М?мкіндігі шектеулі О?УШЫ?А АРНАЛ?АН ОЙЫНДАР
ХХ ?асырды? басында неміс педагог-дефектологы П.Шуманны? «бала кемістігіні? даму де?гейі не??рлым т?мен болса, со??рлым м??алімні? білім де?гейі жо?ары болу керек» деген асыл с?зінен даму м?мкіндігі шектеулі баламен ж?мыс істеу ?те ?иын екенін рас.?азіргі кезде мектептерде кемтар балаларды ?ам?орлы??а алып, оларды? ?алыптасуына ж?не айы?уына м?мкіндік жасап, ?з бетімен ?мір с?руіне ба?ыт ба?дар беруге арнайы дайынды? ж?ргізілуде. Кемтар балаларды? білім де?гейін к?теріп, ?мірге ?ажетті білім білік да?дысын, т?ртібін ?алыптастыру?а байланысты т?рлі шаралар жасалуда. Б?л балаларды о?ытатын м??алімдерді? алдына мынадай міндеттер ?ойылады.
1.Баланы? мектепке дайынды?ын аны?тау.
2.Т?рбиесіндегі кемістігін жою
3.Саба?ты ж?йелі жоспарлау
Дамуында ?р т?рлі кемшіліктері бар балаларды арнайы о?ыту?а деген с?раныс, ?сіресе оларды? танымды? процестерін психологиялы? жа?ынан зерттеу ?азіргі та?да ?зекті м?селе болып отыр. О?ыту ?рдісінде м?ндай балалар?а о?у материалын ме?герту ?шін арнайы мектептер мен мекемелерде арнайы білім беруді? мазм?ны мен ?дістерін жасау ж?не оны негіздеу ?ажет. ?сіресе ауылды? жерлерде туа біткен, сонымен ?атар еліміздегі экологиялы? тепе-те?дікті? б?зылуынан, т??ым ?уала?ан, ж?ре пайда бол?ан аурулар салдарынан, мектепке бару ба?ыты б?йырма?ан балалар бар. Осы балаларды психологиялы? ойындар к?мегімен дене кемістігін ?алпына келтіріп, сол ар?ылы психологиялы? саулы?ын са?тап, бала м?гедектігіні? де?гейін т?мендетуге мектеп психологтары аз да болса ?з ?лесімізді ?осып алдымыз?а ма?сат етіп келеміз. ?р психолог ?йден о?итын бала?а бар?анда біріншіден баланы? к??іл к?йіне ?арап, динамикалы? ба?ылау к?нделігін ж?ргізіп отырады. Баланы мектепішілік іс-шара?а ?атыстырады немесе к?рермен ретінде к?руге ша?ырады. Екіншіден баланы? ?йіне бар?анда ата-анасымен с?йлеседі, пікірлеседі, ке?ес беріп отырады. Тек ?ана баланы? ?зімен ж?мыс жаса?аннан к?рі ата-анасымен ?осылып, ж?мыс жаса?ан бала?а ?атты ?найды. Ол ?шін ?йден о?итын о?ушыны? отбасылы? ?леуметтік жа?дайын, жас ерекшелігін ескере отырып, бала?а еш?андай ?иыншылы? ту?ызбайтын ?з іс-т?жірибемде ?олданып ж?рген, ата-анасымен бірлесе ж?ргізген, баланы? ?зіне арнал?ан коррекциялы? ойындарды ?сынамын. ?рбір м??алім жеке бала?а саба? бергенде саба?ына ?олдану?а болады.
Баланы? ?уанышы мен реніші ойында аны? бай?алады. Ойын кезінде баланы? психологиялы? ерекшелігі мынадан к?рінеді:
1. Олар ойланады.
2. Эмоциялы? ?сері ?ш?ындайды, белсенділігі артады, ?иял елестері дамиды, баланы? шы?армашылы? ?абілеті мен дарыны ?шталады.
3. ?жымды? сезімі ?алыптасады.
4. Ерік ?асиетін бекітеді, адамгершілік сапаны жетілдіреді.
Коллаж «Мені? ?азіргі отбасым» ж?не «Мені? болаша?та?ы отбасым»
Отбасыны? барлы? м?шелері ?атысады. Олар?а осы та?ырыптарда екі коллаж жасау ?сынылады немесе ?алаулары бойынша бір та?ырыпты та?дайды. Коллажбен ж?мыс жасау ?шін бір к?лемдегі ?атты ?а?аз, т?рлі-т?сті ?а?аздар, ескі кітаптар, газет, журналдар ?ажет. Коллаж жасап бол?аннан кейін жан?я м?шелері ?з ж?мыстары туралы ??гімелейді. «Пілді? ая?ы» жатты?уы. Ма?саты: ата-аналармен ж?не балаларды? дене де?гейінде ?зара ?рекеттесу; ?зара ?ркеттесуді? да?дылан?ан т?сілдерін сезіну, ?ажет бол?ан жа?дайда ?арым-?атынасты ж?зеге асыру ?шін ы??айлы жа?дайларды іздестіру; негізгі м?мкіндіктерді ашу; к?рделі жа?дайларды шешуде одан шы?у жолдарын игеру; ішкі мазасыздануларды к?рсету, ?сіресе ?о?амда ?абылдан?ан мінез-??лы??а с?йкессіздіктен туында?ан мазасыздануларды, я?ни т?рлі ?арсылы?тарды к?рсету.Топ ?атысушылары ж?птар?а б?лінеді (ата-ана- бала). Оларды? біреуі ?зін пілді? ая?ы ретінде к?рсетеді ж?не осы р?льде ?з к?з?арасы бойынша с?йкес ?рекеттер жасайды. Екіншісіне «Ая?ты» кез-келген т?сілмен ?оз?алту ?сынылады. ?рі ?арай ж?пта?ы р?лдер алмастырылады.
Мені? ж?не анамны? ?олы. Ма?саты: Е? алдымен дене ж?не эмоционалды есте са?тау?а с?йене отырып, ?атысушыларды? дене сызбасы туралы т?сініктерін ны?айту. Сол ж?пта дене де?гейіндегі ?зара ?арым-?атынас?а ?серлену, ?айта жасау; ата-аналарды? осы т?жірибені сезіну. Бала-ата-ана ж?птарына бір-бірлеріне ?арама-?арсы т?рып ж?не ж?ргізушіні? айт?анын орындау ?сынылады. Психолог тізбекті т?рде келесілерді ?сынады:
1. Бір-бірлерімен с?? сауса?тарымен «С?лемдесу»
2. Шынта?тарымен бір-бірлеріні? шынта?тарын сипалау.
3. Орта??ы сауса?тар к?мегімен к?ш сынасу.
4. Серіктесті? біреуі ала?анымен екінші ?атысушыны? барма?ын ?стап т?ру ?ажет. Содан кейін орындарын ауыстыру
5. Бір-бірлерімен шынта?пен ?оштасу.
Саба?та жатты?у тек сол ?олмен орындалады. ?й тапсырмасы ретінде ?атысушылар?а тура осыны ?арама-?арсы сауса?тармен жасау ?сынылады.
«К?ліктер» Ма?саты: ата-ана мен бала арасында?ы физикалы? контактіні реттеу, тактильді т?йсіктерді дамыту.
Жатты?у ж?ппен ж?ргізіледі: ата-ана ж?не бала. Бала «к?лік» р?лінде болады- ата-ана «к?лікті жуушы». «Жуушыны?» к?здері жабы? немесе байлан?ан. Бес минут ішінде «к?лікті» ретке келтіреді: барлы? ?рекеттерін айта отырып жуады, с?ртеді, м?мкіндігінше мейірімді с?здер к?бірек ?олданылады. Содан кейін ата-аналар мен балалар орындарымен алмасады.
«Ия-жо?» ?зін ?абылдау?а арнал?ан жатты?у. Ма?саты: Ата-аналар мен балалар арасында жа?ынды? сезімдерін, бір-бірлерін ?абылдауды ?алыптастыру, ?арым-?атынас да?дыларын дамыту.Ата-аналар мен балалар бір-бірлеріне иы?тарымен с?йеніп кілемні? ?стінде отырады. Сенімді т?рді «Ия-жо?», «Жо?- ия» с?здерін айтады. Жатты?удан кейін талдау жасалады: «ия» немесе «жо?» с?здеріні? ?айсысын айту ?иын?
Бірлесіп сурет салу. Ма?саты: Ата-аналар мен балалар арасында жа?ынды? сезімдерін, бір-бірлерін ?абылдауларын ?алыптастыру, ?арым-?атынас да?дыларын дамыту.
?атысушылар?а ж?пта бір ?аламмен сурет салу ?сынылады, біра? ?зара с?йлесіп, келісім ж?ргізуге болмайды.
Ая?тап бол?аннан кейін ?р ж?п ?з шы?армасы туралы ??гімелейді: сурет ?алай салынды. ?атысушылар сурет салуды? т?рлі кезе?деріндегі ?зара ?арым-?атынас ерекшеліктерін к?рсете алады: бірлескен, бір ?атысушыны? екінші ?атысушыны басынуы, б?секелестік, келісім, серіктес ?ызы?ушылы?тарына ба?дарлану.
Баланы? ?зімен ж?ргізілетін ж?мыс т?рлері
Жа?ымды ойлау?а ?йрену. Жа?сы н?рсе туралы ойлап, соны к?ту, со?ан сену. ?з ойы?да ?йлесімділік пен тепе-те?дікті ??ра отырып, біз де соны ?мірден таба бастаймыз.
?зі? туралы жа?ымсыз ойлардан ??тылу.
Сізді? саналы т?рдегі ?зі?ізді мейлінше жа?сы емеспін деген сенімі?із, сізді? іс-?рекеті?із бен ?ылы?тары?ызды бас?арады да, ?рдайым ол ?мірде к?рініс береді.
?зі?ді с?й. Біз ?зімізді бар жанымызбен с?йіп ж?не ?зімізді ??рметтесек, сонда ?з іс-?рекеттеріміз бен ?ылы?тарымызды ?оштаймыз, біз адамдармен е? ?ажап ?арым-?атынас тудыра алатындай, жа?а ?ызы?ты ж?мыс табу?а м?мкіндік беретіндей, дене салма?ымызды т?ра?тандыра алатындай, денсаулы?ымызды ны?айта алатындай етіп а?ылымызды на?ты ?йымдастыруды ??рамыз. ?зі?ді ?абылдау ж?не ?зі?ді ?оштау- б?л жа?ымды ?мірлік ?згерістер жасауды? кілті.
?зі?ді не??рлым азыра? сынау?а тырыс. Сын біз ??тылу?а тырысып жат?ан сол ой бейнелеріне то?тау сап ?ояды.
?з жеткен биігі?ізді ?зі?із теріске шы?арма?ыз ж?не бас?аларды? теріске шы?аруына жол берме?із. М?ны балалар керемет орындайды. ?мірдегі бар жа?сы н?рсе ?зі?ні? сырт?ы “Меннен” айырмашылы?ы болатын ішкі “Менді” ?абылдаудан басталады. Бізді? ж?регімізде барлы? планетаны емдеп жазарлы? махаббат жетерлік екенін ?мытпа?ыздар.
?з бойы?ыздан жа?сы ?асиеттерді ізде?із. Осыдан сізді? ?мірі?ізде айтарлы?тай прогресс басталады. “Мен ?зімдегіні? б?рін ?олдаймын” деген жатты?у бар. Сіз м?ны не??рлым к?бірек айтса?ыз, со??рлым жа?сы болады.
Бас?аларды? сіз туралы айт?анына к?п к??іл б?лме?із. ?р адам –
?айталанбас ж?не ерекше. Біз осы планета?а біреуге ??сау ?шін емес, ?зімізді к?рсету, жеткізе білу ?шін келгенбіз.
?арым-?атынасты дамыту?а арнал?ан жатты?улар
“Бет-?лпетті еске са?тау” ?зі?ді ?орша?ан адамдарды? бет-?лпетін са?тау?а да?дылан. ?арап ал да, к?зі?ді ж?м, к?ргені?ді т?гелдей еске т?сір. Толы? еске т?сіруге ?иналса?, ?айта ?ара. Осылайша бірнеше рет ?айтала.
“Ол ?алай к?леді?” Бет ж?зіне ?арап, адамны? ?алайша к?летінін, жылайтынын к?з алды?а елестет. ?зіні? жа?сы к?ргенін, с?йіспеншілігін, махабатын ?алай білдіреді? Абыржып, сас?ан кезде ?андай? Ол ?улана ма, ?лде сытылып, ??тылып шы?а ма? ?алай д?рекілік к?рсетеді? ?рсыса ма? ?кпелегенде ?андай? Ол б?рын ?алай к?рінетін еді? Кейін ?андай болады?
“Мен бас?аларды? к?зімен” ?р т?рлі жа?даяттарда ж?не ?р т?рлі адамдармен ?зі?ні? ??гімелесушіні? к?зімен ?ара?анда ?алай к?рінетіні?ді елестуге тырыс. Сен ?алай ?сер етесі?? Ол сен туралы не ойлайды?
“?зі?ді ба?алау” Не??рлым ба?алаушы болудан г?рі, ба?аланушы бол?ан ж?н. Айнала?да?ылар сенен не к?теді? О?ан сенімен жа?сы ма? Нгер біреу ?ателік жіберсе, сол ?ателікке емес, о?ан ?зі?ні? реакция?ды ?алай болатынына назар аудар.
“К??іл-к?йге орта?тасу” Жеке та?ырыпта ??гімелесе отырып, ?зі?мен ??гімелесушіні ??ыпты ты?дау?а тырыс. Егер ол са?ан к??іл сырын сеніп ашса, ?зі?дікін айтып жарыспа, б?ліп тастама, к??іл-к?йіне орта?тас, ?зі?ді оны? орыныа ?ойып к?р.
“?оштау” Балалар?а к?з салып ?ара, оларды? іс-?рекеттерін ба?ыла, оны ?оштау м?мкіндіктерін жіберме.
“К?лкі” Бет-ж?зі?де ?рдайм к?лкіні? табы т?руын, жылы кейіпті, мейірімді ж?зді, а?жар?ын ?алры?ды са?тау?а ?йрен. К?лкі? келмесе де, о?ан ?руа?ытта дайын бол. ?рдайым ішкі д?ние? к?ліп т?р?аны ж?н.
“Са?ан аманшылы? тілеймін” Кез-келген адаммен кездескен кезде ал?аш?ы с?зі? (ішкі тілегі?) “Са?ан аманшылы? тілеймін” болуы керек. М?ны о?ан бар жан-ж?регі?мен сыйла! Егер сен біреумен дау-жанжал?а т?сіп, ?рсысып ?алатын болса?, “Са?ан аманшылы? тілеймін” дегенді дереу есі?е т?сіріп, ?айталайтын бол.
“Жа?а т?рге ену” ?зі?ді бас?а адамны? орнында сезініп к?р. Сен – ол екенін к?з алды?а елестет. Оны? сырт келбетін тауып ал, оны? ішкі ?леміне аз-маз еніп бай?а. Оны? ж?ріс-т?рысын, мимикасын, ?оз?алыстарын салып к?р. Жа?а т?рге т?с, оны? сезімдері мен ойларымен астасып ?мір с?руге тырыс.
“Нажа?ай ?аупі жо?” ?зі?ні? жа?ымсыз эмоция?ды тежеуге тырыс. Са?ан оны тежеу ?андай ?иын болса, айнала?да?ылар?а оны бастан кешіру сондай ?иын. ?рысысып-керіспеуді, к??кілдеп-жыламауды ?йрен. Бір апта бойы барлы?ын кешіруге, б?рін т?сінуге, ешкімді сынамау?а, ескерту айтпау?а, кін?ламау?а тырыс. М?мкін одан да ?за?ыра? осылай істерсі??
