?деби шы?арма, к?ркем м?тінді проблемалы? талдай о?ыту жолдары
?деби шы?арма, к?ркем м?тінді проблемалы? талдай о?ыту жолдары
?деби шы?арма, к?ркем м?тінді проблемалы? талдай о?ыту жолдары
Мектепте ?дебиетті о?ытуды? м?н-ма?ызы к?ркем туындыны о?ыту, талдау, о?ырманды? пікір ?алыптастырумен ашылма?. К?ркем туындыны о?у бар да, талдау бар. Талдау о?усыз ж?зеге аспайды. О?у баланы? ?з е?бегімен ж?зеге асс, талдау м??алім, оны? ?йымдастыруы, жобалауы, тиімді жа?ын ойластыруы ар?ылы ж?зеге асады. К?ркем м?тінді о?ушы ?алай о?ып, ?абылдайды, ?андай ой туады, ?з к?з?арасын ?алай жеткізеді – б?л о?ушы мен м??алімні? бірлескен е?бегіні? жемісі болма?.
?азіргі ?дістемеде талдау жасауды? 4 т?рі /образ бойынша, та?ырыпты?, проблемалы?, т?тас немесе автор ізімен/ ?сынылып ж?р. ?андай талдау т?рі болса да, не ма?сат к?зделеді? Б?л с?ра??а ?діскер ?.Бітібаеваны? с?зін негізгі ала жауап берсек:
Таным ?абілеті, ойлау белсенділігі мен дербестігін ?штау,
Е? бастысы – к?ркем туынды бойынша талдау жасау, пікір айту жолдарын ме?герту /та?ырыбы, авторлы? идея, образдар ж?йесі, сюжеттік-композициялы? ерекшелігі, к?ркемдік-эстетикалы? жа?ын т.б. кешенді т?рде ?арастыру/.
К?ркем туындыны о?ытып, сауатты талдау?а ?ол жеткізу ?шін авторды? ма?сат-м?ратын, ойын білдіретін ?рбір деталь, к?ркемдік т?сілді д?л танып, жазушы шеберлігін о?ушы?а д?рыс таныта білу керек.
О?ушыны? танымды?-шы?армашылы? ?абілетін, ойлау белсенділігін дамытатын, ?з жоба-жорамалын ?сыну, салыстыру негізінде д?рыс шешім табу?а жетелейтін ?дісті? бірі – проблемалы? талдау.
Ол к?ркем туынды негізіндегі проблеманы д?л танып, ізденіске, ?деби айтыс-тартыс?а жетелейтін с?ра?тар ?зірлеуді ?ажет етеді. С?ра? авторлы? идея, проблема, кейіпкер іс-?рекеті т.б. негізінде туындайды.
Осы негізде талдауды? мынадай жобасын, ?лгілерін ?сынамын:
ІІ. К?ркем туынды негізіндегі автор ойы, идеясына талдау жасау.
10-сыныпта М.Дулатовты? азаматты? лирикасын о?ытуда м?селеге д?ст?р ж?не жа?ашылды? т?р?ысынан ?арау, отаршылды? езгіге ?арсы к?рескерлік ?ні, ?сіресе жер м?селесін Х?ІІІ ?асырда?ы жыраулар поэзиясы, ХІХ ?асырда?ы «зар заман а?ындары», Махамбетті? к?рескер поэзиясынан бастап талдау тиімдірек. Д?ст?рлі та?ырып, о?ан Міржа?ыпты? жа?аша к?з?арасы, жа?аша жырлауы туралы с?з ?оз?ау о?ушыны? ?ткен материал?а ?айта ??ілуіне, негізгіні саналы игеруіне м?мкіндік ту?ызады.
ІІ. Кейіпкерлерді? іс-?рекетін салыстыру ар?ылы авторды? образ жасау шеберлігін ашу.
11-сыныпта М.Ж?мабаевты? «Батыр Баян» дастанын о?ытуда мына с?ра?тар негізінде ізденіп, ?рі кейіпкерге мінездеме беруге, автор шеберлігіне м?н беруге болады:
1. Баян батыр ел намысын ойлаушы к?рескер ме, ?лде ашу-ызаны? ??рбаны, ?ылмыскер ме?
Осы жолда оларды ?олдаушылар бар /не шешесі, не достары/.
Осылайша айырмашылы?ы да талданады.
?. Тарихи ж?не к?ркем шынды?ты негізге ала талдау.
М?нда м??алім тарих ре? ?ана болатынын, жазушы кейіпкер бейнесін жасауда ?мір шынды?ын ?алай пайдалан?анын назарда ?стауы керек. Ш.??дайберді?лы мен М.Абай?лыны? «Е?лік-Кебек» дастандарын, кейін М.?уезовты? «Е?лік-Кебек» пьесасын о?ытуда м??алім ?ш туындыны? ар?ауы – махаббат трагедиясына ?ш суретке де замана сипаты, ел іішіндегі ?леуметтік жа?дай?а с?йкес ?ара?анына м?н береді. О?ушыны мына с?ра?тар т??ірегінде іздендіруге болады:
1. Трагедиялы? о?и?аны? тууына ?андай ?о?амды?, ?леуметтік жа?дайлар себеп болды?
3. ?ашы?тар трагедиясына кім, не кін?лі? Б??ан ?зі? ?алай ?арайсы??
Осы?ан орай о?ушы ой-тол?анысыны? ?зігі:
«Ш?к?рім ?ашы?тар ?азасын бір ру, топ, жеке адамны? мойнына ?оймайды. ?атігездік к?пті? тарвапынан жасал?ан, сонды?тан кін? жеке адамда емес, т?тас ?о?амда. Ке?гірбай би де жастар?а ара т?се алмай, заман мен жа?дай?а бас иген».
«А?табан ш?бырындыны с?зіне астар етудегі ма?саты – трагедия?а себеп бол?ан ?о?амды?, ?леуметтік жа?дайларды аны?тау, о?и?аны? ?мірлік м?нін к?рсету. Шынында, ?ара??ылы? пен ескі салт-сана д?уірлеп т?р?ан заманда ?ашы?тар та?дырыны? ?ай?ылы ая?талуы ?исынды деп ойлаймын» т.б.
Осылайша о?ыту-талдауды? ?тымды жа?ы мынада:
А?и?ат?а жету, проблеманы шешу ?шін ізденеді, зерттейді.
О?ы?анды ой ж?гіртіп, зерделеп ?абылдауына негіз болады.
Просмотр содержимого документа
«?деби шы?арма, к?ркем м?тінді проблемалы? талдай о?ыту жолдары »
Әдеби шығарма, көркем мәтінді проблемалық талдай оқыту жолдары
Мектепте әдебиетті оқытудың мән-маңызы көркем туындыны оқыту, талдау, оқырмандық пікір қалыптастырумен ашылмақ. Көркем туындыны оқу бар да, талдау бар. Талдау оқусыз жүзеге аспайды. Оқу баланың өз еңбегімен жүзеге асс, талдау мұғалім, оның ұйымдастыруы, жобалауы, тиімді жағын ойластыруы арқылы жүзеге асады. Көркем мәтінді оқушы қалай оқып, қабылдайды, қандай ой туады, өз көзқарасын қалай жеткізеді – бұл оқушы мен мұғалімнің бірлескен еңбегінің жемісі болмақ.
Қазіргі әдістемеде талдау жасаудың 4 түрі /образ бойынша, тақырыптық, проблемалық, тұтас немесе автор ізімен/ ұсынылып жүр. Қандай талдау түрі болса да, не мақсат көзделеді? Бұл сұраққа әдіскер Қ.Бітібаеваның сөзін негізгі ала жауап берсек:
Таным қабілеті, ойлау белсенділігі мен дербестігін ұштау,
Ең бастысы – көркем туынды бойынша талдау жасау, пікір айту жолдарын меңгерту /тақырыбы, авторлық идея, образдар жүйесі, сюжеттік-композициялық ерекшелігі, көркемдік-эстетикалық жағын т.б. кешенді түрде қарастыру/.
Көркем туындыны оқытып, сауатты талдауға қол жеткізу үшін автордың мақсат-мұратын, ойын білдіретін әрбір деталь, көркемдік тәсілді дәл танып, жазушы шеберлігін оқушыға дұрыс таныта білу керек.
Оқушының танымдық-шығармашылық қабілетін, ойлау белсенділігін дамытатын, өз жоба-жорамалын ұсыну, салыстыру негізінде дұрыс шешім табуға жетелейтін әдістің бірі – проблемалық талдау.
Ол көркем туынды негізіндегі проблеманы дәл танып, ізденіске, әдеби айтыс-тартысқа жетелейтін сұрақтар әзірлеуді қажет етеді. Сұрақ авторлық идея, проблема, кейіпкер іс-әрекеті т.б. негізінде туындайды.
Осы негізде талдаудың мынадай жобасын, үлгілерін ұсынамын:
ІІ. Көркем туынды негізіндегі автор ойы, идеясына талдау жасау.
10-сыныпта М.Дулатовтың азаматтық лирикасын оқытуда мәселеге дәстүр және жаңашылдық тұрғысынан қарау, отаршылдық езгіге қарсы күрескерлік үні, әсіресе жер мәселесін ХҮІІІ ғасырдағы жыраулар поэзиясы, ХІХ ғасырдағы «зар заман ақындары», Махамбеттің күрескер поэзиясынан бастап талдау тиімдірек. Дәстүрлі тақырып, оған Міржақыптың жаңаша көзқарасы, жаңаша жырлауы туралы сөз қозғау оқушының өткен материалға қайта үңілуіне, негізгіні саналы игеруіне мүмкіндік туғызады.
ІІ. Кейіпкерлердің іс-әрекетін салыстыру арқылы автордың образ жасау шеберлігін ашу.
11-сыныпта М.Жұмабаевтың «Батыр Баян» дастанын оқытуда мына сұрақтар негізінде ізденіп, әрі кейіпкерге мінездеме беруге, автор шеберлігіне мән беруге болады:
1. Баян батыр ел намысын ойлаушы күрескер ме, әлде ашу-ызаның құрбаны, қылмыскер ме?
2. Баянның іс-әрекеті /інісін өлтіруі/ саналы, мақсатты әрекет пе, әлде қызғаныштан туған әрекет пе?
1. Жазушының қорғансызы кімдер? Олар неден қорғалуы керек?
2. Қорғансыздар тағдыры қандай ой тастайды?
3. Автор қорғансыздарына қандай көзқараспен қарайды?
ІІІ. Шығарманың көркемдік өрнегіне, автор стиліне талдау.
Бұл үндес, үқсас мәтіндерді салыстыру арқылы жүзеге асады. 11-сыныпта С.Сейфуллиннің «Көкшетауы» мен М.Жұмабаевтың «Батыр Баян» дастандарының тілін талдау үшін екі ақын шығармасындағы сұлу Көкше келбетін салыстырып, стильдік ерекшелігін ашуға болады. Төменде оқушының жұмысы көрсетілген:
Көкше келбеті
Сәкенше Мағжанша
1. Арқаның кербез сұлуы Сарыарқаның аралы
2. Сексен көл – алтын кесе Бурабай мөп-мөлдір, дөп-дөңгелек Ай
3. Жан-жақтан ертелі-кеш бұлттар келіп, Бұлт құшқан мәңгі мең-зең Көкшетауға
4. Сұлу бетін дамылсыз жауын жуған Көкшенің тас жүрегі жаралы да
Тағы бір оқушы І.Жансүгіровтің «Құлагер» дастанындағы суреттермен салыстырып, өзіндік қорытынды ұсынады: «Ақындар кейіптеу арқылы Көкшенің сұлу табиғатын жандандыра суреттеген, Көкшетау – кербез, кең далада бойын күткен /Ілиясша/ бір ару. Менің ойымша, Мағжанның көкше аруы мұңдылау, қалың ой құшағында, ақын сол арқылы алдағы трагедиядан сыр бергенде».
ІҮ. Тақырыптас шығармаларды қатар, салыстыра талдау.
Бұл жұмысты 10-сыныпта ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетіндегі әйелдер теңсіздігі мәселесі бойынша М.Дулатовтың «Бақытсыз Жамал» романы, М.Сералиннің «Гүлһашима» дастаны, С.Көбеевтің «Қалың мал», С.Торайғыровтың «Қамар сұлу»романдарын өткенде жүргізуге болады, яғни «Бір мәселе, бір тақырып: бірнеше шешім, үйлесім мен қайшылық» сұрағы төңірегінде мәселе қозғау. Сонда оқушы көркем шығарма табиғатын, оның өзегіндегі автор идеясын, онымен байланыста кейіпкер тағдырының әртүрлі шешілуін, суреткер түсінеді.
Ұқсастығы:
Тақырыбы – қазақ әйелінің теңсіздігі.
Автор реализмі, жастарды бостандыққа, теңдікке шақыру.
Бас кейіпкерлер оқыған, ескіше көзі ашық, бостандықты аңсап, баянды махаббат, теңдікке қол созады.
Осы жолда оларды қолдаушылар бар /не шешесі, не достары/.
Осылайша айырмашылығы да талданады.
Ү. Тарихи және көркем шындықты негізге ала талдау.
Мұнда мұғалім тарих рең ғана болатынын, жазушы кейіпкер бейнесін жасауда өмір шындығын қалай пайдаланғанын назарда ұстауы керек. Ш.Құдайбердіұлы мен М.Абайұлының «Еңлік-Кебек» дастандарын, кейін М.Әуезовтың «Еңлік-Кебек» пьесасын оқытуда мұғалім үш туындының арқауы – махаббат трагедиясына үш суретке де замана сипаты, ел іішіндегі әлеуметтік жағдайға сәйкес қарағанына мән береді. Оқушыны мына сұрақтар төңірегінде іздендіруге болады:
1. Трагедиялық оқиғаның тууына қандай қоғамдық, әлеуметтік жағдайлар себеп болды?
2. Неге Шәкәрім «Ақтабан шұбырынды» оқиғасын өз сөзіне астар етіп алған?
3. Ғашықтар трагедиясына кім, не кінәлі? Бұған өзің қалай қарайсың?
Осыған орай оқушы ой-толғанысының үзігі:
«Шәкәрім ғашықтар қазасын бір ру, топ, жеке адамның мойнына қоймайды. Қатігездік көптің тарвапынан жасалған, сондықтан кінә жеке адамда емес, тұтас қоғамда. Кеңгірбай би де жастарға ара түсе алмай, заман мен жағдайға бас иген».
«Ақтабан шұбырындыны сөзіне астар етудегі мақсаты – трагедияға себеп болған қоғамдық, әлеуметтік жағдайларды анықтау, оқиғаның өмірлік мәнін көрсету. Шынында, қараңғылық пен ескі салт-сана дәуірлеп тұрған заманда ғашықтар тағдырының қайғылы аяқталуы қисынды деп ойлаймын» т.б.
Осылайша оқыту-талдаудың ұтымды жағы мынада:
Ақиқатқа жету, проблеманы шешу үшін ізденеді, зерттейді.
Оқығанды ой жүгіртіп, зерделеп қабылдауына негіз болады.
Оқушы мәтінге жүгініп, өз ойы, болжамын, көзқарасын айтуға машықтанады.
Оқытудың жалғаспалық, жүйелілік принципі тоғыса келіп, оқушыға терең білім беру жүзеге асады.
Әдебиеттер:
1. Ақшолақов Т.Қ. Шығарманың көркем айшықтарын таныту. Алматы, 1994ж.
2. Ахметов К.К. Әдебиеттану әліппесі. Алматы, 2000ж.
3. Әбдіғазиев Б. Шәкәрім Құдайбердиев, творчестволық өмірбаяны /методикалық нұсқау/ Алматы, 1989ж.
4. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. Алматы, 1997ж.
5. Дәулетбекова Ж. Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру. Алматы, 1997ж.
6. Хамзин М.Х. Қазақ романдарын қазіргі кезеңде оқыту мәселелері /оқу-әдістемелік құралы/ Жезқазған, 1993ж.
Көкше келбеті
