Китап уҡыусылар конференцияһы.
Тема: М. Кәримдең ”Оҙон-оҙаҡ бала саҡ” повесы.
Маҡсат: 1) уҡыусыларҙың тормошто танып белеү, художестволы әҙәбиәт уҡыу, фекерләү активлығын күтәреү. 2) белемдәрен тәрәнәйтеү, нығытыу. 3) күркәм сифаттар тәрбиәләү.
Йыһазландырыу: М.Кәримдең портреты, “Оҙон-оҙаҡ бала саҡ”
әҫәре, М.Кәрим “Әҫәрҙәр” 5-се том, мультимедиапрезентация.
План:
1.Повестың авторы, уның тормош юлы, ижады.
2.”Илгә ҡалҡан булыр ил ағаһы”.(Президент һайлауҙарында М.Кәримдең сығышы).
3.Повестың исеме, идея-тематик йөкмәткеһе.
4.Кешене бала сағында зиһененә һалынған изге төшөнсәләр
бәлиғ итешә.
5.Оло инәй – яҙмыш яланының уртаһында баҫып торған “имән”.
Кесе инәй : “Балалар айырым ҡайғы килтермәне…”
6.Атай тәрбиәһе.(Ғаиләләге кинәйә).
“Аңлағанға ым да етә”.
7.Дуҫы Әсғәт образы.
8.Йомғаҡлау.
Конференцияның барышы:
Сит илдәрҙә Башҡортостанды Салауат Юлаев менән Мостай Кәрим аша беләләр. Был исемдәр ысынлап та республикабыҙҙың һәм халҡыбыҙҙың визит карточкаһына әүерелгән.Салауат Юлаевҡа ҡарап, беҙҙе ҡаһарман йөрәкле, ғорур, шиғри күңелле халыҡ булараҡ ҡабул итһәләр, Мостай Кәрим – дуҫлыҡ танытмабыҙ.
Ә хәҙер Мостай Кәримдең тормошо, ижады тураһында иҫкә төшөрөп үтәйек. (Слайдтар күрһәтелә, уҡыусы һөйләй…)
Мостай Кәрим 1919 йылда Башҡортостандың Шишмә районы Келәш ауылында тыуған. Үҙ ауылында ете йыллыҡ мәктәпте тамамлағас ул ике йыл Өфө педагогия рабфагында уҡый, 1937 йылдарҙа – Башҡорт дәүләт педагогия институтының тел һәм әҙәбиәт факультеты студенты. Бөйөк Ватан һуғышы башланыу менән, Мостай Кәрим ғәскәри көстәр сафына алына һәм һуғыш бөткәнсе фронтта була. Ул элемтә бүлеге һәм артиллерия дивизионы штабы начальнигы булып хеҙмәт итә. 1942 йылдың авгусында ҡаты яраланып, ете ай госпиталдә ята. Төҙәлеп сыҡҡас, ул хәрби журналист сифатында фронт гәзиттәрендә эшләй. Украинанан дошманды ҡыуып сығарыу, Румынияны, Болгарияны, Венгрияны азат итеү һуғыштарында ҡатнаша. Еңеү көнөн – 1945 йылдың 9 майын ул Вена ҡалаһында ҡаршылай.
Һуғышта күрһәткән батырлыҡтары өсөн беренсе һәм икенсе дәрәжә Ватан һуғышы, Ҡыҙыл Йондоҙ ордендары һәм миҙалдар менән бүләкләнә. Һуғыштан ҡайтҡас, Мостай Кәрим әҙәби ижад эшенә ныҡлап тотона. Ул 1951 йылдан 1962 йылға тиклем Башҡортостан Яҙыусылар союзы идараһы рәйесе булып эшләй, ә 1962 йылдың майында РСФСР яҙыусылар союзының секретары итеп һайлана. Халҡы, совет әҙәбиәте алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн ул ике тапҡыр Хеҙмәт Ҡыҙыл байраҡ, ”Халыҡтар дуҫлығы ”, “Почет билдәһе ” ордендары менән бүләкләнде.
1963 йылда уға Башҡортостандың халыҡ шағиры тигән ҙур исем бирелде.
Мостай Кәрим К.С.Станиславский исемендәге РСФСР Дәүләт премияһы,
Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты.
1972 йылда М.Кәримгә русса сыҡҡан “Йылдар эҙенән” (“Годам вослед”) шиғырҙар йыйынтығы өсөн СССР Дәүләт премияһы бирелде.
1978 йылда рус телендә сыҡҡан “Хәбәр көтәм” (“Жду вестей”) тигән китабы өсөн Г.-Х.Андерсен исемендәге Халыҡ – ара Почетлы диплом тапшырылды.
1979 йылда уға Социалистик Хеҙмәт Геройы тигән исем бирелде.
Башҡортостандың халыҡ шағиры Мостай Кәримдең ижады уҡыусыларҙың ихтирамын яулап ҡына ҡалманы, бәлки башҡорт халҡының рухи ҡаҙанышы, милли ғорурлығы булып әүерелде.
Шулай уҡ М.Кәрим – шағир, дәүләт эшмәкәре, аҡһаҡал – ил терәге лә булды.
1992 йыл 30,31 октябрь – тап шул көндө республика президентын һайлау тураһында закон проекты тикшереүгә сығарылырға тейеш була.
Бәхәстәр ҡыҙыу бара…
Уҡытыусы һүҙе:
Хәҙер һеҙҙең иғтибарығыҙға БР Дәүләт Йыйылышы Ҡоролтай Депутаты Гүзәл Ситдиҡованың хәтирәләрен тәҡдим итәбеҙ. Ул Мостай Кәримдең онотолмаҫ ҡаһарманлығы тураһында.(Сығыш рус телендә, тексҡа зыян килтермәҫ өсөн тәржемәһеҙ, үҙгәртмәйенсә бирергә булдыҡ.)
2-се уҡыусы сығышы: “Илгә ҡалҡан булыр ил ағаһы”(Гүзәл Ситдикова).”Йәшлек” 24-30 сентябрь, 2005 йыл.
Мустай КАРИМ, народный поэт Башкирской АССР. Уважаемые товарищи депутаты, гости! Я робею очень, я вот сидел час, раньше был очень смелый,
сейчас стал очень робким. Но я привыкну.
В старину говорили: "Мудр тот, кто произносит не только мудрые слова, но и умеет слушать немудрые речи неразумных и делает умные выводы”. Внемлите в мою не столь умную речь и приходите к своим умным решениям, ибо вы, уважаемые депутаты, высшая инстанция общенародной справедливости и правды
Дело в том, что вчера я узнал о ваших разногласиях относительно того, какими языками должен владеть будущий президент Башкортостана. Если бы речь шла о директоре республики, то тут, конечно, языки не причем. Была бы твердая рука и все на этом.
Тут речь о другом. Будущий президент должен совмещать два врожденных качества: первое - чувство языка, историй, духовной судьбы башкирского народа; второе - чувство родимой земли. Чувство земли такое: же великое чувство, как чувство национальное. Отвлекаясь, отмечу если все командиры строительства и производства в Башкортостане в прошлом и в настоящем имели бы чувство родимой земли, то не привели бы они нас и наш край к такому бедственному положению.
Когда мы, солдаты из Башкирии, воевали против фашизма, мы - башкиры, татары, русские, украинцы, чуваши, марийцы, мордва, удмурты, считали себя башкортостанцами или просто башкирскими. И верили, что прежде всего мы защищаем свою Башкирию.
Знаете, земля такая вещь-её никто не породил,: ее создала сама стихия. Но есть народы, которые освоили, оберегали, защищали тот или иной край. Земля всегда нуждалась в добром покровительстве. Обжившие и оберегавшие эту землю впервые были башкирские племена. Но их было, возможно, не миллионы. Но их было столько, сколько было, но не более. Не их же вина, что они остались потом в меньшинстве.
Несправедливо сейчас историческое право той или иной нации вычислять на процентах, ибо проценты не в пользу башкирского народа. Но я позволю себе заверить, заверить как старый башкирский поэт: у башкирской нации нет никаких упреков и претензий к другим. С историей не судятся. Нет никаких предъявлений счетов к прошлому, да и к настоящему в этом плане.
Речь идет только о большей справедливости, то есть, о насущных правах коренной нации.
Если стоит вопрос конкретно о том, должен ли возможный президент знать язык, историю, нравы, духовную жизнь, обычаи, в конечном счете, сущность древней нации, то этот вопрос считаю я в малой мере неразумным. Как же иначе?
Без многословий я хочу обратиться к тебе, высокое собрание, очень высокое собрание, с просьбой: не завязывай своими руками такой узел, который потом не развязать зубами! Подумайте, дорогие братья и сестры! Вопрос некоторым кажется незначительным, а он не простой, как, говорят сейчас, он взрывоопасный. Его последствия - на вашей совести. Я думаю, вы лучшие представители всех наций, всех слоев Башкортостана, владеете не только мастерством политических маневров, но и исторической совестью, совестью впрок, совестью на будущее. Поступайте так, чтобы вам не было совестно и стыдно завтра, через десять лет, через сто лет. Завтра будете жить вы сами, через десять лет тоже. Через сто лет будут жить потомки ваши. Малая оплошность ваша нынешняя тогда станет злодеянием вашим, обернется злодеянием.
Снова опускаюсь на теперешнюю грешную землю. Если будущий президент будет говорить на башкирском, русском, татарском, английском, да еще на каком-то десятом языке, очень хорошо, он, значит, высокообразованный человек, мне это нравится.
Если он совсем глухонемой мыслитель и правитель отменный, то на башкирском языке все равно он обязан говорить. Это простая истина, ее доказывать нет надобности.
По свидетельству греческого историка Геродота, сенат в древней Персии свое любое важное дело принимал дважды. Первый раз поголовно во хмелю, второй раз абсолютно с ясной головой. Второй раз сенаторы хорошо видели изъяны и ошибки первого решения и отказывались от него. Я не говорю, что вчера вы были во хмелю, но вы были возбуждены и разгорячены. Сегодня, остывшие и за ночь размышлявшие, поступайте так же, как поступали просвещенные сенаторы древней Персии.
Они, видимо, глупыми не были.
Благодарю за внимание (Аплодисменты).
Уҡытыусы һүҙе:
-Мостай Кәримдең һүҙе үтемле булды, йөрәктәргә барып етте.
Президент ике телде: урыҫ һәм башҡорт телдәрен белергә тейешле!
Яңынан тауыш биргәндә күпселек ихтыяры менән был төҙәтмә законға инеп китте.Тап ошо статьяға таянып, һуңғараҡ телебеҙгә дәүләт теле статусы яуланыҡ. Башҡортостан Республикаһының Конституцияһында ла тейешле статья үҙ урынын алды.
Хәҙер туған телебеҙ дәүләт теле статусы алып, мәктәптәрҙә өйрәнелә, ҡулланыу даирәһе киңәйә, президент ҡына түгел, бик күп дәүләт эшмәкәрҙәре ике телде лә белә, иркен һөйләшә икән – был йәһәттән барған оҙон – оҙаҡ аҡыл көрәшендә тәүге еңеү ташы Мостай ағай ярҙамында һалынды.
“Рәсәйҙә шағир ул – шағир ғына түгел ”, тигән фекер менән килешмәй булмайҙыр. Ҡылдан нескә, ҡылыстан үткер сират күпере аша халҡына юл һалыусы ине ул был яуаплы минуттарҙа. (Гүзәл Ситдикова)
Уҡытыусы: - Ә хәҙер әҙиптең ижадына күсәйек…”Оҙон – оҙаҡ бала саҡ ” әҫәре тураһында М.Кәрим ошондай һүҙҙәр яҙып ҡалдырған:
М.Кәрим : ”Мин бөтә ижадымда тормошто раҫларға тырыштым. Кешеләрҙең яҡты яҡтарын, тормоштоң көсөн күрһәтергә тырыштым.”
Минең өсөн Пушкиндың “Я чувства добрые, я лирой пробуждал ” принцибы маяҡ булды, сөнки мин бар ижадым менән, кешеләр тәбиғәт тарафынан һалынған изгелекте, яҡшылыҡты юғалтмаһындар, тип тырыштым.
Яуыздар минең китапты уҡып изгегә әйләнмәйәсәк. Ҡара күңеллеләрҙең күңелен яҡтырта алмаясаҡмын.
Бик күп исемдәр, наградалар, бүләктәр бирҙеләр. Әммә иң ҙур бүләк миңә шул булды : “Оҙон – оҙаҡ бала саҡ” повесым роман – гәзиттә 3 миллион тираж менән сыҡҡас, Сахалиндан бер хат килеп төштө. Һәйбәт, матур почерк менән яҙылған. Ҡатын – ҡыҙ почергы икәне күренеп тора. ”Бына бөгөн үҙемде үҙем юҡ итергә ҡарар иткәйнем. Шунан почта килеп роман – гәзитте уҡый башланым. Уҡып киттем. Артабан уҡыным. Уҡып бөттөм һәм был донъянан китмәҫкә булдым. Рәхмәт һеҙгә ”, - тип яҙылғайны.”
Яҙыусы өсөн бынан да ҡиммәтерәк бүләктең булыуы мөмкин түгел.
Уҡытыусы: - Уҡыусылар, нисек уйлайһығыҙ, “Оҙон - оҙаҡ бала саҡ”, ни өсөн автор ошо исемде бирҙе икән?
Уҡыусыларҙың фекерен тыңлағандан һуң, йомғаҡлау һүҙе:
“Бала саҡтың һәр көнө оло кешенең айлыҡ, йыллыҡ ғүмеренә тиң. Бала кеше көн дә үҙенә яңынан - яңы асыштар яһай, киләсәк менән йәшәй. Кескәй бала уҙғанды ҡат – ҡат хәтерләү менән мауыҡмаҫ, тик алдағына ғына алҫығыр, үткән менән түгел, көткән менән йәшәр ул…Бала саҡ – сафлыҡ, ихласлыҡ, тоғролоҡ иле.
Уҡытыусы:
-“Кешене бала сағында зиһененә һалынған изге төшөнсәләр, күңеленә һеңгән йылы тойғолар бәлиғ итешә; тыуған ер,ил, выждан, кешелек кеүек оло төшөнсәләр бар рухын һуғарып шәхес итеп етештерә…”
- Әйҙәгеҙ артабан әңгәмәбеҙҙе ошо турала дауам итәйек
- Әҫәр буйынса ла, ғаиләгеҙ миҫалында ла һөйләп, иҫбатлағыҙ…
5 пункт.
- Оло инәй – яҙмыш яланының уртаһында баҫып торған имән. Оло инәйҙең ғаиләләге роле тураһында һөйләгеҙ!
- Журналистар Кесе инәйҙән оҙаҡ йәшәүенең серен (103 йәш) һорайҙар: Ул : “Балаларым айырым ҡайғы килтермәне”,- ти.
(Уҡыусылар менән әңгәмә).
6.Атай тәрбиәһе.
- Әҫәрҙә атайҙың балаларға мөнәсәбәте, тәрбиәһе нисек күрһәтелгән? Миҫалдар килтерегеҙ…
“Оҙон-оҙаҡ бала саҡ” әҫәрендә Әсғәткә атаһы ҡул күтәргәс, Оло инәй Искәндәр ҡартты былай тип киҫәтә: ”Ҡара һин уны, бармаҡ менән сиртәһе булма балаға. Уның күңеленә хәҙер ағыу сәсһәң, һуңыраҡ нәфрәт урырһың. Иң яман ҡаза – ата менән бала дошманлығы”.(56-сы бит).
Ыҙғышлы ғаиләләрҙә тигеҙ холоҡло, тыныс, ипле, яғымлы бала тәрбиәләнә алмай. Бала саҡта матурлыҡтан, мөхәббәттән, иркәләүҙән ситләштерелгән кешенең киләсәктә үҙ ғаиләһенә, балаларына, башҡаларға яҡшы, йылы мөнәсәбәттә була алыуының бик икеле икәнен аңлаған халыҡ.
Бала өсөн ғаилә – өмөт, яҡшылыҡ усағы, ә ата-әсәнең йылы ҡуйыны – төрлө күңелһеҙлектәрҙән, яуызлыҡтан ҡурсалаған һыйыныу урыны ул.
Халҡыбыҙ әйтергә теләгән фекерҙе, хәҡиҡәтте туранан-тура ярып һалып әйтеүгә ҡарағанда кинәйәләп ситләтеп , тыңлаусыны уйландырырлыҡ, үҙ аллы фекер төйнәрлек, һығымта яһарлыҡ итеп аңлатыуҙы өҫтөн күргән. Һис тә баланы әрләп йәки тыйып өйрәтмәгән. Йыш ҡына әйтергә теләгән фекерен мәҡәлдәр аша аңғартҡан.
Мәҫәлән: “Оҙон –оҙаҡ бала саҡ “әҫәрендә “Атайымдың шундай ирмәк ҡылығы бар: ул йомошто атап ҡына ҡушмаҫ. ”Тегене тегеләй итергә ине, быны былай итергә ине”, - тигән булыр ҙа һөйләнер. Таяҡ башы кемгә төшкәнен үҙең төшөн шунан, - тип яҙа автор. (93-сө бит).
“Ҡорбан байрамында Мортаза ағайым ер һөрөргә китергә йыйынғас, атайым да артыҡ ныҡышманы. ”Мин элек тыуһам , һин белеп тыуғанһыңдыр”, - тип ризалашыуын да белдергәндәй итте.” (34 – се бит.)
7.Дуҫы Әсғәт образы.
-Әсғәт тураһында һөйләгеҙ…
Кешенең рухи донъяһы – ул үҙе йәшәгән мөхиттең бер сағылышы, бергә үҫкән иптәштәренең дә бер өлөшө, яҙмыштар йомғағы”,- ти Ғайса Батыргәрәй улы Хөсәйенов.
8.Йомғаҡлау.
Ошоноң менән беҙ китап уҡыусылар конференцияһын тамамлайбыҙ. Әҙәбиәтте яратығыҙ, китаптар һеҙҙең ғүмерлек дуҫтарығыҙ булып ҡалһын!
