Татар халкыны? б?ек улы, герой шагыйрь Муса ??лил (Муса Мостафа улы ??лилов) 1906 елны? 15 февраленд? элекке Оренбург губернасы (х?зерге Оренбург ?лк?се Шарлык районы) Мостафа авылында крестьян гаил?сенд? алтынчы бала булып д?ньяга кил?. 1913 елда Мусаны? ?тисе Мостафа абзый, ишле гаил?сен ияртеп, Оренбург ш???рен? к?ч? ??м вак-т?як сату эшл?ре бел?н ш?гыльл?н? башлый. 1918 елны ул туган авылына кире кайта ??м бер елдан шунда вафат була.
Муса алты яшенн?н авыл м?кт?бен? укырга кер?, гаил? ш???рг? к?чк?ч, укуын «Х?с?ения» м?др?с?сенд? д?вам иттер?. М?др?с? елларында (1914-1917) матур ?д?бият ?с?рл?рен яратып укый, Тукай, Д?рдм?нд, С. Р?миев и?атлары бел?н яыннан таны¬ша, шулар т?эсиренд? ?зе д? шигырьл?р язып, аларны м?др?с?д?ге кулъяз¬ма журналга урнаштыра бара.
Октябрь революциясе ?и?еп, илд? совет власте урнашкач, «Х?с?ения» м?др?с?се М?гариф комиссариаты карамагындагы урта педагогик белем бир? м?кт?бе итеп ?зг?ртел?. Муса, бу м?кт?пне? алдынгы укучыларыннан булып, озакламый ш???р комсомол оешмасына член булып кер?.
1919 елны? октябренд?, Оренбург ш???ре Дутов гаск?рл?ре тарафыннан камап алынган чорда, Т?ркстан фронты политидар?се органы «Кызыл йолдыз» газетасында ун?ч яшьлек М. ??лилне? «Б?хет» исемле шигыре басылып чыга. Шуннан со? аны? революция, к?р?ш рухы бел?н сугарылган романтик шигырьл?ре матбугат битл?ренд? еш к?рен? башлый. 1919 елны? декабренд? М. ??лил туган авылы Мостафага кайта ??м м?кт?п балаларын, яш?смерл?рне берд?м оешмага туплау буенча культура-агарту эшл?ре алып бара. 1920 елны? январенда М. ??лилне? актив катнашы бел?н Мостафа авылы яшьл?рене? комсомол ячейкасы т?зел?. Шушы ук вакытларда ул, кулына корал алып, ирекле коммунарлар отряды составында кулак бандаларын тар-мар ит? операциял?ренд? катнаша.
1921 елны? аф?тле ??ен М. ??лил я?адан Оренбург ш???ренд? уздыра. К?зен аны, партияне? губерна комитеты рекомендациясе бел?н, Оренбург х?рби-партия м?кт?бен? урнаштыралар. Алты айдан м?кт?пне т?мамлагач, ул Халык м?гарифе институтына укырга кер?, л?кин, авырып китеп, тизд?н укуын ташларга м??б?р була. Аннан да бигр?к ул Казанга, татар м?д?ниятене? ?з?ген? ашкына.
1922 елны? к?зенд? М. ??лил Казанга кил?. Башта ул «Татарстан» газетасы редакциясенд? эшли, ? 1923 елдан Татрабфакта укый башлый. Рабфакта т?рле ф?нн?рне? нигезл?ре бел?н танышу, алдынгы яшьл?р, язучылар арасында кайнау М. ??лилне? фикри ?сешен? ??м и?ат активлыгына у?ай йогынты ясый. Газета-журналларда аны? бер-бер артлы шигырьл?ре, м?кал?л?ре басыла, 1925 елда ис? «Барабыз» исемле беренче шигъри ?ыентыгы д?нья к?р?.
1925-1927 елларда М. ??лил ВЛКСМны? Орск ?яз комитетында, аннары Оренбург губерна) комитетында инструктор булып эшли! 1927 елда аны комсомолны? Б?тенсоюз ки??шм?сен? делегат итеп ?иб?р?л?р. Ки??шм?д? ул ВЛКСМ ?з?к Комитетыны? татар-башкорт секциясе бюросына член итеп сайлана ??м М?ск??д? эшл?рг? калдырыла. Бюроны? тапшыруы буенча М. ??лил беренче татар совет балалар журналларын («Кечкен? ипт?шл?р» ??м «Октябрь баласы») оештыруда актив катнаша ??м 1932 елны? ахырына кад?р («Октябрь баласы» Казанга к?чеп, «Пионер кал?ме» исеме бел?н чыга башлаганчы) шул журналларны? ?аваплы редакторы булып эшли. Бер ?к вакытта ул 1927-1931 елларда I М?ск?? д??л?т университетыны? ?д?бият-с?нгать факультетында укып югары белем ала. 1929 елда М. ??лил партия сафына член булып кер?.
1933-1934 елларда М. ??лил М?ск??д? татар теленд? чыга торган «Коммунист» газетасыны? ?д?бият-с?нгать б?леген ?ит?кли. ?з?к газеталарда эшл?г?н елларда ул, журналист-х?б?рче буларак, к?п кен? промышленность предприятиел?рен?, колхоз-совхозларга бара» халыкны? .тюрмышы ??м хезм?те бел?н якыннан таныша. Болар ??мм?се аны? ?д?би и?атында билгеле бер чагылыш табалар. 1934 елда шагыйрьне? к?п кен? шигырьл?рен эчен? алган шактый зур ?ыентыгы («Орденлы миллионнар») басыла ??м шул ук елны «Стихи Мусы Джалиля» исеме бел?н сайланма шигырьл?ре беренче м?рт?б? рус теленд? чыга.
1935 елда М?ск?? д??л?т консерваториясе каршында татар опера театрына профессиональ кадрлар ?зерл?? ?чен Татар опера студиясе оештырылгач, М. ??лилне шунда ?д?би б?лек м?дире итеп эшк? чакыралар. Шагыйрь ?зе ?чен я?а бу хезм?тк? д?ртл?неп тотына, чагыштырмача кыска гына вакыт эченд? опера с?нгатене? специфик ?зенч?лекл?рен, классик опера ??м балет либреттоларыны? язылу хасиятл?рен профессиональ белгеч д?р???сенд? ?зл?штереп, студияд? зур оештыру эшл?ре алып бара: ?з тир?сен? дист?л?рч? шагыйрьл?рне ??м композиторларны туплый, аларны с?нгатьне? катлаулы тармагында и?ат ит?рг? рухландыра, либреттолар язарга булыша, беренче татар операларыны? тууына турыдан-туры и?ади ярд?мен к?рс?т?. 1938 елда студияд? укуын т?мамлап Казанга кайткач та М. ??лил опера театрыны? ?д?би б?лек ?ит?кчесе булып эшл?вен д?вам иттер?.
Композиторлар бел?н аралашу, музыка д?ньясы бел?н тыгыз б?йл?неш тоту ??лил и?атында я?а ?зг?решл?р тууга с?б?п була: ?с?рл?ренд? лирик ?ылылык, музыкальлек, н?фислек, халыкчан табигыйлек хасиятл?ре к?ч?я, ?ыр ??м романслар и?ат ит?г? игътибар арта. «Сагыну», «?ир ?ил?гем», «?ырым булсын б?л?гем», «Карашлары?» кебек хисл?рне? сафлыгы ??м тир?нлеге бел?н «аерылып торган шигырьл?р, композиторлар тарафыннан музыкага салынып, халыкны? яраткан ?ырларына ?верел?л?р. ?дипне? и?атында б?тенл?й я?а жанр-драматик поэма жанры да барлыкка кил?. «Алтынч?ч» (1935-1941), «Илдар» (1940) драматик поэмалары нигезенд? композитор Н. ?и?анов со?ыннан ?зене? атаклы операларын и?ат ит?.
М. ??лилне? 1934-1941 еллар арасында язган лирик шигырьл?ре, ?ырлары, «Хат ташучы» (1938), «Алтынч?ч» кебек поэмалары сугышка кад?рге татар совет поэзиясене? ?зенч?лекле бер казанышы буларак т?къдир ител?л?р.
1939 елда М. ??лил Татарстан Язучылар союзы идар?сене? ?аваплы секретаре итеп билгел?н?. Шул ук елны Казан хезм?т иял?ре аны ш???р советына депутат итеп сайладылар. Ватан сугышын ул шушы ?аваплы постларда эшл?г?н ??м?гать эшлеклесе ??м к?ренекле ?дип сыйфатында каршылый.
1941 елны? июль аенда М. ??лил армияг? алына. Башта ул Казан гарнизоны х?рби частенд? рядовой кызылармеец булып хезм?т ит?, аннары Курск ?лк?сенд?ге политработниклар ?зерли торган алты айлык курсларга укырга ?иб?рел?. Курск ?лк?сен? фашист гаск?рл?ре якынлашкач, курслар Татарстанны? Минз?л? ш???рен? эвакуациял?н?. 1941 елны? декабренд? курсларны т?мамлагач, ?лк?н политрук М. ??лил М?ск?? аша фронтка кит? (февраль, 1942), Ул Т?ньяк-к?нбатыш фронтта чыга торган «Отвага» исемле газетаны? алгы сызыктагы х?рби корреспонденты итеп билгел?н?. 1942 елны? июненд? Волхов юн?лешенд? барган канлы сугышлар вакытында, аларны? часте чолганышта калып, М. ??лил каты яраланган х?ленд? дошман кулына эл?г?. Шул к?нн?н патриот шагыйрьне? фашист тоткынлыгындагы газаплы ??м героик тормыш этабы башлана.
М. ??лил ??м ??лилчел?рне?, яшерен оешма т?зеп, фашизмга каршы алып барган героик к?р?ше, ка?арманлыклары турында дист?л?рч? китаплар - романнар, повестьлар драма ?с?рл?ре ??м поэмалар язылган, кинофильмнар т?шерелг?н. И? м??име: ??лил ??м аны? ипт?шл?ре ахыргы сулышларына кад?р ватан алдында турылыклы булып калалар ??м фашизмга каршы к?р?шт? ти?д?шсез рухи ныклык, батырлык ?рн?ге к?рс?т?л?р.
1944 елны? февраль аенда ??лилг? ??м аны? к?р?шт?шл?рен? Дрезденда суд була. Фашистик х?рби суд аларны, «д??л?тк? каршы ?имер? эше» алып баруда гаепл?п, ?лем ??засына х?кем ит?. Шул елны? 25 августында Плетцензее т?рм?сенд? унбер ??лилчене? гомере ?зел?.
1956 елны? 2 февраленд? СССР Верховный Советы Президиумы Указы бел?н Муса ??лилг? Ватан сугышы чорында к?рс?тк?н ти?д?шсез ныклыгы ??м батырлыгы ?чен Советлар Союзы Герое исеме бирелде, ? ?сирлект? тудырган поэтик и?аты - б?тен д?ньяга м?ш??р «Моабит д?фт?рл?ре» Ленин премиясен? лаек булды.
«Моабит д?фт?рл?ре» - ??лил поэзиясене? и? югары ноктасы. Моабит шигырьл?ренд? шагыйрьне? ш?хси образы, кичерешл?ре, ф?лс?фи уйланулары аша кеше рухыны? б?еклеге, куркусызлыгы, гуманистик табигате, гаделлек ??м хаклык тантанасына якты ышанычы, туган илен?, туган халкына чиксез м?х?бб?те га??еп зур эмоциональ к?ч ??м с?нгатьч? камиллек бел?н г??д?л?н?.
Моабит шигырьл?ре шагыйрьне ?д?биятны? б?тен д?нья орбитасына алып чыкты. Бу шигырьл?р, СССРдагы барлык милли телл?рг? т?р?ем? ител?д?н тыш, инглиз, француз, испан, немец, гар?п, япон, венгр, румын, чех, корея ??м башка чит ил халыклары телл?ренд? д? кат-кат басылдылар.
М. ??лилне? ?д?би мирасы к?п милл?тле совет ?д?биятыны? кыймм?тле бер казанышы булып тора. Аны? ?с?рл?ре кешел?рд? матур, гуманистик тойгылар уята, аларны тормыштагы матурлыкны к?рерг? ??м шул матурлык ?чен к?р?шерг? чакыра.
М. ??лил 1934 елдан СССР Язучылар союзы члены иде.
