Мектептегі бастауыш білім берудегі жа?алы?тар
т?жірибелер тиімділігі
Бізде «Бастауыш саты-б?л о?ушы т?л?асы мен санасыны? ?ар?ынды дамитын ??нды, ?айталанбайтын кезе?і. Сонды?тан бастауыш мектеп-о?ушыны т?л?а етіп ?алыптастыруды? ал?аш?ы баспалда?ы» деген ??ым ?алыптас?ан . Ал А?Ш-та?ы адамны? ?леуметіні? даму м?мкіндіктерін зерттейтін институтыны? директоры Глен Доуман жапонды? инженер «Сони» фирмасыны? негізін ?алаушы Масару Ибуконы? «?ш жастан кейін б?рі кеш» деген кітабына жаз?ан ал?ы с?зінде «бес жас?а дейін балаларды? ми клеткаларыны? 70-80пайызы дамып жетіледі » дейді. Осы?ан ?алымдарымызды? бес жас?а дейінгілерде 90 пайыз таным ?алыптасады
деген д?лелдер с?йкес келеді.Олай болса бастауыш сынып?а танымы ,ойлауы,
шы?армашылы? ?абілеттері кешеуілдеп немесе жетілген балаларды? келуі
за?дылы?. ?йткені ?азіргі кезе?де 5жас?а дейінгі балаларды? к?бі ?йінде, ата-аналарыны?, ата-?желеріні? ?олында т?рбиеленетіні рас. Сонды?тан бала ?а-
білеттеріні? дамып,жетілуі сол адамдарды? т?рбиелік іс-?рекетіне байланысты.
Б?рімізді? арнамыз-баламызды? жа?сы азамат болып, досарымен, болаша? ?ріптестерімен тіл табысып, ба?ытты ??мыр кешкені. Сонды?тан да мектепті? міндеті-бала?а жала? білім беру ?ан емес, оны ?мір с?руге бейімдеу. Ал б??ан ?алай ?ол жеткізуге болады?
Ойынсыз, ойыннан тыс балалы? ша? негізгі дамудан; шы?армашылы?тан, ?лемді тану?а деген белсенділіктен айыру деген с?з. Сонды?тан бастауыш сыныпта м??алім ?шін негізгі ?діс-т?сіл ойын?а ба?ытталуы тиіс.Біра? бала сезімталды?ы ?те жо?ары болып келетіндіктен, м??алімні? шы?армашылы?ы б?л жерде, ойынды т?рбиеге ?ластыру, о?ушыны? ??штарлы?ын, ынталы?ын ?ршіте отырып, ?абілеттерін дамыту?а ба?ыттай алуынан к?рінеді.
Жалпы бала ?шін білімді тере? игеруді?, сезінуді? мынандай кезе?дері бар:
- О?и алу;
- Жауап бере алу;
- О?ып, т?сініп, жауап бере алу;
- О?ып, т?сініп, жауап беріп, д?ниетанымын ке?ейте алу(?зіндік ізденіс)
Мен 4-сыныптардад?ниетану, ана тілі п?ндеріні? жо?арыда?ы игеру кезе?дерін ескере отырып, «м?тін ауыстыру »ойынын к?п ?олданамын.
Б?л ойынны? ма?саты:
- О?у?а ?йрету
- ?арым-?атынас жасау?а ?йрету
- О?у?а деген ?ызы?ушылы?ын дамыту
Ол ?шін мен жа?а материал негізінде м?тін дайындаймын. О?ушыларды ?ызы?аыру ?шін м?тін суреттермен бол?аны д?рыс. М?тін 40-50 с?зден ??ралады.
?йткені 4-сынып о?ушысы 1-минутта о?у?а тиісті (таныс емес м?тінді о?у минутына 90 с?з) с?зді ескердім.Ал м?тіндерді кейде бір ?атар та?ырып бойынша алу?а болады. Біра? м?тінді дайындауда о?ушы?а ?ажетті білімді ке?ейткені ж?не ?рт?рлі а?параттарды байланыстыр?аны ж?н.
- ?р о?ушы бір-бір м?тіннен алып о?иды.Б?л кезде м??алім о?ушыларды? с?ра?тарына жауап (на?ты емес, ба?ыт-ба?дар?а негізделген ) беріп, ба?ыттау ж?мыстарымен айналысады
- О?ушы м?тінді о?ып т?сінген со?, серіктес о?ушы тауып о?ан о?иды. Т?сіндіреді. Ал серіктес о?ушы с?ра?тар беруіне болады.
- Одан кейін серіктес о?ушы ?з м?тінін о?иды. Т?сіндіреді
- Со?ында екеуі м?тінін алмастырып, бас?а ??гімелесуші іздеуге кіріседі. Солай бір-бірін о?ыту жал?асады.
Егер м?тін ?ызы?ты, к?рнекілігі жо?ары болса, о?ушы зор ?ызы?ушылы?пен ж?мыс жасайды. ?ркім к?п м?лімет алу?а тырысады. Ал о?ушыларды? ?ызы?ушылы?ын м??алім «балалар кім 15-20 минутта к?п м?тінді игере алса, сол озады» деген шарт ?ойса, белсенділік арта т?седі.
Осы ?дісті 4-сыныпта ана тілі п?ні бойынша «Абылайхан» та?ырыбын ?ткен кезде ?олдандым. 22-о?ушы?а 5 т?рлі м?тін жасалды. Ал м?тінді жаса?анда «Абылайхан» та?ырыбын о?ушыларды? ?здерін-?здері о?ыта, т?сіндіре отырып игертуді ма?сат еттім.
Бас?ыншылы?
(1-м?тін)
Осыдан 288 жыл б?рын елімізді? шы?ыс жа?ында?ы жо??арлар мен батыс жа?ымызда?ы ?алма?тар ?аза? жеріне басып кіреді. Олар мал мен д?ние-м?лікті тонап, бала, ?йел,шал, кемпір демей ?лтіріп, ?ал?андарын ??лды??а,к??дікке салды. Жо??арлар ?аза? пен ?ыр?ыз жерін тез арада, толы?тай жаулап алу?а тырысты. Сонды?тан олар бас?ыншылы? жасауды к?ктемге белгіледі. ?йткені б?л кезде мал т?лдеп, абыр-сабыр болып жататын ?аза?тарды? ?арсыласу?а м?мкіндігі болмайтын. Осыны пайдалан?ан жо??арлар мен ?алма?тар ?атты ?арсылы??а кездеспеді. Елімізді? ішіне ?арай еніп кетті. Ешкімге аяушылы? жаса?ан жо?. Мал-м?лкінен айырылып ?аш?ан ?аза?тар ашты??а ?шырады. Елді ж?т ?ыса бастады.
Осы кезе?де ?аза?тар жартысынан астам адамдарынан айырылды. ?аза?тар б?л кезе?ді «А?табан ш?бырынды, Ал?ак?л с?ламалы » деп атап кетті
Абылай
(2-м?тін)
Осы кезе?де Абылай с?лтанны? аты шы?а бастады. Оны? шын аты ?білманс?р болатын. Жо??ар шап?ыншылы?ы кезінде ?кесі У?ли ?ліп, ол Сабала? деген жасырын атпен ж?реді. Бастап?ы кезде жо??арлар?а ?арсы к?ресте жауынгерлер ?атарында бол?ан ол, ерж?ректігімен танылады. 1730-33 жылдар аралы?ында бол?ан бір ?рыста белгісіз жас жігіт ?білманс?р жекпе-жекке шы?ып, ?алма?ты? бас батыры, ?о?тажы ?алдан Серені? туысы Шарышты ?лтіреді. Ел ??гімелері , тарихи жылдарда Сабала? ?уелде Б?генбай батырды? жаса?тарыны? ??рамында жоры?-жортуылдар?а ?атыс?аны айтылады. ?лкен ?кесіні? аруа?ын ша?ырып, жау?а Абылайлап ат ?ой?ан ?білманс?р же?істі ?рыстан со? беделі арта т?седі. Б?дан со??ы жерде ?білманс?р есімі ?мытылып, Абылай атанады. Абылайды? ?анды к?йлек жолдастары: ?аракерей ?абанбай, ?анжы?алы Б?генбай, Ша?ша? Ж?нібек, ?ара?алпа? ?ылышбек, Шапырашты Наурызбай т.б болды
Абылайхан
(3-м?тін )
Жо??арларды? ?онтайшысы ?ан??йлы ?алдан-Серен ?аза? даласын басып алу ?шін барын салды.Біра? ол 1745 жылы д?ние салады.
Жо??арларды? ?з ішінде билікке талас басталады. Жо??ар тайпаларыны? кейбіреулері Абылай с?лтаннан к?мек с?райды. Ол б?л кезде Орта ж?зді? ?білманбетпен бірдей билік ж?ргізіп отыр?ан болатын.
Абылай б?л жа?дайды жо??арларды ?лсірету ?шін пайдалана білді. Біра? ?ытай императоры Цянь- Лунь жо??арияны басып алып, жойып жібереді. Содан кейін ?аза? жеріне к?з аларта бастайды. Б?л кезде батысымыздан Ресей империясы да елімізді? ішіне ене баста?ан болатын.
Абылай с?лтан?а екі алып мемлекетпен к?ресіп, еліні? т?уелсіздігін са?тап ?алу болатын. Орыс патшалы?ы Абылай ханны? к?шейгенін к?ре алмады.О?ан кедергі жасау?а тырысты.Абылай 1771 жылы Орта ж?зді? ханы болып сайланды. Абылай іс ж?зін жал?ыз орта ж?зді? ?ана емес, б?кіл ?аза? ордасыны? ?лы ханы болды. ?аза?та шексіз билікті бір уысына ?ста?ан Абылай секілді хан болма?ан.
Бас?ыншылар?а ?арсы к?рес
(4-м?тін)
1723 жылы басып кірген жо??арлар?а ?аза?тар ?арсы т?ра алмады. Біртіндеп ес жи?ан ?аза?ты? батырлары ?ол жинай бастады. С?йтіп жо??арлар?а ?арсы к?рес басталды.1726 жылы Б?ланты-Білеуті шай?асы болды. Сол шай?аста Б?генбай батыр баста?ан ?скер жо??ар ?скерін тас-тал?ан етті. Шай?ас бол?ан жер кейін ?алма??ырыл?ан деп аталып кетті. Осы шай?ас?а 15 жасар ?білманс?р ?атысты деген с?з бар. 1728-1729 жылдары Бал?аш ма?ында та?ы бір шай?ас болды. Б?л шай?аста жо??арлар тас-тал?ан болып же?іліп, ?ал?андары а?ырап, жылап ?ашады. Кейін б?л шай?ас «А?ыра?ай шай?асы » деп аталып кетеді. Б?л шай?аста Абылай ?лкен ерлік к?рсетіпті.
Абылайды хан к?теру
(5-м?тін)
Хал?ы Абылайды пір т?тты. Оны жердегі ??дайдай к?рді. Абылайды а? киізге к?теріп 1771 жылы хан к?терді. Осы кезде бол?ан орыс жи?анкезі ел бас?ар?ан с?лтандар жан-жа?тан дауыстап, Абылайды? даналы?ын, а?ылг?йлігін ?олбасшылы?ын, ерж?ректігін та?ы да бас?а ?асиеттерін айтып тауыса алмапты.?аза?тарда «ханталапай»деген салт-д?ст?рі бар .Хан бол?ан Абылайды? да шапанын шешіп ал?ан халы? ?р?айсысы т?б?рік ретінде талап ?кетеді. ?аза?тарды? а?ызы бойынша,Абылай заманы-?аза? батырларыны? заманы деп аталады.
Осы «м?тінді ауыстыру»ойыны ар?ылы о?ушылар?а материалды игерту м?мкіндігі зор.Кез-келген саба?ты? со?ында о?ушылар ба?алануы ?ажет.сонымен бірге м??алім де ?зін-?зі ба?алауы,есеп беруі жа?ашылды??а ,жа?а ?дістер мен т?сілдерін іздеп табу?а итермелейді. Сонды?тан «Абылайхан» та?ырыбын «м?тін ауыстыру» ойыны ар?ылы ?ткізе отырып,ба?алау пара?ын т?мендегіше жасаймын.
№
О?ушыны? аты -ж?ні
1-м?тін
2- м?тін
3- м?тін
4- м?тін
5- м?тін
?орытынды ба?а
1
+
+
-
+
+
4
2
-
+
+
+
+
4
3
-
-
+
+
+
3
4
+
+
+
+
+
5
5
+
+
+
+
+
5
6
+
+
+
+
+
5
7
-
+
+
+
-
3
8
-
+
+
+
-
3
9
+
+
+
+
-
4
10
+
+
+
+
+
5
11
-
-
+
+
+
3
12
+
+
-
-
+
3
13
+
+
+
-
-
3
14
+
-
+
+
+
4
15
+
+
+
+
+
5
16
-
+
+
+
+
4
17
+
+
+
+
-
5
18
-
+
+
+
+
3
19
+
+
+
-
+
3
20
-
+
+
-
+
3
21
+
+
+
-
+
3
22
+
+
+
+
+
5
23
+
+
+
+
+
5
15
20
21
18
17
91
%
0.65
0.89
0.91
0.78
0.73
0.78
Б?л кесте ар?ылы о?ушыларды? м?тінді сынып ?аншалы?ты де?гейде игергенін аны?тай алсам,к?лдене?інен ?р о?ушыны? ?анша м?тінді о?ып,игергенін білуге болады.Жалпы есептей келгенде сыныпты? ?аншалы?ты де?гейде м?тінді игергенін к?рінеді.б?л мені? ж?мысымны? к?рсеткіші.
ПАЙДАЛАНЫЛ?АН ?ДЕБИЕТТЕР.
- ?аза?стан мектебі №9 2009ж. «Жа?а технологиялар-саба?та», «Саба?та?ы ?зіндік ж?мыс», «Жа?аша о?ыту т?сілдері»
- Бастауыш мектеп №7 2003ж. «О?ушыларды? шы?армашылы? ?абілетін дамыту»
- Б. Т?р?анбаева. Кіші мектеп жасында?ы о?ушыларды? шы?армашылы? ?абілеттерін дамыту. Алматы-1997жыл
- Бастауыш сыныпты о?ыту журналы. №4. 2009
- К.С.??дайбергенова «??зырлылы? таби?аты-т?л?аны? ?зіндік дамуында»