Металл таза к?йінде ?те сирек кездеседі. Металдар микроскопиялы? т?рде те?із суында ?сімдік жасушасында, жануарлар ?лпасында кездеседі. Техникада 10 мы?нан астам металл ?орытпалары ?олданылады. Ондай ?ортпаларды алу ?шін 40-тан астам химиялы? элементтер пайдаланылады. Металлдар ?ара ж?не т?сті металдар болып екі негізгі топ?а б?лінеді.
?ара металдар-механизмдер, тетіктер, машиналар ?рт?рлі ??рылымдар жасауда?ы негізгі материалдар болып табылады. Д?ние ж?зінде ?ндірілетін барлы? металды? 94%-ын ?ара металдар ??райды. ?ара металдарды? ?асиетін ?згертуге ?сер ететін негізгі элемент к?міртек болып табылады. ?ара металдар ?орытпаны? ??рамында?ы к?міртегі м?лшеріне ?арай шойын ж?не болат деп б?лінеді.
Шойын темірді? к?міртекпен ?орытпасы (??рамы 2,14%-дан к?бірек). Шойын ??рамында?ы к?міртек цементит ж?не графит т?рінде болуы м?мкін. Графитті? пішіні мен цементитті? м?лшеріне байланысты шойынды а?, с?р, кеуек ж?не беріктігі жо?ары деп б?леді.
А? шойын- А? шойында к?міртек цементит т?рінде болады.
Болат-темірді? к?міртекпен (2%-?а дейін) ж?не бас?а элементтермен ?орытпасы. Болатты, а? шойынды мартен, конвертер ж?не электр пештерінде е?йдіру ар?ылы алады. Серпімділік ?асиеттері жо?ары болаттар машина ж?не аспап жасау ?ндірісінде ке?інен ?олданылады.
Болатты химиялы? ??рамына ?арай: к?міртекті ж?не ?оспалан?ан деп екіге, ?олданылуына ?арай: ??рылымды?, аспапты? ж?не арнайы ма?саттар?а арнал?ан деп ?шке б?лінеді.
К?міртекті ??рылымды? болатты? ??рамында к?міртек 0,7%-?а дейін болады. ?арапайым к?міртекті болат Ст ?рпімен ж?не 0-ден 6-?а дейінгі цифрмен белгіленеді. Цифр ?скен сайын маркада к?міртекті? ?лесі арта т?седі, беріктігі к?шейеді біра? илемділігі т?мендейді. ??рылымды? болатты? ішінде Ст3 ж?не Ст6 та?балы болаттан біліктер , тісті до??ала?тар осі, рельстер дайындалады. Ст10........Ст70 екі цифрмен та?балы болаттан сым ар?ан жо?ары ?ысым?а арнал?ан ??быр, к?пір, к?тергіш кран элементтерін жасайды.
Аспапты? болатты? ??рамында к?міртек 0,7%-дан арты? болады. Ал жо?ары сапалы аспапты? болатты А ?рпін ?осып та?балайды. ??рылымды? болат?а ?ара?анда аспапты? болат ?атты берік т?зімді болады. Аспапты? болаттан ?лшегіштер, кескіш ж?не монтажды? ??ралдар, ?ашау, н?ктелегіш, бал?алар У7А, У8А та?балы болаттан дайындалады. Б?р?ы, б?ранда ой?ыш, жаймалар, ?ыр?ыш, егеу У12А, У13А та?балы болаттан жасалады.
?оспалан?ан болатты? ??рамында к?дімгі ?оспалардан б?лек талап ететін, физикалы? немесе механикалы? ?асиеттерін ?амтамасыз ету ?шін белгілі бір м?лшерде арнайы енгізілетін элементтер болады.
?оспалы? элементтер дегеніміз-талап етілетін ?асиеттер беру ?шін ??рылымды? болаттарды? ??рамына енгізілетін химиялы? элементтер болып табылады. Жо?ары сапалы болатты та?балан?анда со?ына А ?рпі ерекше сапалы болса Ш ?рпі ?ойылады..
Ток?а ?арсылы?ы ж?не тозу?а т?зімділігі артады, магниттік ?асиеті жа?сарады
Т?сті металдар мен оларды? ?оспалары ?ара металдар?а ?ара?анда аз м?лшерде ?олданылады.
Алюминий таби?атта таралуы бойынша химиялы? элементтер арасында оттек пен кремнийден кейінгі 3-орында т?р. Металдар арасында таралуы бойынша 1-орында. Алюминий-к?міс т?стес а? металл, ол же?іл, ?те иілімді ж?не о?ай к?неді. ??рылымды? материал ретіндегі алюминийді? негізгі кемшілігі беріктігі т?мендігі, сонды?тан оны, ?детте, мыс пен магнийді? ша?ын м?лшерімен ?орытпалайды. ?орытпа дюралюминий деп аталады.
Мыс-?ызыл к?лгін металл, ток ?ткізгіштігі жо?ары, ?йкеліске т?зімді. Мысты? электр ?ткізгіш ?асиеті жо?ары бол?анды?тан ?азіргі кезде электр ?нерк?сібінде ерекше ?олданыс?а ие сондай мыс ?орытпалары бас?а салаларда да ?олданады.сонымен ?атар т?сті металдардан алюминий мен мыстан бас?а мырыш, ?ор?асын ж?не ?алайы ке?інен ?олданылады.
Мыс ?орытпалары: Мыс ж?мса? металл бол?анды?тан, ?нерк?сіпте электротехникадан бас?а к?біне оны? ?рт?рлі ?орытпаларын ?олданады. Мысты? мырышпен ?орытпасын жез ?ал?ан ?орытпаларын ?ола деп атайды.
Томпак-??рамында 90%-97% мысы бар жез.
Жо?ары иілімді, ?йкеліске т?зімді. Болатпен жа?сы пісіріледі, оны биометалл болат жез дайындау ?шін ?олданады. Томпа? сары алтын т?стес бол?анды?тан одан к?ркемдік б?йымдар, т?сбелгілер жасалады.
?ола-?алайылан?ан (?алайы мен мыс ?орытпасы) ж?не ?алайыланба?ан (мысты? бас?а элементтермен ?орытпасы) деп екіге б?лінеді.
Мельхиор-а? т?сті мысты? никельмен 18-20% ?орытпасы. Одан медальдар, т?сбелгілер ж?не ?шекейлер жасайды.
Ұйымдастыру кезеңі:Оқушылармен амандасу, сабаққа даярлығын тексеру.
Үй тапсырмасын тексеру өткенді пысықтау.
Жаңа сабақ: «Металл түрлері және бөлінуі»
Металл таза күйінде өте сирек кездеседі. Металдар микроскопиялық түрде теңіз суында өсімдік жасушасында, жануарлар ұлпасында кездеседі. Техникада 10 мыңнан астам металл қорытпалары қолданылады. Ондай қортпаларды алу үшін 40-тан астам химиялық элементтер пайдаланылады. Металлдар қара және түсті металдар болып екі негізгі топқа бөлінеді.
Қара металдар-механизмдер, тетіктер, машиналар әртүрлі құрылымдар жасаудағы негізгі материалдар болып табылады. Дүние жүзінде өндірілетін барлық металдың 94%-ын қара металдар құрайды. Қара металдардың қасиетін өзгертуге әсер ететін негізгі элемент көміртек болып табылады. Қара металдар қорытпаның құрамындағы көміртегі мөлшеріне қарай шойын және болат деп бөлінеді.
Шойын темірдің көміртекпен қорытпасы (құрамы 2,14%-дан көбірек). Шойын құрамындағы көміртек цементит және графит түрінде болуы мүмкін. Графиттің пішіні мен цементиттің мөлшеріне байланысты шойынды ақ, сұр, кеуек және беріктігі жоғары деп бөледі.
Сұр шойын-бұл құрамында (Mn. P.S) тұрақты қоспасы бар. Темірдің, кремнидің және көміртектің қорытпасы.
Ақ шойын- Ақ шойында көміртек цементит түрінде болады.
Болат-темірдің көміртекпен (2%-ға дейін) және басқа элементтермен қорытпасы. Болатты, ақ шойынды мартен, конвертер және электр пештерінде еүйдіру арқылы алады. Серпімділік қасиеттері жоғары болаттар машина және аспап жасау өндірісінде кеңінен қолданылады.
Болатты химиялық құрамына қарай: көміртекті және қоспаланған деп екіге, қолданылуына қарай: құрылымдық, аспаптық және арнайы мақсаттарға арналған деп үшке бөлінеді.
Көміртекті құрылымдық болаттың құрамында көміртек 0,7%-ға дейін болады. Қарапайым көміртекті болат Ст әрпімен және 0-ден 6-ға дейінгі цифрмен белгіленеді. Цифр өскен сайын маркада көміртектің үлесі арта түседі, беріктігі күшейеді бірақ илемділігі төмендейді. Құрылымдық болаттың ішінде Ст3 және Ст6 таңбалы болаттан біліктер , тісті доңғалақтар осі, рельстер дайындалады. Ст10........Ст70 екі цифрмен таңбалы болаттан сым арқан жоғары қысымға арналған құбыр, көпір, көтергіш кран элементтерін жасайды.
Аспаптық болаттың құрамында көміртек 0,7%-дан артық болады. Ал жоғары сапалы аспаптық болатты А әрпін қосып таңбалайды. Құрылымдық болатқа қарағанда аспаптық болат қатты берік төзімді болады. Аспаптық болаттан өлшегіштер, кескіш және монтаждық құралдар, қашау, нүктелегіш, балғалар У7А, У8А таңбалы болаттан дайындалады. Бұрғы, бұранда ойғыш, жаймалар, қырғыш, егеу У12А, У13А таңбалы болаттан жасалады.
Қоспаланған болаттың құрамында кәдімгі қоспалардан бөлек талап ететін, физикалық немесе механикалық қасиеттерін қамтамасыз ету үшін белгілі бір мөлшерде арнайы енгізілетін элементтер болады.
Қоспалық элементтер дегеніміз-талап етілетін қасиеттер беру үшін құрылымдық болаттардың құрамына енгізілетін химиялық элементтер болып табылады. Жоғары сапалы болатты таңбаланғанда соңына А әрпі ерекше сапалы болса Ш әрпі қойылады..
У7, У7А таңбалы аспаптық көміртектік болаттың қолданылуы. Ағаш өңдеуде: балталар, шойбалталар, қашаулар, қысқаштар, соқпалар, ұсталық мөртабандар:: инелік сым: слесарлық монтаждау аспаптары: балғалар, зілбағалар, бұрауыштар, шапқылар, аралас атауыздар, өткір атауыздар, бүйірлік бұрауыштар, дәлдігі төмендетілген мөлшерлегіштер , жалпақ және бұралған серіппелер мен күрделі құрылымды серіппелі тетіктер, клапандар, қоларалар, бұрғылар, егеулер, слесарлық қырғыштар және басқа құрал саймандар жасауға қолданады.
Негізгі қоспаланатын элементтер және олардың болаттың қасиетіне әсері
Қаттылығы, жылуға төзімділігі және жемірілуге төзімділігі артады
Вольфрам
В
Жоғары температурада шыдамдылығы және беріктігі бірден артады
Кобальт
К
Беріктігі, жылуға төзімділігі артады, магниттік қасиеті жақсартады
Ванадий
Ф
Ұсақтүйіршікті құрылым береді, беріктігі және қаттылығы артады
Марганец
Г
Қаттылығы, тозуға төзімділігі және соққыға тұтқырлығы артады
Моливден
М
Жылуға төзімділігі, қаттылығы және беріктігі артады
Кремний
С
Токқа қарсылығы және тозуға төзімділігі артады, магниттік қасиеті жақсарады
Түсті металдар мен олардың қоспалары қара металдарға қарағанда аз мөлшерде қолданылады.
Алюминий табиғатта таралуы бойынша химиялық элементтер арасында оттек пен кремнийден кейінгі 3-орында тұр. Металдар арасында таралуы бойынша 1-орында. Алюминий-күміс түстес ақ металл, ол жеңіл, өте иілімді және оңай көнеді. Құрылымдық материал ретіндегі алюминийдің негізгі кемшілігі беріктігі төмендігі, сондықтан оны, әдетте, мыс пен магнийдің шағын мөлшерімен қорытпалайды. Қорытпа дюралюминий деп аталады.
Мыс-қызыл күлгін металл, ток өткізгіштігі жоғары, үйкеліске төзімді. Мыстың электр өткізгіш қасиеті жоғары болғандықтан қазіргі кезде электр өнеркәсібінде ерекше қолданысқа ие сондай мыс қорытпалары басқа салаларда да қолданады.сонымен қатар түсті металдардан алюминий мен мыстан басқа мырыш, қорғасын және қалайы кеңінен қолданылады.
Мыс қорытпалары: Мыс жұмсақ металл болғандықтан, өнеркәсіпте электротехникадан басқа көбіне оның әртүрлі қорытпаларын қолданады. Мыстың мырышпен қорытпасын жез қалған қорытпаларын қола деп атайды.
Томпак-құрамында 90%-97% мысы бар жез.
Жоғары иілімді, үйкеліске төзімді. Болатпен жақсы пісіріледі, оны биометалл болат жез дайындау үшін қолданады. Томпақ сары алтын түстес болғандықтан одан көркемдік бұйымдар, төсбелгілер жасалады.
Қола-қалайыланған (қалайы мен мыс қорытпасы) және қалайыланбаған (мыстың басқа элементтермен қорытпасы) деп екіге бөлінеді.
Мельхиор-ақ түсті мыстың никельмен 18-20% қорытпасы. Одан медальдар, төсбелгілер және әшекейлер жасайды.
Сабақты бекіту.
Металл түрлерін атаңдар?
Шойыннан қандай бұйымдар жасалады?
Болаттың соққы, тұтқырлығын және беріктігін қандай қоспалаған қосымшалар күшейтеді?
