Буусахан нютагайм түүхэһээ
(классһаа гадуур хэшээл)
Буусахан нютагайм түүхэһээ.
Зорилго:
Буусахан нютагайнгаа түүхэһээ түрэһэн тоонтоео дүтөөр,улам гүнзэгыгөөр мэдэн абалга;
Шиидхэгдэхэ асуудалнууд:
Нютаг оронойнгоо хада уулын,үргэлтэй,мүргэлтэй газарнуудые элирүүлгэ;
Шэнжэлгын арга хэрэглэжэ,һонирхол таталга,үргэдхэлгэ;
Гүн ухаандаа оюун сэдьхэл түрүүлжэ,наринаар хандалга,соел болбосорол хүмүүжүүлгэ.
Хэжэнгэ… Хүн бүхэндэ хүрьhэтэ дэлхэйе гэшхэжэ, хүлөө шоройдоhон ууган тоонто нютаг гэжэ байдаг.
Хүн бүхэндэ бии юм гэдэг-
Хада,
Хаража hууха,
Харижа бууха,
Зүүдэн соогоо дуудаха..,
- гэжэ Барас Халзанов хүн бүхэнэй түрэhэн тоонто нютагые hануулан шүлэглэhэн байна.
Шисаанын уужам талаар хэды олон буурал баабайнар, тахилгатай үндэр хаданууд бии гээшэб! Буурал баабайнарайнгаа үргэмжөөр үргэн Шисаанын хүн зон яhа уhанай илгаагүй, эбтэй түнжэн, хаяа хадхан, ажана амгалан, үри зөөри адли тэгшэ үдхэжэ, ангаа абалжа, загаhаа губшажа, таряагаа ургуулжа, малаа хаража, ара бүтэн, ама садхалан hуудаг юм.
Хэбэд номхон Хэжэнгын зүүн хойно 50 модоной зайда оршоhон Шисаана нютаг 1931 ондо бии болоhон түүхэтэй.
Зургаан зуугаад үрхэтэ айл ажаhуудаг гэжэ тоологдодог, тэн хахадынь ород яhатан.
Нютагаймнай урда талада Шисаана горхон Худан гол руу нэмжын урдадаг. Энэ горхоной нэрээр Шисаана нютаг нэрлэhэн юм.
Эхэ эсэгым тоонто
Элдин тэнюун Шисаана.
Yндыhэн минии тоонто
Yлгэн hайхан Шисаана.
Шисаана нютаг баруун талаhаа орожо ерэхэдэ, ехэ тахилгатай газарта Yүлэн-Хаанай эзэн ороhон зониие угтажа, гараhан зониие үдэшэжэ байдаг.
YYлэн Хаанаа тахижа,
Хүжэ барижа мүргэе.
Yндэр түрэлтэ бурхадтаа
Зула барижа мүргэе!
Булаг нютагай хойто талада hүзэгтэнэй оролдолгоор Булагай шодон бодхоогдоhон байна. Нютагаймнай зон Сагаалганай үдэрнүүдтэ шэнын 2-то хии мориёо эндэ хиидхэдэг.
Булагайнгаа шодондо мүргэжэ,
Бултандаа жаргал үршөөе.
Баян дэлгэр нютагтаа
Буддын hургаал нэбтэрүүлэе!
Дундадын обоо нютагаймнай баруун хойно, хоер хадын дунда оршодог. Зунай эхин hарада, Доншод хуралай hүүлээр дасанаймнай шэрээтэ лама обоогой үдэрнүүдые гаргадаг.
Аюуша торгон хадагаа
Алтан дэлхэйдээ үргэбэбди,
Сагаан эдеэнэй дээжэ
Сэнхир тэнгэридээ үргэбэбди,
Сугларhан зонойнгоо хүсөөр
Хамтын хэрэг бүтээбэбди.
Yлзытымнай обоогой эзэн Ойдоб-Гунжын гэhэн нэрэтэй. Шисаана нютаг зөөжэ ерэhэн хүнүүдтэ ехэ зол жаргал, баяр, аза талаан хүртөөдэг гэжэ хүгшэн эжымни хэлэгшэ hэн.
Yбгэд хүгшэдөө хүндэлжэ.
Yреэл хайрадань хүртэе.
Yреэлэйнгээ хүсэндэ
Yедөө hайхан жаргая.
Жаргаланта - нютагаймнай зүүн хойно оршодог жаргалтай газар.
Жаргалтай хүнэй шарай
Жаргалай нараар толордог.
Жаргалантын hайхан тала
Жэргэмэлэй дуугаар hэридэг.
Толгой – нютагаймнай зүүн урда оршоhон үндэр тала газар. Энэ ехэ мүргэлтэй обоогой эзэн Дашидондогые сугларhан мургэлшэд баярлуулжа, иигэжэ найр дээрээ дууладаг юм.
Үбдэг дээрээ үлгыдэhэн,
Yрэжэл ехэтэй Толгойдоо
Yлзы хутаг эдлэжэ,
Yнэр баян жаргая.
Сагаан – Нуураймнай эрьедэ жэл бүхэндэ уhанай эзэниие хүндэлжэ, баярлуулжа, Лусууд тахигдадаг. Энэ нуураймнай шабарынь хүнэй бэедэ, үе мүсэдэ ехэ туhатай юм.
Наранда шаруулжа халашанхай
Сагаан-Нуурайм элhэн.
Наартай зохидоор угтанхай
Сайбар хүхэ долгин.
Шулуута – хадалиг шулуутай газар. Анха түрүүн эндэ Шулуутын дасан оршоhон. Сагаан сэбэр сэдьхэлтэй, буянтай, бурхантай хүнэй залахада, газар дороhоо нюдэнэй аршаан мэлмэрэн гаража байдаг юм.
Шулуута хадым орьёлhоо
Шэнхинээтэ нарhад харагдана.
Сэбэр аршаанайм амтанhаа
Сээжэ зүрхэм хүдэлнэ.
Баруун зүгтэ оршоhон Захымнай обоо хамагhаа түрүүн май hарада, монгол hарын 3-да тахигдадаг.
Заха хизааргүй таладам
Захын обоо оршодог.
Буряад зоной заншалаар
Бүгэдэ буряадууд мүргэдэг.
Худан голой зүүн захада ажаhуудаг зон, мүн Шэтэ можын hүзэгтэн манай Шисаанын дасан ерэжэ мүргэдэг, зальбардаг, хэрэгээ бүтээдэг. Энэ дасандамнай 300-гаад эрдэм түгэлдэр, ухаан бодолтой, эди шэдитэй ламанар байhан.
1991 ондо хоердохиео мүндэлhэн дасан юм. Нютагаймнай 7 хубараг хүбүүд Энэдхэг ороной Гоман дасанда hуража ерэhэн.
Сэлгеэхэн Шисаанын хойморто
Сэбэр hайхан дасан лэ.
Yргэнхэн Шисаанын хойморто
Yндэр hайхан дасан лэ.
Газарай хүрьhэ дэльбэлэн гараhан
Арюухан уhатай аршаан булагаа,
Yргэн hайхан тоонто нютагайм
Yргэлтэй мургэлтэй газарнуудаа.
Yеын үедэ мартангүй
Yнэн зүрхэнhөө ябахалби.
Разработка урока по бурятской литературе
Ц.Н.Номтоева «Хилээмэн»
Зорилго: 1. Хилээмэн гээшэ нангин юумэ гэжэ, хилээмэнэй аргагүй ехэ хүдэлмэриин хүсөөр бии болодогые һурагшадта ойлгуулжа, таряашадай ажалые сэгнэжэ, манай эгээл шухала эдеэ хоолой зүйлые хүндэлжэ, гамнажа, сэгнэжэ һургаха хэрэгтэй.
2. Аман ба бэшэмэл хэлэ хүгжөөхэ.Өөһэдөө бодожо үзэхэ дадал, шухала юумые шэлэн олохо, юумэ анхаржа һураха, тобшолол гаргаха, номтой ажаллаха дадалнуудые олгохо.
Хэрэгсэлнүүд: Ц.Номтоевой портрет, компьютер, зурагууд,номой выставкэ
1слайд Эпиграф: Хилээмэн – баатарай хүсэн шадалынь юм!
Хилээмэн – арадай амин голынь юм!
(Ц.Галсанов)
Хэшээлэй ябаса: һара, үдэрөө, темэеэ бэшэлгэ. Эпиграф уншалга.Эпиграфай удха элирүүлгэ (Хэшээлэй гол удхань энэ үгэнүүд соо үгтөөтэй)
-- Мүнөөдэр бидэ «Хилээмэн »гэһэн рассказай 1-дэхи бүлэгэй удхаар хөөрэлдөө хэхэбди. Автор тухай юу мэдэнэт? Ямар зохеолнуудыень уншаһан байнат? ( «Майн нэгэн», «Огород», «Ашата үбгэн» г.м.)
Багшын үгэ: Ц.Н.Номтоев, манай буряадай мэдээжэ, бэлигтэй уран зохеолшо, Социалис Ажалай Герой 1910 ондо Хэжэнгын аймагай Хөөрхэ нютагта түрэһэн байгаа. Заахан байхадань, эхэ эсэгэнь наһа баража, Гармаев Номто гэжэ хүн Цогтые үргэжэ абаад, тэжээһэн юм. Арбан дурбэтэй байхадаа, һургуулида ороо. Долоон жэлэй һургуули дүүргээд, багшын техникумдэ һуража, багшаар хүдэлжэ захалаа. Бүхы наһандаа, наһанайнгаа амаралтада гаратараа багшалһан байна.
«Хилээмэн »гэһэн рассказай 1-дэхи бүлэгэй удхаар хөөрэлдөө хэхэбди. Гэртээ уншаад ерэхэ даабаритай байгаат. Ямар ойлгогдоогүй үгэнүүд дайралдааб?
2 слайд Словарна хүдэлмэри: түбхинэнхэй – һайн ажаһууна
Хүнтэрүүлжэрхеод – уруунь харуулха
Бодолдо абтаха – һанаата болохо (обеспокоиться)
Хуугайлха – эдеэшэхэ (поспеть)
Бухиндажа – хүсэеэ багтаажа ядаха (сил девать некуда)
3 слайд Үлзытэ үбгэн Жалсарай хоерой хилээмэндэ хандалгань адли гээшэ гү? Юундэ?
--- Энэ асуудалда харюусаха манай хэшээлэй гол зорилго.
--Хилээмэн гээшэ ямар үгэб? Иимэ үгэнүүдтэй буряад хэлэнэй хэшээлдэ танилсаа һэмди. (абтаһан) Ямар үгэһөөб? (Ород – хлеб)Үшөө абтаһан үгэнүүд дайралдаа гү? (Хилээмэндэ хабаатай абтаһан үгэнүүд олон: халааша, шэниисэ, ешмээн г.м.)
-- Юундэ хилээмэндэ хабаатай абтаһан үгэнүүд олон гээшэб? ( Ород арад буряад зоной дунда таряан ажалай хүгжэн һалбарха хэрэгтэ ехэ нүлөө үзүүлһэн байгаа. Урдандаа буряад зон мал ажал эрхилдэг байгаа (табан хушуута мал)
--Мүнөө уншаһан бүлэгөө дүтэрхыгөөр, энэ үгэнүүдые оруулаад хөөрэхэ.
Асуудалнууд:
Юундэ Үлзытэ үбгэн аша хүбүүндээ дураа гутааб? (хилээмэ хаяна, сэгнэнэгүй)
Жалсарай хүбүүн юундэ хилээмэ сэгнэнэгүйб, хайша хэрэг ханданаб? (1. Эжы абань ажалладаг, һайн байдалтай гэр бүлэтэй.
2.Шэнэ сагта түрэжэ, эдихэ юймээр дуталданагүй
3. Городой хүбүүн, хүдөөгэй ажалтай танилсаагүй дээрэһээ, хилээмэнэй яажа бии болодогые оройдоошье мэдэнэгүй
4 Эхэ эсэгэнь хилээмэ гамнахыень һургаагүй. Өөһэдөө хилээмэеэ хаяна)
70-80-онуудаар, нээрээшье, хилээмэ ехэ үнэгүй байгаа, 1түхэригөөр 5 бүүлхэ хилээмэ абажа болохо байгаа.
ЮундэҮлзытэ үбгэн хилээмэ хүндэлнэб?
( Үбгэжөөл эдихэ юумэнэй хомор сагта, хубисхалай болон дайнай жэлнүүдтэ ажаһууһан байгаа)
-- Энээн тухайгаа Үлзытэ үбгэн юун гэжэ хөөрэнэб, ном сооһоо оложо уншая.
--- Үлзытэ үбгэн нилээн гэдэһээ үлдэһэн, хүсөөг хилээмэнэй түлөө тэмсэһэн хүн байна. Дайнай хүндэ хүшэр жэлнүүдтэ хилээмээр, ондоошье эдеэ хоолоор дуталдажа,үлэн хооһон ябаһан хүнүүд хэды олон байгааб? Хэды олон, мянгаад хүнүүд үлэсхэлэн байдалда орожо үхэһэн байгаа гээшэб?
-- Мүнөө би таанадта «Түүхын учебник» сооһоо дайнай үеын жэлнүүд тухай уншажа үгэһүүб. (Ленинград хотын хүреэлгэ харуулһан слайднууд)
--- Дайнай үедэ Ленинград хото 900 гаран үдэр немецүүдтэ хүреэлэгдэнхэй байгаа. Тэндэ аргагүй олон үхибүүд,үбгэд, хүгшэд болон бусадшье хоолойгоо тэжээхэ аргагүй дээрэһээ наһа бараа. Дайнай үедэ гэдэһээ үлдэһэн хүнүүд мэхиинээр(мякина) бариһан хилээмэ,үбһэ ногоо, миисгэйн, хулганаанай, борбилоогой, зумбараагай мяха эдижэ амидардаг байгаа.
Тэрэ хүшэр хүндэ сагта хооһон нойтон хүнүүдтэ хилээмэнэй бишыханшье хэлтэрхэй (крошка) ямаршье ондоо зөөриһөө үнэтэйгөөр үзэгдэдэг байгаа. Багаханшье хүсөөг хилээмэ эдеэд,хүнүүд наһаяа богонихонооршье һаа, ута болгодог һэн.
Тобшолол гарган, асуудалда харюусаха. Үлзытэ үбгэн Жалсарай хоерой хилээмэндэ хандалгань адли гээшэ гү? Юундэ?
Таанар,хүдөөгэй үхибүүд, шэнэхэн, сагаахан хилээмэ манай эжынэрэй барижа, стол дээрэ табихын урда ямар олон хүн, хүлһэеэ адхан ажаллана гээшэб гэжэ 2-дохи бүлэг уншангаа харюусаад ерэгты. Энэмнай гэрэй даабари болохо.
-- «Хилээмэн »гэһэн рассказай 1-дэхи бүлэг уншаад, ямар һургаал өөһэдтөө абахабта?
-- Хилээмэн тухай Үлзытэ үбгэн юун гэжэ хэлээб? Дэлхэй дээрэ үшөө нангин юун бииб? (Эхэ, Эхэ орон)
--Таанар хилээмэндэ ямараар хандадагбта?
-- Хэшээлэйнгээ эпиграфта бусая (уншаха)
-- Юун гэжэ ойлгонот? (Хилээмэ эдижэ хүбүүднай баатар хүсэеэ хүсэлнэ, бата бэхи, шадалтай, хүсэтэй болоно. Хүн нэгэшье дахин хилээмэгүй эдеэлжэ шадахагүй гэжэ Үлзытэ үбгэнэй хэлэһэндэл, хилээмэн – арадай амин голынь (жизнь)гээшэ. Ород арадай оньһон үгэ хэн һананаб? «Хлеб – всему голова!»
Хэшээлэй дүн иимэ ажалаар гаргахабди. Хилээмэ тухай багахан рассказ бэшэхэбди. Рассказ бэшэхэдээ, гурбан янзаар бэшэхэдэ болохо. Ямараар бэшэхэеэ өөһэдөө шэлэн абахат. 4-5 мэдүүлэлһээ бүридэһэн байха.
1.Точконуудай орондо Үгэнүүдые табиха
2.Үгэнүүдые мэдүүлэл болгон бэшэхэ
3. Өөрөө бэшэхэ
(Сэгнэлтын тэмдэгүүд ондо ондоо байха)
Даабари шалгалга, өөһэдтөө сэгнэлтэ табилга
Гэрэй даабари: Рассказ уншаха,таряан ажалай гол зэр зэмсэгүүдые бэшээд ерэхэ.
