Амет- Хан Султаннынъ хатырасына багъышлангъан тедбир.

Амет- Хан Султаннынъ хатырасына багъышлангъан тедбир.                                                                                           

Кинолевхалар такъдимнамеси. «Амет-Хан»йыры янъгъырай.

(2-3-Б)

1.Селям санъа, ана-Ватан!

Сени джандан севемиз,

Топрагъында, гузель Ватан,

Сербест, джошкъун кеземиз.

Ярашсынъ деп, гуллер сачтыкъ,

Танъ аткъында гуллейлер.

Бутюн дюнья узеринде

Сенинъ адынъ сейлейлер.

2.Къырым-бизим Ватанымыз,

Ватан-бизим анамыз

Биз Ватанны бу дюньяда

Энъ мукъадес саямыз.

Мында асыл олды халкъым,

Шекилленди тилимиз.

Дагъы, ташы сейлер тура –

Будыр бизим илимиз!

3.Аметхан Султан.

Бу буюк бир Хан!

Тёпеде уча,

Дюньягъа бакъа!

Ватанны севип,

Учтын коклерге,

Душманларгъа къаршы,

Чыкътын сен огге.

4.Олар сени корип,

Кенары къачты.

Къуршунларнынъ барып,

Етти нишангъа.

Сен джесюр Султансынъ,

Къоркъмайсынъ душмандан!

Юксеклерде сен учасынъ,

Топракъны къорчалайсынъ!

 Талебе:   Амет Хан Султан. Бу адам озюнинъ япкъан къараманлыкъларнен бутюн дюньягъа танылды. Онынъ шанлы омюри тиллерге дестан олды. Шаирлеримиз онъа багъышлап энъ сыджакъ, энъ татлы сёзлернен, юреклерининъ атешинен шиирлер яздылар.

    Талебе:  Мердлигинънен къальбимизге кирдинъ, Аметхан,

                    Фашистлернинъ къыйгъырларыны къырдынъ, Аметхан,

                     Он душмангъа озюнъ къаршы турдынъ, Аметхан.

1.Тиллер: «Коклер Султаны эляк олгъан», деп къара хабер кетиргенде, дигер бир шаиримиз:

Ёкъ, ёкъ! Инанмайым! – деп юректен янып, атешли сёзлер язды. Аметханнынъ ады совет авиациясынынъ тарихына эбедиен язылды. Онынъ джесаретликлери акъкъында халкъ арасында эфсанелер яратылмакъта.

2.Улу Ватан  дженкининъ чарпышмаларында Аметханнынъ шан-шурети догъды, истидаты ачылды. Дженкининъ биринджи кунюнден сонъки кунюне къадар о, Брянск, Дженюбий-Гъарбий, Сталинград, Дженибий, 4-нджи Украин ве 3-нджи Белорус  джебэлеринде гитлерджи баскъынджыларгъа къаршы дженклешти. Дженк йылларында А. Султан 603 дженкявер учув япты,  150 ава урушы отькерди.

3.Огълан балалыкъ чагъындан къушларнынъ учувыны сейир этмеге севе, къарталнынъ учувы оны айретте къалдыра, онынъ ичюн озю де къаядан денъизге секиргенде къанатлар акъкъында хаяллана. Ялта лиманынынъ гидропортында  о биринджи кере «къанатлы» машиналарыны коре. Къанатлар эльде этмек истеги де онда  бу ерде пейда олса керек.

4.Чар адынен яланаякъ огълан, денъиз ялысында яшаса да, къыр-тёпелерге чокъ тырмаша эди.  Бир кере балаларнен Исар-къаягъа тырмашкъанлар «Алтын бешик» къыдырып.

Ана- Амет, Амет, къайдасынъ, огълум?

Бала- (Амет чапып келе) Ана, ана, анда, къоба янында, ель сакин эсе, шунынъ  ичюн «бешик» бугунь  йырламады!

Ана- (ичинден) Демек, олар андан сыптырылып тюшип чиль-парча ола билелер!» Бар, огълум, ювун да урбаларыны денъиштир. Шимди бабан кельсе, сени кене къаялар устюнде тырмашкъан деп, кедерленир. О къаяларгъа тырмашма бир даа, яхшымы, балам?   Алла косьтермесин, бир шей олса, сени къайдан къыдырмакъ кереклигини де бильиемиз.  Мен биллем, сен анавы къарт падишанынъ киеви киби къуветли, джесаретли олмакъ истейсинъ!

Бала-  Эбет, ана, пек истейим!

Ана-   Бу масал, огълум. Мен санъа керчектен олгъан бир батыр акъкъында сейлейим.  Динъле, балам. Инкъиляптан эвель байлар ве помещиклер бутюн халкъны чалыштырып, озьлери зенгин яшай, амма фукъарелер ашамагъа аш, киймеге урба тапмай эдилер. Эр ерде акъсызлыкъ, адалетсизлик укюм сюре эди.  Фукъарелерни, адий адамларны къорчаламагъа, оларнынъ тарафыны тутмагъа киши ёкъ эди. Мына бу акъсызлыкъны корьген, анълагъан къарасувлы Алим деген бир йигит, озюнинъ пек акъллы ельетмез атына минип, байларнынъ зыкъысыны бермеге, фукъарелерни къорчаламагъа бельсене.  Пек чокъ иш япа, пек чокъ адамны ботен белялардан къуртара. Пек чокъ байларнынъ, базиргянларнынъ джезасы бере. Алимнинъ адыны эшиткенде, эписи дыр-дыр къалтрайлар. Алимнинъ тутып къапатмакъ ичюн, падиша бутюн жандармларгъа, аскерлерге эмир бере. Лякин оны чокъ цыллар девамында ич тутып оламайлар. Чюнки о кимседен къоркъмай. Бир кере оны юзлернен жандарм сарып ала ве энди якъалайджкъ экенлер. О, озюни сыкъмайып, пыштавны котерип «Чекилинъиз огюмден!» - деп атыны айдаштыргъанда, жандармлар буз-бузлап къала ве ич кимсе биле етиштиралмай. Алимни исе тапсанъ ал! Эм озю де пек мераметли экен. О къадар байнынъ джезасыны берсе де, омюринде бир адам ольдюрмеген. Шунынъ ичюн оны халкъ севген, озь къараманы эткен. Онынъ акъкъында эфсанелер уйдургъан, йырлар яраткъан. Мына бу акъикъий батыр, огълум! Къартбабанъдан сора, о да айтыр санъа.

Бала-   Сиз къоркъманъыз, анам, бир шей олмаз. Мен де Алим оладжагъым, ана, фукъарелерни къорчалайджагъым.

Ана- Ёкъ, огълум, сен Алим олма. Эр кимнинъ озь ады бар. Сен, Аметсинъ, Амет-Хансынъ. Амет-Хан ол. Халкъны сев, Ватанынъны сев, тек Амет-Хан олып къал. Алим киби джесюр адам олам, десенъ, бу башкъа, догъру шейдир.

Талебе:  Адам дюньягъа озюнинъ такъдиринен, озюнинъ йылдызынен берабер келе экен. Эр кимнинъ озь йылдызы ола экен.

Аметхан:   Ана, я меним йылдызым къайсы, бильмейсинъизми? – деп сорай Амет, кокке бакъып.

Анасы:   Ёкъ, балам, бильмейим… Бакъ, огълум, озюнъе бир цылдыз сайла да ал. Истесенъ, энъ парлакъ сою сенинъки олсун. Йылдызынъ да, омюринъ де парлакъ, айдын олсун!

Аметхан:    Ёкъ, анам, сайламам. Манъа башкъасынынъки керекмей. Мен озб йылдызымны арарым. Эм тапарым, манъа корерсинъиз.

Анасы: Иншалла, ниетлеринъе ет!

Талебе:   Амет акъкъында «догъма учуджи» дей эдилер.   Бир кунь Аметхан Алупкада отпускада олып, анасынен сагълыкълашкъанда, оны тынчландырмакъ ичюн бойле дей.

 Аметхан: Меним ичюн ич раатсызланманъыз, ана. Меним такъдирим, бахт йылдызым озь элимде.  Оны мен озюм таптым. Хатырынъыздамы,  ана, бир вакъытта мен сизге кокке бакъып, озь йылдызымны озюм тапарым деген эдим.  Иште, мен бу хусуста сёйлейим. О бахт йылдызымны мен Ватаныма, халкъыма намус  иле хызмет этюв, инсанларгъа, джемиетке олдукъча чокъ файда кетирюв, деп анълайым.

Анасы: Иншалла, бутюн ниетлеринъе ириширсинъ, ёлунъ ачыкъ олсун, балам.

Талебе:  Балалыгъында Аметхан тюшюнде та кокке котерильгенини, йылдызлар янында булунгъаныны коре, оларнынъ сесини эшите. Шу эшитильген сес онынъ илеридеки омюрининъ ёлу, санки бир пролог оларакъ  янъгъырай.  «Къоркъма, йигит, къал мында, - дей о сес. – Бизнен бирге йылдыз ол! Къаранлыкъ гедже парылдагъан йылдыз олмакъ фена шей дегиль».

Талебе

1941 сенеси. Экинджи джиан дженки башлана. Амет-Хан учуджы сыфатында Ватанымызны къорчалай.

1944 сенеси, апрель айы. Къырым немсе баскъынджыларындан азат олунды. Баскъынджыларкъа къаршы курешини, халкъымызнынъ огъул ве къызлары къараманлыкъ косьтердилер… Майыс айы… 

      Амет Ханнынъ юзюнде айрыджа айдынлыкъ сезиле, козьлеринде севинч нурлары парылдай.

    Учь куньгедже анасынынъ янындан севинген Амет-Хан эвде даа бир къач куньге къалды.

Лякин бир къач куньге дегиль де, о майыс 18 куню озь халкъынынъ башына тюшкен фаджианы, онынъ ватандан насыл сюргюн этильгени. Ватандан насыл сюргюн этильгенининъ шааты олмакъ ичюн къалгъан экен.

Саналаштырма 18 майыс, сюргюнлик.

Талебе (озь шиири).

Талебе:  Эм акъикъаттен, халкъымызнынъ шанлы огълу Аметхан Султан къараманыкъ алеминде джесарет кокюнде энъ парлакъ йылдызларнынъ бири олып къалды.

(8-Б)

1.Мердлигинънен  къальбимизге кирдинъ, Амет-Хан.

  Юз душмангъа – бир озюнъ къаршы турдынъ, Амет-Хан.

  Чыкъ коклерге, Амет-хан батыр, душманлар тынсын.

  Шан – шуретинъ, Амет-Хан батыр, эбедий олсун!

2.Къара денъиз ялысында догъып-осьтинъ,

Къаяларнынъ этегинде къанатландынъ.

Явуз душман юртымызгъа сокъулгъанда,

Ватан ичюн упушларгъа сен атландынъ.

Озь юртынъа севги беслеп, кучьке толдынъ,

Къоркъмай кирдинъ кок юзинде атешлерге.

Улькемизге къош йылдызлы батыр олдынъ,

Халкънен  бирге етип кельдинъ енъишлерге.

Тынч аятта челик къушлар сынадынъ сен,

Кок юзинде гедже олдынъ, куньдюз олдынъ.

Омюр бою кокте учып сыналдынъ сен,

Тап сонъында озинъ де бир  йылдыз олдынъ.

3.Учкъанда, къарталны алдыра эдинъ сен,

Учмакъ ичюн догъгъанлар, къоркъу не бильмейлер,

Ватан ичюн, Джанынъны аямаз эдинъ сен,

Ватан ичюн ольгенлер, бир заман, ольмейлер.

Талебе:  Амет-Хан йымшакъ табиатлы, мераметли, халкъымызнынъ эрте-кеч илле Ватангъа къайтаджагъына инангъан, аджайип бир инсан эди.

40-джы йылларнынъ сонъунда о биринджи олып шойле деген эди: «Мен къырымтатар халкъынынъ огълум».

О, 1971 сенеси февраль 1-де сынаф учувы вакъытында эляк олды. Къараманны Москвада Новодевичье къабристанында буюк итирамлар иле дефн эттилер.

Талебе:   Къараманнынъ дженкявер ишлери акъкъында икяе этиджи экспозициялар Париж, Москва, Волгоград, Киев, Калининград, Монино, Симферополь, Акъяр, Ялта, Алупка, Керчь, шеэрлерининъ тюрлю музейлеринде бар. Аметханнынъ ады полк джедвелинде эбедий оларакъ къалдырылды. Сокъакълар ве Акъмесджиттеки мейданларнынъ бирине онынъ ады берильди. Кок оны кендисине тарта эди. Аметхан имкянлар олгъанына бакъмадан, къанатлы сафны терк этмеге истемеди. О, озюнде олгъан къуветни сезе ве Ватаннынъ мудафаа къудретини эп пекитмеге азыр эди. Онынъ ватанпервер юреги бар эди.

Талебе.

Фикирим болюнди, гъафлетим, бильмедим,

Къанлы яш чыбырды о куню къалемден.

Дюгьямыз Батырсыз  къалдымы билледим,

Амет-Хан махв олып кеткенде алемдем.

Ольмеди, ольмеди, ольмеди Амет-Хан,

Яшар о, яшайджакъ несиллер анъынъда.

Унутмаз ич оны урь Ватан, догъмуш халкъ,

Батырнынъ чинруху яшар экен къанында.