Бастауыш сынып о?ушысы Н?ржан (Шыбы? тая??а мініп ал?ан, ?олында ?амшысы бар, ?аза?ша киінген ?л бала) "Ала?ай, ала?ай, Наурыз келді, жа?а жыл келді." деп м?з-м?йрам болып, ай?айлап айналып шап?ылап ж?гіріп шы?ып кетеді.
2-ж?ргізуші Ораз: "Наурыз к?же".
Наурыз тойыны? ажырамас белгісі - Наурыз к?же дайындау. "Наурыз к?же" азы?ты? жеті т?р?нен жасалады. Жеті т?рлі азы? халы?ты? д?ст?рден шы??ан. ?аза? тіліндегі жеті ата, жеті ?азына, жеті ?ат жер, жеті ?ара?шы, жеті т?н, жеті жар?ы, т.б. т?ра?ты тіркестер халы?ты? ежелгі наным - сенімдерінен, мифологиялы?, астрологиялы? т?сініктерінен ту?ан. Сонды?тан кей жерлерде Наурыз к?жені? ??рамы ?згергенмен, онда?ы азы?-т?лікті? бидай, тары, к?ріш, т?з, ет, с?т, су т.б. та?амдардан жасаладыда ?ркім ?з отбасынан д?м татырады. Наурыз к?же - ежелгі жомартты?, ?она?жайлылы?, кенпейілділік сия?ты ба?алы д?ст?рлерді? бірі - д?м татыруды? к?ркем к?рінісі ретінде ?алыптас?ан. ?йткені, ?аза?та "бір к?н д?м тат?ан?а ?ыры? к?н с?лем" деген ?демі с?з бар.
1-ж?ргізуші Айн?р: Жерді? рухы ретіндегі ?май ана- К?кті? дарыт?анын молайтушы, ?утты н?рселендіруші кие, береке мен ?айырымны? к?зі, жер бетіне жарат?анны? б?йры?ымен дары?ан игіліктерді туындатушы, еселеуші, молайтушы кейіпкер.
Іле а? жаулы?ты ?май ана кіріп келеді де, жа?сы тілектерімен ?олында?ы дайында?ан (7 т?рлі д?мнен)келген кона?тар?а:
"А? мол болсын!
?рісі? мал?а, ?йі? жан?а толсын!
К?кт??ірі н?рынды аяма,
Жер т??ірі ырысынды аяма!
?з халы?ты ба?ынан тайдырма!
Басыма бас ?ос,
Жасыма жас ?ос,
Асыма ас ?ос!", - деп тілек айта ж?ріп, к?жеден ??йып беріп шы?ып кетеді.
1-ж?ргізуші Айн?р: (к?й ойнап т?рады) ?ыдыр ата б?л халы?ты? ?ам?оры, олар?а жа?сылы? жасаушы, ырыс, ??т, несібе ?келуші, ба?ыт береке, ?мір сыйлаушы, ?асиет иесі, кеме?гер, ?улие, к?ріпкел, жарыл?аушы ?арт. Ол ?лысты? ?лы к?нінде ?р ша?ыра??а со?ып бата беріледі деп к?тіледі. Міне, сонды?тан ?р ?й ?ыдыр атаны? жолын к?тіп ?здеріні? жанын да, т?нін де, киер киім, ыдысы мен б?йымдарын да таза ?стау?а тырысады. ?йді? іші-сыртын да, ?ора- ?опсыны тазартып, а?аш егіп, ?сімдікке, су ?уяды. М?сылман ?ауымы м?ндай ?йге ?ыдыр ата т?неп немесе бата беріп кетеді деп т?сінген. "?ыдыр ?он?ан","?ыдыр дары?ан"деген с?здер осындайдан шы??ан. Сондай-а? ?она?жайлы??а байланысты да ?ыдыр ата ерекше ??рметке ие. "?ыры?ты? бірі-?ыдыр" деген с?з сондай ырымнан шы??ан.
2-ж?ргізуші Ораз:Наурыз айында жа?а жыл еніп, жер бусанып, к?н кіркіреп, жа?быр жауып, к?к д?ркірегенде ауыл адамдары дала?а шы?ып "саумалы?"айтып, ?уанышты к??ілмен жа?сы тілек тілейді.
"Саумалы?" айтып ж?ртшылы?ты? бір-бірімен ар?а-жар?а, м?з-мейрам болып, бір-бірімен т?с т?йестіріп к?ріскенін к?рсету. Жігіттер жа?ы же?гелерінен "жолды?" с?райды (кестелі орамал).
1-ж?ргізуші Айн?р: (саумалы?ты о?ып айтады).
Саумалы?, саумалы?
Наурызымны? к?к ??сы
?й?ыдан к?зін аштыма?
Саумалы?, саумалы?
Самар?анны? к?к тасы
Жібіді ме к?рді? бе?
Саумалы?, саумалы?
Ескі жыл кетіп, жа?а жыл келді,
Ескі жыл есіркей кет,
Жа?а жыл жарыл?ай кел, - деп ая?тай бергенде Арай (?же) бір к?нерген ыдысты алып, жерге ?рып сындырып, "жаманды? кетсін" - деп ырым жасайды.
Арай (?же): Уа, халайы?, ?лысты? ?лы к?нінде к?рші ауылда "?ыз ?зату" тойына барайы?, той тойлайы?!
Бала Н?ржан "С?йінші, с?йінші, ала?ай, ала?ай, а?ам ?йленгелі жатыр, же?гелі болатын болдым, ала?ай!"деп бір айналып шы?ып кетеді.
Іле ?алы?ды?, екі жа?ында же?гелері, ша?ыра?ты екі жігіт ?стап ішке кіреді (Роза ?л?ожаны? "?ыз ?зату" ?німен). Же?гелері жорал?ыларын жасайды, ?алы?ды? айналып келеді де ата, анасынан бата алып, "сы?су" айтып ж?ртшылы?пен (елімен) ?ош- айтысып шы?ып кетеді.
"Жар-жар" ?німен жа?а т?скен А?н?р келін ішке с?лем жасап кіреді. Алдына ?же шашу шашып, шы?ады да, б?йбіше екеуі ??даларды? алдына "ар?ан керу" ырымын жасап, келген ??далардан жорал?ыларын алады. А?н?р келінні? ма?дайынан с?йіп, "ба?ытты бол" дейді.
?жесі жас А?н?р келінді от?а май ??йып, аластап, к?з тимесін деп "?кі та?у" ырымын жасайды, боса?аны о? ая?пен аттап отау?а кіргізеді, "отпен аластайды" (алас-алас, б?ле-жаладан алас деп айтады), та?ы да "боса?а майлау" (боса?а?нан ??т-береке арылмасын, ырыс-несібе? мол болсын! Мынау бізден немеурін деп айдаты). Немеурі, я?ни, сый-сыяпатын (к?рпе жасты?, мал, т.б.) береді.
Бала Н?ржан: "С?йінші, ала?ай-ала?ай, д?ниеге с?би келді) деп шап?ылап айналып шы?ады.
А?н?р келін: ?онда?тауы с?биді енесіні? ?олына береді, ?жесі ?олына алып, "Тіф?й, тіф?й, тіл-к?зім тас?а, к?з тимесін, с?? к?зден са?тасын, деп ?кі та?ады. Сосын атасыны? ?олына ?статады.
Атасы с?биді? ??ла?ына ауызын та?ап, бар дауысымен ?атты ай?айлап, сені? аты? "Наурызбек" деп 3 кезек айтып, "азан ша?ыру" р?сімін ?ткізеді. "Наурыз к?ні туыл?ан немерем ба?ытты болсын, бауы берік босын! Атасына ??са?ан би болсын!", - деп " аузына т?кіру" ырымын жасап, ауызына т?кіреді.
?лия же?гесі: ?айнысына, Мырза жігіт с?биге "к?рімдік" бер деп ?айнысынан жорал?ысын алады.
?жесі: Уа, халайы?! Шілдехана той?а келі?дер!
Атасы: Немеремні? тойында "Аламан б?йге, ат-жарыс", "курес" ?ткіземін. Той?а келі?дер! Жарат?ан ием барша?ыз?а, отбастары?а осындай той тілеймін. ?лысты? ?лы к?ні ??тты болсын! Уйіміз жа??а толсын! ?орамыз мал?а толсын! А? мол болсын! Ырыс - несібеміз мол болсын! "Наурыз" ?ні орындалады.
Бастауыш сынып оқушысы Нұржан (Шыбық таяққа мініп алған, қолында қамшысы бар, қазақша киінген ұл бала) "Алақай, алақай, Наурыз келді, жаңа жыл келді..." деп мәз-мәйрам болып, айқайлап айналып шапқылап жүгіріп шығып кетеді.
2-жүргізуші Ораз: "Наурыз көже".
Наурыз тойының ажырамас белгісі - Наурыз көже дайындау. "Наурыз көже" азықтың жеті түрәнен жасалады. Жеті түрлі азық халықтық дәстүрден шыққан. Қазақ тіліндегі жеті ата, жеті қазына, жеті қат жер, жеті қарақшы, жеті түн, жеті жарғы, т.б. тұрақты тіркестер халықтың ежелгі наным - сенімдерінен, мифологиялық, астрологиялық түсініктерінен туған. Сондықтан кей жерлерде Наурыз көженің құрамы өзгергенмен, ондағы азық-түліктің бидай, тары, күріш, тұз, ет, сүт, су т.б. тағамдардан жасаладыда әркім өз отбасынан дәм татырады. Наурыз көже - ежелгі жомарттық, қонақжайлылық, кенпейілділік сияқты бағалы дәстүрлердің бірі - дәм татырудың көркем көрінісі ретінде қалыптасқан. Өйткені, қазақта "бір күн дәм татқанға қырық күн сәлем" деген әдемі сөз бар.
1-жүргізуші Айнұр: Жердің рухы ретіндегі Ұмай ана- Көктің дарытқанын молайтушы, қутты нәрселендіруші кие, береке мен қайырымның көзі, жер бетіне жаратқанның бұйрығымен дарыған игіліктерді туындатушы, еселеуші, молайтушы кейіпкер.
Іле ақ жаулықты Ұмай ана кіріп келеді де, жақсы тілектерімен қолындағы дайындаған (7 түрлі дәмнен)келген конақтарға:
"Ақ мол болсын!
Өрісің малға, үйің жанға толсын!
Көктәңірі нұрынды аяма,
Жер тәңірі ырысынды аяма!
Әз халықты бағынан тайдырма!
Басыма бас қос,
Жасыма жас қос,
Асыма ас қос!", - деп тілек айта жүріп, көжеден құйып беріп шығып кетеді.
1-жүргізуші Айнұр: (күй ойнап тұрады) Қыдыр ата бұл халықтың қамқоры, оларға жақсылық жасаушы, ырыс, құт, несібе әкелуші, бақыт береке, өмір сыйлаушы, қасиет иесі, кемеңгер, әулие, көріпкел, жарылқаушы қарт. Ол Ұлыстың ұлы күнінде әр шаңыраққа соғып бата беріледі деп күтіледі. Міне, сондықтан әр үй Қыдыр атаның жолын күтіп өздерінің жанын да, тәнін де, киер киім, ыдысы мен бұйымдарын да таза ұстауға тырысады. Үйдің іші-сыртын да, қора- қопсыны тазартып, ағаш егіп, өсімдікке, су қуяды. Мұсылман қауымы мұндай үйге Қыдыр ата түнеп немесе бата беріп кетеді деп түсінген. "Қыдыр қонған","Қыдыр дарыған"деген сөздер осындайдан шыққан. Сондай-ақ қонақжайлыққа байланысты да Қыдыр ата ерекше құрметке ие. "Қырықтың бірі-Қыдыр" деген сөз сондай ырымнан шыққан.
2-жүргізуші Ораз: Ендеше, Қыдыр атамыздың ақ батасын алайық ағайын!
Іле "Қыдыр ата" жәйлап келіп ақ батасын, тілегін айтып, аралап, тоқтап "Әумин!" деп бет сипап, шығып кетеді.
2-жүргізуші Ораз:Наурыз айында жаңа жыл еніп, жер бусанып, күн кіркіреп, жаңбыр жауып, көк дүркірегенде ауыл адамдары далаға шығып "саумалық"айтып, қуанышты көңілмен жақсы тілек тілейді.
"Саумалық" айтып жұртшылықтың бір-бірімен арқа-жарқа, мәз-мейрам болып, бір-бірімен төс түйестіріп көріскенін көрсету. Жігіттер жағы жеңгелерінен "жолдық" сұрайды (кестелі орамал).
1-жүргізуші Айнұр: (саумалықты оқып айтады).
Саумалық, саумалық
Наурызымның көк құсы
Ұйқыдан көзін аштыма?
Саумалық, саумалық
Самарқанның көк тасы
Жібіді ме көрдің бе?
Саумалық, саумалық
Ескі жыл кетіп, жаңа жыл келді,
Ескі жыл есіркей кет,
Жаңа жыл жарылқай кел, - деп аяқтай бергенде Арай (әже) бір көнерген ыдысты алып, жерге ұрып сындырып, "жамандық кетсін" - деп ырым жасайды.
Арай (әже): Уа, халайық, ұлыстың ұлы күнінде көрші ауылда "қыз ұзату" тойына барайық, той тойлайық!
Бала Нұржан "Сүйінші, сүйінші, алақай, алақай, ағам үйленгелі жатыр, жеңгелі болатын болдым, алақай!"деп бір айналып шығып кетеді.
Іле қалыңдық, екі жағында жеңгелері, шаңырақты екі жігіт ұстап ішке кіреді (Роза Әлқожаның "қыз ұзату" әнімен). Жеңгелері жоралғыларын жасайды, қалыңдық айналып келеді де ата, анасынан бата алып, "сыңсу" айтып жұртшылықпен (елімен) қош- айтысып шығып кетеді.
"Жар-жар" әнімен жаңа түскен Ақнұр келін ішке сәлем жасап кіреді. Алдына әже шашу шашып, шығады да, бәйбіше екеуі құдалардың алдына "арқан керу" ырымын жасап, келген құдалардан жоралғыларын алады. Ақнұр келіннің маңдайынан сүйіп, "бақытты бол" дейді.
Әжесі жас Ақнұр келінді отқа май құйып, аластап, көз тимесін деп "үкі тағу" ырымын жасайды, босағаны оң аяқпен аттап отауға кіргізеді, "отпен аластайды" (алас-алас, бәле-жаладан алас деп айтады), тағы да "босаға майлау" (босағаңнан құт-береке арылмасын, ырыс-несібең мол болсын! Мынау бізден немеурін деп айдаты). Немеурі, яғни, сый-сыяпатын (көрпе жастық, мал, т.б.) береді.
Бала Нұржан: "Сүйінші, алақай-алақай, дүниеге сәби келді) деп шапқылап айналып шығады.
Ақнұр келін: Қондақтауы сәбиді енесінің қолына береді, әжесі қолына алып, "Тіфәй, тіфәй, тіл-көзім тасқа, көз тимесін, сұқ көзден сақтасын, деп үкі тағады. Сосын атасының қолына ұстатады.
Атасы сәбидің құлағына ауызын тақап, бар дауысымен қатты айғайлап, сенің атың "Наурызбек" деп 3 кезек айтып, "азан шақыру" рәсімін өткізеді. "Наурыз күні туылған немерем бақытты болсын, бауы берік босын! Атасына ұқсаған би болсын!", - деп " аузына түкіру" ырымын жасап, ауызына түкіреді.
Әлия жеңгесі: Қайнысына, Мырза жігіт сәбиге "көрімдік" бер деп қайнысынан жоралғысын алады.
Әжесі: Уа, халайық! Шілдехана тойға келіңдер!
Атасы: Немеремнің тойында "Аламан бәйге, ат-жарыс", "курес" өткіземін. Тойға келіңдер! Жаратқан ием баршаңызға, отбастарыңа осындай той тілеймін. Ұлыстың ұлы күні құтты болсын! Уйіміз жаңға толсын! Қорамыз малға толсын! Ақ мол болсын! Ырыс - несібеміз мол болсын! "Наурыз" әні орындалады.
