті ?ртейді, гидрохлория ?ыш?ылы к?шейіп, ас ?орыту?а кері ?сер етеді. Ал, м?ндай жа?дайда адамны? т?беті ашыла ма, жегені о?айлы?пен сі?е ме? Алкогольді? ?ай т?рі болсын ?анша м?лшерде ішілгеніне ?арамастан ас ?орыту?а зияннан ?зге пайдасы жо?. Б?л ара??а ?ана емес, шарап пен сыра?а да тікелей ?атысы деп ?абылда?ан ж?н.
3-о?ушы:
Алкоголь суы?та то?дырмайды дейді. Оны? ?аншалы?ты шынды?ы бар? ?ыста аязда жаурап ?алмас ?шін бой ?ыздыру?а деп сілтеп алатындарды? сылтауы да ??р ?урешілік. Ара? дене ?ызуын жо?арылатпа? т?рма?, керісінше сол бар ?ызуды? ?зін т?сіріп алу?а ы?пал етеді. Ара? ішкенде ?ан тамырларыны? ке?ейтіні туралы айтылады. Ол дене ?ызуыны? жо?арылауына емес, ?айтуына себепші. Мас адамны? ?зін-?зі сезінуі ?лсіреуінен жаура?анын сезінбей, т?пті? т?бінде аязда ?сіп, серейіп ?атып ?алуы да кездесіп т?ратыны а?и?ат ?ой.
?орытынды жасау.
ЖИТС-ті? алдын алу шаралары: бір рет пайдалану?а арнал?ан шприцтерді, стерильденген медициналы? инструменттерді ?олдану, кездейсо? жынысты? ?атынастан аула? болу.
Бекіту с?ра?ы.
ЖИТС ауруыны? негізгі себептеріні? бірі – ?негесіз т?рбие, же?ілтек ж?ріс-т?рыс. Б?л деген не? ?лімге себепші осы аурудан ?алай са?тану?а болады?
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«"Ж?ТБ-?асыр індеті" та?ырыбында?ы ашы? т?рбие са?аты »
Тақырыбы: ЖҚТБ - ғасыр дерті
Сабақтың мақсаты: Оқушыларға «АҚТҚ дегеніміз не, АҚТҚ қандай жолдармен жұғады, қандай жағдайда жұқпайды, ауру қалай асқынады, адамның АҚТҚ-мен зақымданғанын қалай білуге болады?» деген тақырыптар арқылы түсініктерін ашып көрсету.
Сабақтың түрі: пікірталас (дөңгелек үстел).
Сабақтың көрнекілігі: Суреттер, плакаттар, қағаз парақтары
Әдебиеттер: АҚТҚ және ЖҚТБ-ның алдын алу үшін қажетті білімдермен дағдылар. Салауаттану және табиғат.
І. ЖҚТБ мен АҚТҚ бойынша шағын дәріс.
Енді мен ЖҚТБ-мен (СПИД, ЖИТС) жыныстық қатынастың қалай байланысатынын және олар жайлы таралған кейбір көзқарастар туралы айтқым келеді. ЖҚТБ туралы сөз қозғалса болғаны, елдің бәрі эксперт-маман бола аламыз деп ойлайды. Ең алдымен ЖҚТБ-ның қайдан шыққаны туралы пікір алысады. Шынында мұны ешкім де білмейді. Біз АҚТҚ-ның (ВИЧ, АИТВ) жануарлар арасында тараған кәдімгі вирус түрлері сияқты, әлемнің кейбір бөліктерінде өткен ғасырдың 60-жылдарында бар болғандығына күмәнсізбіз. Ол, мүмкін, қандай да бір қалыпта немесе түрде ғасырлар бойы бар болған шығар.
Көптеген ғалымдар вирустың алғашқыда Африкадағы жануарлардан жұқтырылғандығы ықтимал деп топшылайтындықтан, жұрт бұған қалайда Африка кінәлі деп ойлайды. Бұл мүлдем теріс пікір. Болашақта қандай деректердің ашылары әзірге беймәлім. Десек те ауру әйтеуір бір жерден басталуға тиіс екені және оның дәл сол тұстан шыққанына ешкім де кінәлі болмауы тиіс.
АҚТҚ төмендегі жолдармен жұғады
1.АҚТҚ-мен зақымданған донордың қанын құйғанда немесе мүшелері мен ұлпаларын салғанда.
2.Қан тамырларына есірткілерді енгізген кезде ине мен щприцтерді бірге қолданғанда.
3.Медициналық манипуляциялар кезінде залалсыздандырылмаған құралдарды пайдаланғанда.
4.Бөтен адамның тіс щеткасы мен ұстарасын қолданғанда.
АҚТҚ төменде көрсетілген жағдайда жұқпайды.
Қол алысып, құшақтасқанда.
Ыдыс-аяқтан, тамақтан, дәретхана заттарынан.
Төсек жабдықтары мен киімнен.
Темір және қағаз ақшадан
Су мен ауадан.
Ойыншықтардан, қолданыстағы заттардан.
Есік тұтқасы мен көліктегі ұстағыштан.
Жәндіктердің шағуынан.
Моншада, саунада, бассейінде.
Бой жазу.
Менің саған берер кеңестерім
-Бөтен адамның қаны көзіңе, әсіресе жарақаттанған теріге жағылып кетуінен сақ бол.
-Көшеде жатқан шприц пен инелерге тиме.
-Есіңде болсын, барлық медициналық дәрі егу (укол) бір реттікпайдаланатын құралдармен жасалуы тиіс
«Миға шабуыл»
Адамның АҚТҚ-мен зақымданғанын қалай білуге болады?
Адамның АҚТҚ-мен зақымданғандығын сыртқы келбетінен біле алмайсыз. АҚТҚ жұқпасын қанды зертханалық зерттеуге тапсыру арқылы ғана анықтауға болады. Ағзада қоздырғыштың бар екендігі қоздырғыштың табылуынан емес, оған қарсы ендірілген антидене пайда болғанда анықталады. Антиденелер – ағзаға қоздырғыш енгенде, оған қарсы пайда болатын арнайы ақуыздар.
ІІ.Сұрақ-жауап.
1-оқушы.
АҚТҚ мен ЖҚТБ-дан қалай сақтану керек екенін білесің бе?
ЖҚТБ-дертінен сақтану іс-шаралары:
1-рет пайдалануға арналған шприцтерді, стерильденген медициналық инструменттерді қолдану, кездейсоқ жаныстық қатынастан, нашақорлық, алкаголь, темекіден аулақ болу.
АҚТҚ жұқпасы – бұл баяу өтетін созылмалы ауру. Сондықтан ауру белгілері бірден пайда болмай, 5 – 7 жыл ішінде білінеді. Аурудың алғашқы белгілері қандай? Шаршағыштық, жалпы әлсіздік, бірнеше топ лимфа түйіндерінің ұлғаюы. Бұл ЖҚТБ-ның басталғандығын білдірмейді. Алайда, арнайы емделмесе, жұқпалы ауру әрі қарай дами түседі де, ЖҚТБ-ға әкелетін басқа да сырқаттар қосылады.
ІІІ. ЖҚТБ дертіне әкелетін зиянды заттардың түрлері:
Нашақорлық-наркомания (грек тілінен narke – мелшию және manіa – ессіздік, құтырыну) – есірткі заттарға патологиялық дағдыланудың нәтижесінде пайда болатын созылмалы ауру. Есірткіні қан тамыры арқылы тұтынғанда, ЖҚТБ жұқтыру қаупі пайда болады. Есірткіге деген әуестік өмір бойы сақталуы мүмкін. Нашақорлықты емдеу ауру адамның және туған туыстарының зор күш-жігерін, дәрігерлердің биік кәсіби дәрежесін, қаражат шығындарын қажет ететін, ұзақ та күрделі, қиын процесс.
Нашақорлық – есірткі заттарына деген тәуелділіктен туындайтын, ағзаның тәндік және психикалық функцияларының аса ауыр қалпына келместей бұзылуына апаратын, соңы өлімге әкелетін дерт.
Алкаголь – қан құрамындағы алкаголь-мастықтың деңгейін анықтайтын, миға қан келетін алкагольдің саны. Алкаголь – бұл қосындыларды ашытудан алынатын есірткі. Алкаголь әдетте қанға араласады, одан ары миға шабады. Алкаголь адам ағзасы үшін улы. Ол уды тазартқанда адам бауырына зор күш түседі. Ішімдік адам өмірінде туындаған проблеманы уақытша ғана шешеді. Спиртті ішімдіктерді шамадан тыс ішетін адамдар жасының ұзақтығы халықтың орташа жас мөлшерінен15-20 жасқа төмен. Жас организм өсіп, жетіліп келе жатқан кезеңіндеалкагольді ішумен байланысты қауіпке ұрынуға бейім тұрады. Оны тұрақты пайдалану – салынып ішуге ұрындырады.
Темекі - заңды түрде қолдануға болатын есірткі түрі. Темекі түтінінде 30-дан астам улы заттар бар (никотин, көмірқышқыл газы, көміртек тотығы). Темекіден ауаға 720 мың тонна күкірт қышқылы, 384мың тонна аммиак, 550 мың тоннадай иісті газ тарайды. Шылым шегудің зияны өте көп. Ол – нағыз нашақорлық. Көпшіліктің соған мән бере бермейтіндігі аса қауіпті.
Жыл сайын дүние жүзінде темекі шегуден 4 млн адам қайтыс болады. Бүгінде жер шарында 1,2 млрд. адам темекіні шегеді екен.
Оқушылардың жеңіл жүрісті жастар туралы КВН-і. Абдіжамилов Ақылбектің осы тақырыптағы шығармашылық жұмысы
ІV. Пікір-талас.
1-оқушы.
Алкаголь ем бе? Әлдекімдер айтқандай жүрек ауруына пайдалы ма? Жоқ. Бұл пікірді тартушылар көбіне-көп арақ зауытының иелері. Олар өз өнімдерін көбірек таратып, пайдаға батуды көздейді. Ал шындығына келгенде, арақ ішушінің инфаркт алуы аз ұшыраспайды. Бұл ішілген алкагольдің белгілі бір бөлігінің денеден шығу реакциясы кезінде қан қысымының жоғарылауынан тамыр кеңейеді. Тамыр терілерінің кеңеюі жасушалардың оттегі алуын күрт кемітіп , мұның өзі тамырдың бітелу қаупін күшейтеді.
2-оқушы:
Алкоголь тамаққа тәбетті ашып, асқазанның қорытылуына көмектеседі ме? Зерттеу барысында арақтың асқазанға пайдасын былай жиыстырып қойып, қайта қорытылуын кешіктіріп, ұзаққа соза түсетінін көрсетеді. Себебі алкоголь өзекті өртейді, гидрохлория қышқылы күшейіп, ас қорытуға кері әсер етеді. Ал, мұндай жағдайда адамның тәбеті ашыла ма, жегені оңайлықпен сіңе ме? Алкогольдің қай түрі болсын қанша мөлшерде ішілгеніне қарамастан ас қорытуға зияннан өзге пайдасы жоқ. Бұл араққа ғана емес, шарап пен сыраға да тікелей қатысы деп қабылдаған жөн.
3-оқушы:
Алкоголь суықта тоңдырмайды дейді. Оның қаншалықты шындығы бар? Қыста аязда жаурап қалмас үшін бой қыздыруға деп сілтеп алатындардың сылтауы да құр әурешілік. Арақ дене қызуын жоғарылатпақ тұрмақ, керісінше сол бар қызудың өзін түсіріп алуға ықпал етеді. Арақ ішкенде қан тамырларының кеңейтіні туралы айтылады. Ол дене қызуының жоғарылауына емес, қайтуына себепші. Мас адамның өзін-өзі сезінуі әлсіреуінен жаурағанын сезінбей, түптің түбінде аязда үсіп, серейіп қатып қалуы да кездесіп тұратыны ақиқат қой.
Қорытынды жасау.
ЖИТС-тің алдын алу шаралары: бір рет пайдалануға арналған шприцтерді, стерильденген медициналық инструменттерді қолдану, кездейсоқ жыныстық қатынастан аулақ болу.
Бекіту сұрағы.
ЖИТС ауруының негізгі себептерінің бірі – өнегесіз тәрбие, жеңілтек жүріс-тұрыс. Бұл деген не? Өлімге себепші осы аурудан қалай сақтануға болады?
