Сыныптан тыс іс-шара «Шілдехана тойы»
?ойылым?а ?атысатындар: Ата, ?же, ?йелдер мен ер адам, жігіт пен ?ыз-дар, с?би мен балалар.
Дикарация: кереге, т?селген кілем, т?сеніш, к?рпелер, д??гелек ?лкен ?стел, санды?, бесік.
/осы кезде і?г?л?п д?ниеге келген с?би ?ні шы?ады да ол алыс айма??а тарап жатады. Екі баланы? асы?а ж?гіріп, жарыса дауыста?ан ?уанышты ?ндері естіледі /
Кішкентай ?ыз бала: /3 сынып о?ушысы/
-С?йінші, С?йінші! Жамал же?гем босанды!
Кішкентай ?л бала: /3 сынып о?ушысы/
-С?йінші! Мені? же?гем босанды!»
/?й ішінде дастар?анды ?оралай отыр?ан ер-?йелі, к?рі-жасы аралас адамдар тобы к?рінеді /
1-жігіт: /т?рде отыр?ан а?са?ал?а ?арап /
-А?са?ал, келіні?із аман-есен ?ол-ая?ын бауырына алып, немерелі болды-
?ыз, немере?ізді? бауы берік, жасы ?за? болсын!
2-жігіт:
-Бала?ызды? бауы берік болсын!
А?са?ал: /?те тебіреністі бейнемен /
– Айт?андары? келсін!
1-?ыз:
-?аза? хал?ыны? ?мірі – ?ле?мен ?рнектелген ?мір. Оны і?г?л?п ?мір есігін ?ле?-жырмен ашады
2-?ыз:
- Данышпан а?ынымыз ?лы Абай айт?андай: «Ту?анда д?ние есігін ашады ?ле?, ?ле?мен жер ?ойнына кірер дене?»
3-?ыз: / ол да т?рде отыр?ан а?са?ал?а ?арап /
-Ата, міне б?гін же?гемізді? аман-есен босанып, та?ы бір немерелі бол?ан ?уанышымыз?а ауыл жастары ??тты болсын айтып, шілдехана к?зетуге келіп отыр.
/?аза? хал?ы Шілдехана м?нін, ту?ан н?рестені жын-періден ?ор?ап, “к?зе-ту” деген сенімге айналдыр?ан. Сонды?тан оны “Шілде к?зет” деп те атайды. Б?л ??рыпты? т?пкі м?ні бала мен ананы тіл-к?зден са?тау, жыншайтандар-дан ?ор?ау дегеннен туында?аны/
?ыз бала: /5 сынып о?ушысы/
-«Шілдехана к?зетуге келді» деп неге айтты?ыз?
1-?ыз:
-Шілдехана-баланы жын- шайтаннан ?ор?ап, к?зетуден пайда бол?ан д?ст?р ?ой.
4-?ыз:
-Сонды?тан, айналайын сі?ілім, шілдехананы кейде «шілдек?зет» деп те ата?ан.
?ыз бала: /5 сынып о?ушысы/
- А, солай ма екен? ! /т?сінгендей болды/
1-жігіт:
-Ата, осы шілдехана тойын ?зі?із ата д?ст?ріміз бойынша а? батамен бастап бері?із?! / Дастар?ан басында отыр?андарды? барлы?ы ?олдарын жая а?са?ал?а ?арайды /
А?са?ал:
-Аумиін! / к?теріле отырып, тама?ын ?ырнап ал?аннан кейін ?олын жая /
К?терейік білекті,
Н?р?а б?леп ж?ректі.
Б?бекке бата берейік,
А?ынан айтып тілекті:
С?биіміз с?йкімді болсын,
?нер-білімге икемді болсын,
Б?йтеректей бойша?данып,
?рен, ?ршіл, ?ркенді болсын!
Жа?сы жолды та?дасын,
Жаманды? т?лім алмасын!
Даналарды? д?ст?рін,
Жа?аласын, жал?асын,
Ш??ылалы шуа?ты к?н кешсін,
Басын с?р б?лт шалмасын,
?ос топшысы талмасын,
?ырандай биік сам?асын!
2-Жігіт:
-Аумиін, айт?аны?ыз келсін. Берген бата?ыз періштелерді? ??ла?тарына ша-лынсын.
5-?ыз:
–-Шілдехана-жа?а ту?ан н?рестені? ??рметіне арнал?ан той ?ой.
3-?ыз:
-Аталарымыздан «??тты ?она? келсе, ?ой егіз табады, ??тсыз ?она? келсе, ?ой?а ?ас?ыр шабады» деген с?з ?ал?ан еді. Сіздер б?гін жас с?биді ?мір есігін аштыр?ан ерекше ??тты ?она? болып отырсыздар. Та? ат?анша домбыра тартып, би билеп, ?ле? айтайы?!
4-?ыз:
- Ал онда, «Бекер ?арап отыру жараспайды» дегендей, шілдехана тойымызды бастай берейік, д?ст?р бойынша б?гінгі сауы?ымызды бимен бастайы?.
/би «Домбыра» 5 сынып о?ушы Ярухина Кристина/
Биші ?ыз бала:
-Мен сіздерге ?аза? хал?ыны? «Домбыра» биін билейін.
1-?ыз:
-Ой, міне, б?рекелді, тойымыз басталып та кетті. Мына баланы? к?десін берейік/билеген ?ыз бала?а к?десін береді/.
1-жігіт:
-К?не, ?она?тар, ?нерлері?із болса к?рсете отыры?ыздар?!
1-?ыз:
-Ал, шілдехана тойымызды д?ст?р бойынша «Салтты? айтыспен» бастайы?. К?не кімдер айтысады?
/ к?пшілікті? ішінен бір ?ыз бен бір жігіт ж?птаса ?алады/
2-?ыз:
Базардан алып келген боз белбеуім, ??рбым-ай.
?арашы мына тойды? кез келгенін, ??рбым-ай.
К?п айлар к?рмегелі к?п жыл болды, ??рбым-ай.
Ж?рсі? бе аман-есен к?з к?ргенім? ??рбым-ай.
2-жігіт:
?ріптес алдыменен ?н бастады?,еркем –ай.
С?расып аманды?ты д?л бастады?, еркем –ай.
К?п айды? к?рмегелі ж?зі болса, еркем –ай.
Дін аман, ауыл-айма?, мал-бастары?, еркем –ай.
2-?ыз:
?уелде жаратылды? бала болып, ??рбым-ай.
Анадан кім туады дана болып, ??рбым-ай.
Т?й-т?йлап, т?рбиелеп жеткізеді, ??рбым-ай.
?сірген ата-анасы пана болып, ??рбым-ай.
2-Жігіт:
Алтай тау тамам тауды? а?асы екен, еркем –ай.
?лі?гір ??йып ?ой?ан сабасы екен, еркем –ай.
Сырлы ая?, сырлы піспек дегендейін, еркем –ай.
Жай?ал?ан жа?асында ?о?асы екен, еркем –ай.
2-?ыз:
Алтайды? Ертіс деген жайы?ы бар,
Жайы?тан ?тет??ын ?айы?ы бар.
?ар жауса ?амшы бойы, ж?т болады,
?айы?ты? су бойында дайыны бар.
2-Жігіт:
К?рінген содан бері Ор?ашарды,
Тауынан ай?айласа? а? ?ашады.
Жер-жерді? атын біліп, ?ле? айтсам,
?орымсу, Маралсумен ай?асады.
2-?ыз:
?сем тау, о?алы орман жамылып ап,
?осылып кербездене жатыр с?лап.
Жар?ырап сайларынан м?лдір б?ла?,
Жамырай б?ктеріне т?скен ??лап.
2-Жігіт:
Бо?дамыз арда?ты жер асыл ма?ан.
Алтындай сезіледі тасы? ма?ан.
Азыра? жер-суымды ?ле? еттім,
Осымен «Тау ?ле?ім» болсын тамам.
2-?ыз:
?н салса? ?зімдей сал есілдіріп,
С?лудай су?а т?скен шешіндіріп,
Азыра? жер-суымды ?ле? еттім,
Хош, аман бол, к?ргенше есіл жігіт.
?айырмасы:
Еркем, еркем,еркем-ай,
Еркелеген еркем-ай,
Еркелеген еркемді,
Еркелете берсем –ай.
2-жігіт: / к?ле орнынан т?рып /
-Мен де бірталайдан бері ?зімше а?ынмын деп, ж?рт ішінде ?ле? айтып ж?рген едім. Бай?асам, мына ?арындасымды тап б?гін же?е алмайтын т?різдімін. Сонды?тан ?арындасыма жолымды беремін. Мына бір ж?зікті к?зімдей к?ріп, сауса?ы?а та?ып ж?р, ?арындасым.
/ Ж?зікті сауса?ына кигізеді/
2-?ыз: / ол да орнынан т?рып келіп /
-Ра?ымет а?а! Сіз де мына бір бет орамалмен ж?зі?ізді с?ртіп ж?рі?із!?
/ ?алтасынан орамал-шыт алып ?сынады/
К?йші ?ыз бала: / ы??айсыздан?андай болып / /6 сынып о?ушысы/
? Мен де ?ншілік те бишілік те ?нер жо? еді. С?йтседе, мынау жа?адан д?ниеге келіп отыр?ан с?биді? ??рметі ?шін бір к?й шертіп берейін. Дом-быраны жа?сы тарта алмаймын. Келмей ?ал?ан жерлері болса ?апу етер-сіздер!?
1-Жігіт: ( ?алжы?да?ан ?уенмен )
? К?й тартатын болса?ыз, онда алдымен д?ст?р бойынша тартатын к?йі?ізді? тарихын айтып беретін шы?арсыз!?
К?йші ?ыз бала: ( жымия к?ліп )
? Ол да болады. Бая?ыда бір а?шыны? зары?ып ж?ріп к?рген жар дегенде жал?ыз ?лы болыпты. Бір к?ні а?шы а? аулау?а шы?ыпты. Біра?, с?тсіз к?ні шы?ты ма екен, ?аншалы? ?арасада к?нде жыртылып-айырылып ж?ретін а?нан ештеме кездесе ?оймапты. Сонымен а?шы бай??с салымы болмай ?йіне ??р?ол ?айтыпты. Д?л ?йіні? жанына келгенде, ?алы? ш?пті? арасында жат?ан б?кенді к?ріпті де, ?уанып кетіп оны сада?ымен тартып ?алыпты. Б?кенні? жанына келсе, ол б?кен емес, ?стіне б?кенні? терісінен тон кигізіп ?ой?ан ?зіні? ??дайдан жалынып ж?ріп с?рап ал?ан жар дегенде жал?ыз ?лы болып шы?ыпты да, а?шы бейшара зар е?іреп, запыран ж?тып ?ала беріпті. ?лыны? ?лімін ?йеліне ?алай естіртерін білмеген ол, мына к?йді шерткен екен, ?йелі де жал?ызыны? жазым бол?анды?ын біле ?ойыпты. Сонда?ы а?шы шерткен «А?шыны? зары» аталатын к?й мынау екен.
/Домбырада атал?ан к?й шертіледі/
5-?ыз:
-Ой, ??тты ?она?ым, ?зі? ас?ан к?йші екенсі?-ау! Ра?ымет са?ан, айналайын!
/Шілдехана тойында жа?а босан?ан ?йел ?шін ?алжа?а сойыл?ан малды? еті орта?а келгенде ж?н білетін бір кісі омырт?аны ?олына алып, оны? етінен ?й-елдерді? б?ріне ауыз тигіздіртіп,?бден м?жіп, тазартады да, с?йекті тобыл?ы-?а тізіп, ?й ішіндегі биік жерге іліп ?ояды. М?нысы – баланы? мойны тез бе-кісін деген ырым/
4-?ыз: /?асында?ы халы??а ?арап айтады/
-?алжа?а сойыл?ан малды? етінен ауыз тиі?із.
/ Жастар осындай думанмен отыр?анда шілдехананы? дастарханын бас?арып журген ?йелдер «?алжа?а сойыл?ан малды? омырт?асынан ауыз тимедік, е? ??ры?анда бірін м?жуге тісімсіз тимеді» деп ая? астынан ?кпелейді. Сол ?шін іштеріндегі бір шебері он екі омырт?аны? еті-нен б?ріне ауыз тигізу керек, м?нтаздай ?ып м?жытуы керек. Тап-та?ыр бол?ан омырт?алар-ды ?бден бол?ан со? бір тобыл?ы?а тізіп ?йді? е? бір жо?ары жеріне ілу керек. Б?нысы – ба-ланы? мойны тез бекісін деген салт. Б?л тезілген с?йек тамда болса т?бедегі арыс?а, киіз ?й-де болса уы?ты? ?арымына ілінуі керек. Сол к?ні ?лгі ?кпеші ?йелдер т?рдегі бас пен жам-бастан ауыз тимесе ?кпелемейді. Ал омырт?аны м?жу?а ?атыспаса ат кекілін кесуге дейін барады. М?ны? себебі ?йел затыны? б?рі де бала табу?а ??штар. Сонды?тан ?алжаны? омырт?асынан ауыз тиюді, ?здері де осы ?йел ??сап тезірек босанармыз деп ырымдайды. Болмаса жайшылы?та?ы омырт?а?а ?арай ма олар. ?ара?аны сол, «с?йек-сая? беріп ?орла-уын ?ара» деп ла?тырудан ерінбейді. ?алжа?а арнайы сойыл?ан мал етіні? омырт?адан бас-?асыны? б?рін босан?ан ?йел ?зі жеуі керек. ?йтпесе белі тез бекімейді. К?шпелі тіршілік-ті? ?атты-?айырымына тез ?осыла алмайды/
5-?ыз: /келесі ?ыз жал?астырады/
-Омырта?адан ауыз тиі?із.
1-?ыз: / жан-жа?ына ?арап к?лімдейді:/
-Оны м?жіп бол?ан со? не істейміз?
4-?ыз: /?асында?ы халы??а ?арап айтады/
- Бір тобыл?ы?а тізіп ?йді? е? жо?ары жеріне іліп ?оямыз.
5-?ыз: /отыр?ан халы??а ?аза? хал?ыны? ырымын т?сіндеді/
-Баланы? мойны тез бекісін деген ?аза?ты? ырымы ?ой.
А?са?ал:
-Аумиін
1-?ыз:
-?аза? хал?ында баланы? д?ниеге келуіне байланысты ежелден келе жат?ан салт-д?ст?ріміз бар. Баламыз?а ат ?ояйы?.
Отыр?ан халы?: /б?рі/
-И?, и?.
1-жігіт:
-Ортамызда жасы ?лкен ауыл а?са?алы бар. Баланын атын сол ?ойсын.
/келіні с?биді а?са?ал?а апарады/
А?са?ал:
-«Сені? аты? Н?рбол» / деп ?ш рет ?айталанады/ ?мірін н?рлы болсын,
ата-ана?а, еліне н?рын жаусын.
Бір ?йді? баласы болма,
Б?кіл елді? санасы бол!
Бір елді? баласы болма,
Бар елді? данасы бол!
Бір тонны? жа?асы болма,
Б?кіл елді? а?асы бол.
?зі?е-?зі? берік бол,
Хал?ы?а ?діл бол!
Жауы?а ?атал бол,
Досы?а адал бол!
1-жігіт:
-Ал, ата, енді асымыз?а бата бері?із!
А?са?ал: / ас?а бата беру /
-Асын,асын асы?а,
Ба?ыт ?онсын басы?а!
Денсаулы?ын зор болсын,
Дастар?аны? мол болсын!
?айда барса? алды?нан,
Жар?ыра?ан жол болсын!
Д?шпаны? са?ан ??л болсын,
?йі? тол?ан ?л болсын!