МБОУ «Ак-Дашская СОШ»
Сценарий разработка к национальному празднику Шагаа
«Ак чолдуг Шагаам»
Разработку составила:
Ондар Оляна Миш-ооловна,
учитель народоведения.
2015 чыл.
Сценарий «Ак чолдуг шагаам»
Сорулгазы:
1. Ада-огбелернин бурун шагдан байырлап келгени улусчу байырлалынын ёзулалдарын уругларга билиндирип, ооредир. Улустун аас чогаалын, фольклорун ансамбильдеринин ундезиннерин сайзырадыр.Хундулээчел, биче сеткилдиг, сонуургак болурунга кижизидер.
Дерилгези: ог-македи, улегер домактар бижээн плакаттар азар. Чалама, артыш, тос-карак, аяктар
Арга-методу: моорей-корулде, оюннар.
Чыыштын чорудуу:
Башкарыкчы:
Харлыг кыштын адак айы тонгелекте,
Хамык чоннун чыглып келгеш, байырлаары
Шагаа келди, курай-курай!
Башкарыкчы:
Шагаа — улус чонун тоогуден байырлалы.
Шагаа — эргилип кээр чаа — чылдын байырлалы.
Шагаа — чемзиг чемнин дээжизинин байлакшылы
Шагаа — чечен состун, уян ырнын байырлалы.
Башкарыкчы:
Шаг чаагай болзун, шагаа элбекшилдиг болзун,
Курай- курай!
Танцы «Шайывыс»
Кырган-ава. (йорээл чугаалаар, тос-карак-биле судун чашпышаан)
Оршээ хайыракан!
Эрги чылды удеп,
Чаа чылды уткуп тур бис.
Чыл бажы келди,
Чылан бажы союлду,
Ажыл-ишчи, шудургу,
Оожум топтуг хой чылы
моорлап келди, курай-курай!
Дайын – чаа турбазын,
Бойдустун айыыл-халавы чок болзун, оршээ!
Арат –чонум амыр-тайбын, аас- кежиктиг болзун, оршээ!
Аарыг- хамчык турбазын,
Аш – чут турбазын, Оршээ!
Ак-кок дээр кезээде аяс турзун,
Алдын хунум улам чырык- чылыг болзун, оршээ!
Амыдырал улам хогжуп, чечектелзин, оршээ!
Оран- чуртум сайзыразын,
Оглу- кызы ковей болзун, оршээ!
Чыл чаагай, чон кежиктиг болзун, оршээ!
Аастыг чувеге амзатпадым
Эринниг чувеге дээртпедим,
Ак судум чажып чалбарып тур мен, оршээ!
Арат чонум амыр-тайбын чурттазын, оршээ!
Шупту: Курай-курай!
Ак-Сал ирей: санын салып, чеминин устун отче каар.
/Оон шупту чалама баглаар/
Башкарыкчы:
Амыр-ла, амыр?
шупту:
Амыр,амыр.
Башкарыкчы:
-Думаа-ханаа. ыт-куштан сол-ла бе, ынар?
-Сол-сол!
Башкарыкчы:
Соок кыштан, изиг чайдан мал- маган хур-ле бе, ынар?
Шупту:
Хур-хур ийин ынар.
Башкарыкчы:
Шагаа – шагнын эргилдези,
Чырык чаагай чолду оштаан,
Шагаа-биле! Чаа чыл-биле!
Курай-курай!
Шупту :
Курай-курай!
Башкарыкчы:
Монгулектин менгизи дег
Монгун баштыг кырган-ачай,
Алгаг-йорээл алгап бээрин
Ажы-толун дилеп тур бис.
Ак-Сал ирей:
Амыр-ла, амыр!
Ажы-толум, бугу чонум!
Шагнын чаагай эргилдези,
Шагаа-биле, курай-курай!
Аалдап келген чаа чыл
Кок хой чылын
Мынчаар номнаан:
Хой чылы тодуг-догаа эки чыл-дыр
Арбай-тараа, унуш-дужут
Аажок элбек болур чыл-дыр.
Ажыл-ишчи, эрес-кежээ болур болза
Амыдырал байлак болгаш тодуг болур.
Ак сут чажып, оран-чуртка тейлээр болза,
Буян чолду бурган башкы соннээр чыл-дыр.
Эки чуве бээр турзун!
Бак чуве ынай турзун!
Арат чоннун келир ойу
Аяс дээр дег чырык болзун! Оршээ! Оршээ!
Улуг-биче, кырган-чалыы
Ужур ындыг – чолукшуулу!
Башкарыкчы:
Акшый берген огбе кижээ
Ак-кок кадак тудуп сунуп,
Аас-кежик алгап-йорээп
«Амыр-ла!» деп чолукшуулу!
- «Амыргын-на амыр!» Шагаа-биле!
«Чолукшулга ёзулалы» /Кырган-ава, кырган ача-биле чолукшулга, чолукшулга кылгаш-ла огде олуттарынче олурар/
Ыры «Алдын Шагаа»
Ашак:
- Оой, кадай! Дыннап олур сен бе? Ыдык ак хойувус-даа шуут кыраан-дыр. Хоокуй каш малывысты оор-онер кылдыр остурген буянныг хой болгай. Ам канчаар кончуг чувел? Аныяк чуве ыдыктап албас болза, хоржок болган-дыр, чуу-даа чуве ужурлуг болгай, чуу-хооден аайлап корем.
/Уне бээр, соон дарый ийи оглу дузалажып унер/
Кадай:
- Ынчаар ыйнаан, ыдыктаар хире чувелер ийи уш-даа бар болгай аан- дээш,
- Ак аржаандан кыла кааптайн - деп чугааланмышаан, артышты аржаанга холуп ап белеткеп олурар.
/Ашак ол уеде аныяк хунажыкты киирип эккелгеш, артыштыг аржаан-биле аксы-думчуундан эгелээш чуп дагааш, ожукту хун аайы-биле уш катап долгандыргаш, мурнуу-барыын талазындан отка могейтир./
Башкарыкчы:
Эргилделиг он ийи чылдын
Ээлчеглиг аът чылы
Хамык чоруун чогуткаш
Чоруп туру курай-курай!
Танцы «Аъдым»
- Чаа чылдын ээзи болур
Каас-коя хой чылга
Чайыр алдын оваадайны
Чалап, сунуп кедирээли!
/Танцылаан уруглар хойга оваадайны кедирер./
Кадай:
Ада хунге, ие черге
Ак-кок дээрге, аржаан сугга
Айдыс кылып, чажыг чажып
Авыралдап чудуп тур мен
Оршээ-Оршээ!
Чаа унген хой чылывыста
Чаагай чолдан хайырла
Чалыы салгал омак-хоглуг
Чаагай оруун эдерер болзун!
Угааныг, арын-нуурлуг чорунар!
Узун назын назыланар!
Оршээ-оршээ!
/Уруглары кожамыктаар/:
Хой-ла малым арбын оссун – оой дынгылдай
Хоюг дугун соннеп чорзун- оо-дынгыл-дынгылдай.
Инек малым арбын оссун-оой дынгылдай
Итпек –хойтпаан биске берзин- оой дынгыл-дынгылдай.
Аккыр дуктуг ангор ошкум оой-дынгылдай
Арбын дугун биске берзин –оой-дынгыл-дынгылдай.
Чылгы малы хонаш долзун –оой дынгылдай.
Хымыс-суду элбек болзун –кру-кру –дынгылдай.
Ашак:
Ада-огбе бурун шагдан
Ажы-толге арттырып каан
Аас чогаал эртинези
Амдыгаа дээр уттундурбаан.
Шупту:
Шынап-ла!Ындыг-ындыг!
Башкарыкчы:
Тывызыктап, тоолдажып,
Дызырадыр танцы теп
Чанчыл болган шагавысты
салгакчылар улап чор бис.
Уруглар:
Дортен ала тонген болза
Доргун сынмас туру деп бе?
Торелдери тонген болза
Дор-ле сынмас олур деп бе?
Оолдар:
Алдан ала тонген болза
Алаак сынмас туру деп бе?
Алышкылар тонген болза
Аал сынмас туру деп бе?
Кадай:
-кожамыкка кончуг-дурлар
Кожа тыртып кааптар-дырлар
Тывызыкка кандыг силер?
Тывынар че сала кааптайн.
Бир уруг:
тывызыкка оолдар-даа кончуг-ла –дыр.
Тыва тыртып алырлар-дыр.
Дурген чугаага кандыг силер
Кагжып-шенеп коор бис бе?
( Азиат, Аржаан чугаалаар)
Ашак:
Дурген-чугаа ындыг-дыр че?
Улегер соске кандыг силер
Улежиксеп олур-ла мен.
Оол:
- Огбе чагыы-ондур бедик…
- торел билбес тоорээр,
Тоогу билбес турээр.
- Ада корбээнин оглу коор,
Ие корбээнин кызы коор.
Бир оол:
- Че, уруглар, чеченнежип корээли бе?
/Ийи (оол, уруг) кижи чеченнежир/
Башкарыкчы:
Бодалганы кым мурнай тып каар эвес, тывынарам , уруглар:
-20 ошкунун кулактары, карактары, мыйыстары шупту каажыл?
Уруглар: - 40 мыйыс, 40 карак, 40 кулак, шупту кады -120-дир.
- Шын-дыр!
Бир оол:
Ам ойнап корээлинерем!, Матпаадырны ойнайт кааптаалынарам!
Башкарыкчы : 2 кижи ойнаар.
(Улуг эргекти коргушкеш)
-Бо кымыл?
-матпаадыр баран харап турары ол-дур?
-айтыр салааны, бо кымыл?
-бажы курлуг паштанып турары ол-дур.
-ортаа сала, бо кымыл?
-Ортаа-Мерген, хойну озээш, союп-бузуп турары ол-дур
-бо кымыл?
-Уваа-шээжек уруктап, чээргеннеп экээри ол-дур.
-бо кымыл?
-биче моомей, буурек-баарак манап олурары ол-дур.
- Чадыр оглей туткан салааларже айыткаш»Кирип болур бе? Дээр,
-«Хоржок!»-деп харыылаар
-хоржок болза, хоржок ыйнаан, адыр шуве-дээш, чудуруундан сегирип алгаш_ чуп-чудурук, бип-билек, кып-кыры, оп-ожун, чап-чарын, оп-оорга, эп-эгин, тас колдук, кичик-кичик-дээш, кичигелеп эгелээр. / Шупту ырлаар «Арбай-Хоор»/.
Башкарыкчы:
Тываларнын тыны тудуш
Сузуглели чогум чудел?
Тыва кижи чоргааралы
Сулде-куду, ыдыы чудел?
Шупту:
Сагыызын дег хумагалыг
Чанчылдарда, ужурларда
Буян оргээн шажынында
Бурун шагнын Шагаазында.
/Шупту могеер/
Ыры «Алдын Шагаа»
