«Жазды? арпа» Жазды? асты? да?ылдары.А? бидай.

Медеуова Жанар Даулетжановна

Батыс Қазақстан облысы

Ақжайық аграрлық техникалық колледжі

Арнайы пән оқытушысы

Пән:Агрономия негіздері

Сабақтың тақырыбы : «Жаздық арпа»

Сабақтың мақсаты : Оқушыларға арпаның биологиялық және морфологиялық ерекшеліктерін көрсету.

Білімділік: Жаздық арпа дақылы туралы Оқушыларды жаздық арпамен таныстыру, арпаның биологиялық және морфологиялық ерекшеліктерің көрсету.

Дамытушылық: Ой өрісін, зейінін, дағдысы мен іскерлігін пәнге деген қызығушылығын дамыту.

Тәрбиелік: Еңбекті сүюге,ауыл шаруашылық саладағы жұмысшылардың еңбегің құрметтеуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: дәстүрлі.

Сабақтың әдісі:сұрақ-жауап,ой қозғау.

Көрнекіліктер:мульмимедия,суреттер,кестелер

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру бөлімі.

а)салемдесу.

ә)оқушылардың сабаққа қатынасуын түгелдеу.

ІІ. Үй тапсырмасы.

Өткен тақырып бойынша сұрақтар:

1.Дәнді дақылдарға қандай дақылдар жатады ?

ІІІ. Жаңа сабақ түсіндіру

Арпа – Қазақстанның бүкіл аудандарында жаппай өсірілетін негізгі мал азықтық дақылдардың қатарына жатады. Құрғақшылыққа төзімділігі мен дән қоректілігінің құндылығына байланысты оның жемшөп құрылымындағы маңызы ешқашан жоғалмақ емес. Шөл және шөлейт жерлердің өзінде арпаның түсімі басқа жаздық дәнді дақылдармен салыстырғанда едәуір басым.

Халық шаруашылығы

Арпаның халық шаруашылығындағы маңызы өте зор, оның дәнінен көптеген салада пайдаланылатын сан алуан заттар жасалады. Арпа жармасы – бағала әрі нәрлі тағамдардың бірі. Арпаны тері илейтін, тоқыма және кондитер өнеркәсібімен қатар медицинада да кеңінен қолданады. Ол әдетте сыра қайнататын өнеркәсіпте таптырмайтын аса құнды шикізат ретінде ерекше орын алады.
Арпа дәнінің химиялық құрамы.Арпаның дәні белок пен крахмалға бай болғандықтан, одан малға жұғымды құнарландырылған құрама жем дайындалады. Мал шаруашылығы, әсіресе шошқа мен құс өсіру дамыған сайын бұл дақылдың қажеттілігі күн санап арта түсуде. Арпа дәнінің химиялық құрамы өте күрделі. Шығарылатын сорттардың бағыты мен өсу ортасына байланысты оның құрамында 12-14 % белок, 2-3 % май, 54-55 % крахмал, 5,5-5,8 % клетчатка және 2-3 % күл кездеседі. Дәннің 85 пайызы құрғақ заттардан түзіліп, мынандай химиялық қосылыстардан тұрады: көміртегі, азот, оттегі, сутегі, күкірт, фосфор, калий, кальций, магний, темір және кремний. Бұларға қосымша дәнде йод, бор, мырыш, темір, марганец, және сол сияқты сирек кездесетін элементтер бар. Олар кәдімгі жасушадағы физиологиялық және биохимиялық процестердің бір қалыпты жүруіне айрықша ықпал етеді.

Арпаның өсу және дамуы.Арпаның өсу және даму кезеңдеріндегі топырақ ылғалдылығы мен температурасына талаптары біркелкі емес. Оның тұқымы 1-3°С жылылықта өне бастайды, бірақ толық көктеуі үшін қолайлы 15-25°С температура қажет. Жер бетіне көктеп шыққаннан бастап, толық піскен уақыт аралығында бірнеше даму кезеңдерінен өтіп, әсіресе қысқы-көктемгі ылғал қорын тиімді пайдаланады да, оңтүстік аудандарда шілде түскенге дейін дән түзіп үлгереді

Арпаның оңтайлы тұқым  себу мөлшерін анықтау — өте жауапты агротехникалық шара, өйткені бұл күтіп-баптау тәсілдерін жетілдіру мен сыртқы орта жағдайларына жақсы бейімделген жаңа сорттардың аудандастырылуына сәйкес әрдайым нақтылауды талап етеді. Агротехниканың осы әдісінің мән-маңызы ылғалы жеткіліксіз жерлерде одан сайын арта түспек, себебі тұқымның шектен тыс мөлшері қосымша шығынмен қатар өсімдіктердің ойдағыдай дамуына қажетті топырақ ылғалының тиімсіз пайдалануына бірден-бір себепші болады. Ал сирек егістік органикалық заттарды түзу үшін күн энергиясын, топырақ құнарлылығы мен ылғалын толық пайдалана алмай, нәтижесінде арамшөптермен ластанып, жоспарлы өнім денгейін қамтамасыз ете алмайды.

Арпаның жоғары өнімін алу үшін екі фактордың маңызы зор: ол топырақтағы қоректі заттардың жеткілікті аясын жасап, соған сәйкес оңтайлы өсімдік тығыздығын қалыптастыру. Бұл жөнінде жүргізілген тәжірибелер негізінде бір шаршы метрдегі өсімдіктер санын 600 данаға дейін ұлғайту егістік шығымдылығын төмендетіп, ал 500 дана болғанда өнімнің біршама көбейтетіндігі байқалған .

Масақты дақылдың түсімі мен дәнінің технологиялық және өнімділік көрсеткіштерінің шамасы кез келген жағдайда егістікте қолданылатын агротехникалық шаралардың қысқа мерзімде әрі сапалы атқарылуына, яғни шаруашылықтағы егіншілік мәдениетінің деңгейіне тікелей тәуелді. Осы заңдылықты барынша қуаттайтын бірқатар зерттеушілер егіншілік мәдениеті дамыған ауыл шарашылығы құрылымдарында арпаның себу мөлшерін гектарына 3,5-2,5 млн. дәнге дейін төмендетуге болатындығын айтады

Арпаның тұқымының ірілігі мен себу мөлшері өсімдіктердің тіршілік ортасына байланысты айтарлықтай шамада өзгеріп отырады. Сондықтан қаралған мәселелер нақты топырақ-климаттық және агротехникалық жағдайларға, өсірілетін дақыл мен сорттардың  биологиялық ерекшеліктеріне қарай мұнан былай да тиянақты зерттеуді қажет етеді.

Арпа астығы халық шаруашылығында кеңінен қолданылады.Одан тағамдық мақсатқа әр түрлі жармалар дайындайды, нан өндірісінде, сыра қайнату өнеркәсібінде шикізат ретінде пайдаланады.Сонымен қатар арпа астығы –құ-

нарлы мал азығы.Оның 1килосында 1,2-1,3 азықтық өлшем мен 100г-га дей-

ін сінімді протеин болады.

Арпа көптеген түрлерді біріктіреді, кең тарғаны-егістік арпа.Масақ білігінің

кертпесінде орналыскан жемісті масақшаның санына қарай арпа үш түр тар-маққа бөлінеді: көпқатарлы, қосқатарлы, аралық.Қазақстанда қосқатарлы ар-па кеңінен өсіріледі.Солтүстік және Орталық Қазақстан облыстарында арпаның келесі сорттары аудандастырылған: Арна,Гранал,Донецкий 8,Кедр, Карабалыкский 150,Медикум 85,Целинный 91,Омский 87,т.б.

3-кесте.

Биологиялық ерекшеліктері.

Арпаның морфологиялық ерекшеліктері

1.Конырбасты тұқымдастарға жатады.Кәдімгі астық немесе дәнді дақылдардың түрі.

2.Тамыр жүйесі- шашакты.

3.Сабағы-сабан.

4.Жапырағы екі бөліктен тұрады –жапырақ тақтасы және қынабы.

5.Гүл шоғыры-масақ.

6.Жемісі-дән.

4-кесте

Астық дәндерінің химиялық құрамы, %

Сөзжұмбақ

3 7 12

Сөзжұмбақ.

Сөзжұмбақтың сұрақтары.

1.Топырақтың тек өзіне ғана тән қасиеті.

2.Фауна әлемінің иелері.

3.Жырту кезінде төрт технология атқарылады.Солардың бірі ..............

4.Жасыл тыңайтқышты қалай айтамыз?

5.Дақыл егілмеген жер алқабы.

6.Арпаның гүл шоғыры

7.Малды өріске жіберетін жерді қалай айтамыз?

8.Бидайдан алынатын өнім.

9.Арпаның біздің облысымызда кең тараған сорты.

10.Арамшөптермен химиялық күрес химиялық заттармен жүргізіледі.Оларды атаныз.

11.Астық дақылдарының бірі.

12.Дәрумендер қай дақылдарда көп болады?

Жаңа сабақты бекіту.

Сұрақтар: 1.Тағамдық мақсатқа арпаны қаңдай түрлерде пайдаланады?

2.Арпа неше тармаққа бөлінеді.Оларды атаныз?

3. Арпа дәнінде су мөлшері қаңдай?

IV. Сабақты қорытындылау.

V. Бағалау

V. Үй тапсырмасын беру.

Әдебиет: «А.н.»- Әрінов Қ,Нағымтаев А.Агрономия негіздері: Оқулық.-Астана: Фолиант,2007.