Алды??ы саба?та ?ткен теріден жаса?ан ?бзелдері туралы білімдерін ?айталау.
ІІІ. Жа?а саба?
Киіз ?й
Киіз ?й — Орталы? ж?не Орта Азия халы?тарыны? негізгі баспанасы; Орталы? ж?не Орта Азия халы?тарыны? к?шпелі т?р?ын ?йі.[2]
Ол — к?шпенділерді? тез жы?ып, шапша? тігуге, я?ни к?шіп-?ону?а ы??айлы ?йі.
К?шпенділерді? киіз ?йі — тарихымызда?ы е? бірінші с?улеттік ??рылыс. Киіз ?йді? іші ?ыста жылы, жазда сал?ын. Сонды?тан, шопандар да, туристер де пайдаланады. Киіз ?й жер сілкінісінде де ы??айлы, ?йткені ол о?айлы?пен б?зылмайды. ?аза?стан жер сілкінісінен зардап шеккен елдерге шатырды? орнына киіз ?йлер апарып ж?р.
Толы?ыра?. Киіз ?й-к?ктем, жаз ж?не к?з мезгілдерінде ?оныстан ?оныс?а к?шіп ж?ру жа?дайына ?олайлы ??рама ?й.Оны? ?абыр?асы торлап к?ктелген керегеден т?р?ызылады.Кереге ?детте екі т?рлі болады.Оны? бірі ке? к?зді кереге « желк?з» деп аталады.Б?л арту?а же?іл, біра? с?нсіз, с?йегі же?іл бол?анды?тан желге т?зімсіздеу болып келеді.Екінші т?рі тар к?зді кереге – «торк?з» деп аталады, ол арту?а ауырлау бол?анымен, желге ?те т?зімді.Кереге жиналмалы б?лек-б?лек ?анаттардан жасалады.Ал керегеден жо?ары сидам, жі?ішке а?аштан ж?мырлап жасалып, ?арны иілген уы?тардан ?аусырыла к?мбез шы?арылады.Уы?тарды? басы д??гелене жайыл?ан керегені? аша басына ай?астырыла байланып, ?шы (?аламы) ша?ыра?ты? к?зіне шаншылады.Ша?ыра?-?й к?мбезіні? т?бесі ?рі терезесі. Керегені? сыртынан ?р алуан бояулы ж?н оралып, ?рнек т?сіріліп то?ыл?ан шымши немесе жала?аш шиден то?ыл?ан ши ?сталады.Кереге мен уы?тар уы?бау, кермебау, бас??р, ??р ж?не бас?а да бау-шулармен бекітіледі.?йді? а?аштан жасал?андарын «с?йегі» деп атайды.?й а?ашыны? сыртынан арнаулы ?й киіздері-?абыр?асына туырлы?, ?стіне ?зік, т?бесіне т?ндік жабылады. Б?л ?й киіздері бау-шулар ар?ылы ?штастырылады.Киіз ?йді? есігіні? биіктігі бір жарым метр,ені 0,8 метр келеді.О?ан а?аштан оюлап жасал?ан «сы?ырлауы?»деп аталатын жарма есік орнатылады.Сы?ырлауы? сыртынан ораулы шиден то?ып, оюлы киіз ?апта?ан жаппа есік т?сіріледі.?йді? ортасында тама? пісіретін оша?ы болады.?йді? о? жа?ында т?сек, оны? т?сына т?скиіз ?сталып, т?секті ?оршап шымылды? тартылады.?йді? т?ріне ж??ая? ?ойылып,оны? ?стіне абдыра, к?рпе-жасты? т.б ж?ктер жиналады.?йді? сол жа?ына кебеже, ?азаная?, саба сия?ты ыдыстар ?ойылып, шыптамен ?оршалады. Талай ?асырлы? к?шпелі т?рмыс т?жірибесінен ту?ан ?аза?ты? киіз ?йі – к?нні? аптабы мен т?нні? дым-сызынан, жауын-шашын мен а?ыза?тан, бораннан са?тану?а ы??айлы, ?рі ауалы, ?рі жары? болуды? ?стіне к?ші-?он?а ?лоайлы, оны жарты са?ат ішінде жы?ып-арту?а да, жарты са?ат ішінде к?ліктен т?сіріп, тігіп алу?а да болады.
Тарихы
Киіз ?й кейінгі ?ола д?уір б. з. б. XII—IX пайда болып, тарихшыларды? кейбір ой-пікірлерінше андронды? т?ра? ?йлеріне ??састы?ы жа?ынра? бол?анды. Алайда андронды? ?йлері б?ренелі тектес лашы? ?й бол?ан. Сонды?тан б?л н?с?аны шынды??а жат?ызу?а болмайды. Киіз ?й жуы? шаменен ал?анында кейінгі д?уір б. з. б. 8-5 ?асырларда пайда болуы м?мкін. Киіз ?й ??н д?уірінен белгілі. Кейбір ежелгі к?шпенділерді? мобильді т?ра? ?йіні? к?рсетілімдерін жартас?а салын?ан суретте са?талып ?ал?ан.
Киіз ?й т?рлері
Орда – салтанатты, жо?арым?ртебелі адамдар басын ?осатын елдік м?селе шешетін немесе аса ??рметті хан, би, с?лтандар отыратын ?й. М?ны? да бірнеше т?рі бар.
Алтын орда – 30 ?анаттан (керегеден) т?ратын хам?жіліс ордасы.
Алтын ?зік – 24 ?анаттан т?ратын аса лауазымды хан отбасы т?ратын ?й.
А? ала орда – 8 ?анатты д?улетті бай ?йі.
А? ?й – 6 ?анатты д?улетті бай ?йі.
Боз ?й, ?о?ыр ?й – 4-5 ?анатты ооташалар ?йі.
?араша ?й – кедей ?йі.
Отау – жас ж?байлар ?йі.
Жолым ?й, абылайша, жаппа – уа?ытша ?ана отыратын ша?ын немесе жартылай тігілетін ?йлер.
К?рек, ?ос – ауылдас ас са?тайтын, далада малшылар т?ратын немесе кедейлер ?йлері.[4]
?аза? хал?ыны? ежелгі ?йі - Киіз ?й
Адамзат мы?да?ан жылдар бойы тіршілік ?шін таби?атпен к?ресіп келеді. Б?л к?ресте ?мір с?руді ?амтамасыз ететін ?ш фактор ма?ызды орын алады. Олар: та?ам, киім-кешек, т?р?ын ?й.
Т?р?ын ?й- тарихи категория. Ол да адамзатты? дамуымен бірге к?рделі, эволюциялы? даму жолынан ?тті. Т?р?ын ?й - адамны? ?орша?ан орта мен ?мір с?ру т?сіліне сай та?далынып алынды.
Онда?ан ?асырлар бойы ?аза?тарды? негізгі шаруашылы?ы к?шпелі ж?не жартылай к?шпелі мал шаруашылы?ы болып келді. Сонымен ?атар ірі ?зендер мен к?лдер ма?ында жартылай егіншілікпен айналысатын аудандар да кездесті.
К?шпенділер ?мір бойы жыл мезгілдеріне с?йкес к?шіп-?онып ж?руге м?жб?р болды. Негізгі т?р?ын ?й ?ыстауда 163.jpg. Олар жылды? жылы мезгілдерін к?ктеу мен жайлауда ?ткізіп, к?н сал?ында?ан кезде к?здеуге к?шті. Осы жерде к?ктемде егіп кеткен егінін жинап, ?ыстау?а ?айта оралды. К?шпенділерді? осындай ?мір салтына ы??айлы т?р?ын ?й-киіз ?й болып табылды. Мал-адам?а ?орек болумен ?атар, ?ол?нерге ?ажетті шикізат ?німдерін де берді. К?шпенділер теріден тондар, т?лыптар, бас киімдер, шалбарлар, ая? киімдер тікті. Ал ж?ннен киіз басты. Ж?н иіріп мата, кілем то?ыды. Сондай-а? ж?ннен т?р?ын ?йге ?ажет киіздер мен ?йді? ішіне ?ажетті жасаулар дайындалды. Сонды?тан да к?шіп ?ону?а ы??айлы, жиналмалы ?йді? к?п б?лігі киізден дайындал?анды?тан, халы? арасында "киіз ?й" деген ат?а ие болды. Киіз ?йді? с?йегі а?аштан жасалды.
"Киіз ?йді? к?шпелі т?рмыс?а бейімділігі жайлы" ?аза? жерінде бол?ан жат ж?ртты? саяхатшылар к?п жаз?ан еді. XYIII ?. екінші жартысында ?скери ??рылысшы, капитан И.Г. Андреев "?аза? ?ол?неріні? басты саласы - киіз ?й жасау" - деп жаз?ан еді. Ресей ж?не Рим ?ылым Академиялары мен Корольдік а?ылшын ?ылыми жиналысыны? м?шесі П.С.Паллас 1766 ж?не 1769 ж.ж. Батыс ?аза?станда болып, Жайы?ты? шы?ыс жа?ына к?шіп бара жат?ан ?аза?тарды? т?рмыс-тіршілігіне байланысты "?аза?тар киіз ?йлерде т?рады, о?ан жиырма адам еркін сиып отырады", - деп атап ?ткен еді. Санкт - Петербургтегі американ дипломатиялы? миссиясыны? хатшысы 1873 жылы Самарадан Орта Азия?а барар жолда ?аза? жерінде болып, кейіннен "?аза? киіз ?йі жайлы ?серін" т?піштеп жазып, баспас?з бетінде жарияла?ан болатын киіз ?й жайлы, к?птеген авторлар т?рлі жазбалар, ма?алалар, зерттеулер жазып, киіз ?йді? ??рылысына та?даныс білдірген еді.
Бір к?збен ?ара?анда киіз ?й-ескілікті? к?зі, ал оны? жеке б?ліктері о?ай жасалатындай к?рінеді. Алайда киіз ?й бізге ?асырлар шегінен жетті ж?не осы уа?ыт ішінде оны? жеке б?ліктеріне т?рлі ?згертулер мен ?згерістер енгізілген болатын. Тіпті б?гінгі к?нні? ?зінде киіз ?й малшылар мен ысты? айма?та?ы отбасылар?а ?ажетті т?р?ын ?й болып табылады. ?азіргі заманда киіз ?й жаса?аннан, кірпіштен ?й т?р?ызу же?іл. ¤йткені, киіз ?йді жасалу т?сілін ?рпа?тан-?рпа??а беріліп келе жат?ан арнайы шеберлер ?ана арнайы ??рал-жабды?тармен жасай алады.
Киіз ?йді жасауда ?р т?рлі шеберлер тартылды. А?аш шеберлері ?йді? с?йегін жасаса, ?йелдер киіз бастырды. Ал ?й іші жи?аздарынсыз киіз ?йді к?з алдымыз?а елестету ?иын. Киіз ?йді? жи?аздарына ?ажетті ілінетін т?рлі заттарды то?ымашылар, киіз басушылар, тері ??деуші шеберлер дайындады.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Алдыңғы сабақта өткен теріден жасаған әбзелдері туралы білімдерін қайталау.
ІІІ. Жаңа сабақ
Киіз үй
Киіз үй — Орталық және Орта Азия халықтарының негізгі баспанасы; Орталық және Орта Азия халықтарының көшпелі тұрғын үйі.[2]
Ол — көшпенділердің тез жығып, шапшаң тігуге, яғни көшіп-қонуға ыңғайлы үйі.
Көшпенділердің киіз үйі — тарихымыздағы ең бірінші сәулеттік құрылыс. Киіз үйдің іші қыста жылы, жазда салқын. Сондықтан, шопандар да, туристер де пайдаланады. Киіз үй жер сілкінісінде де ыңғайлы, өйткені ол оңайлықпен бұзылмайды. Қазақстан жер сілкінісінен зардап шеккен елдерге шатырдың орнына киіз үйлер апарып жүр.
Толығырақ... Киіз үй-көктем, жаз және күз мезгілдерінде қоныстан қонысқа көшіп жүру жағдайына қолайлы құрама үй.Оның қабырғасы торлап көктелген керегеден тұрғызылады.Кереге әдетте екі түрлі болады.Оның бірі кең көзді кереге « желкөз» деп аталады.Бұл артуға жеңіл, бірақ сәнсіз, сүйегі жеңіл болғандықтан желге төзімсіздеу болып келеді.Екінші түрі тар көзді кереге – «торкөз» деп аталады, ол артуға ауырлау болғанымен , желге өте төзімді.Кереге жиналмалы бөлек-бөлек қанаттардан жасалады.Ал керегеден жоғары сидам, жіңішке ағаштан жұмырлап жасалып, қарны иілген уықтардан қаусырыла күмбез шығарылады.Уықтардың басы дөңгелене жайылған керегенің аша басына айқастырыла байланып, ұшы (қаламы) шаңырақтың көзіне шаншылады.Шаңырақ-үй күмбезінің төбесі әрі терезесі. Керегенің сыртынан әр алуан бояулы жүн оралып, өрнек түсіріліп тоқылған шымши немесе жалаңаш шиден тоқылған ши ұсталады.Кереге мен уықтар уықбау, кермебау, басқұр, құр және басқа да бау-шулармен бекітіледі.Үйдің ағаштан жасалғандарын «сүйегі» деп атайды.Үй ағашының сыртынан арнаулы үй киіздері-қабырғасына туырлық, үстіне үзік, төбесіне түндік жабылады. Бұл үй киіздері бау-шулар арқылы ұштастырылады.Киіз үйдің есігінің биіктігі бір жарым метр,ені 0,8 метр келеді.Оған ағаштан оюлап жасалған «сықырлауық»деп аталатын жарма есік орнатылады.Сықырлауық сыртынан ораулы шиден тоқып, оюлы киіз қаптаған жаппа есік түсіріледі.Үйдің ортасында тамақ пісіретін ошағы болады.Үйдің оң жағында төсек, оның тұсына тұскиіз ұсталып, төсекті қоршап шымылдық тартылады.Үйдің төріне жұқаяқ қойылып,оның үстіне абдыра, көрпе-жастық т.б жүктер жиналады.Үйдің сол жағына кебеже , қазанаяқ, саба сияқты ыдыстар қойылып, шыптамен қоршалады. Талай ғасырлық көшпелі тұрмыс тәжірибесінен туған қазақтың киіз үйі – күннің аптабы мен түннің дым-сызынан , жауын-шашын мен аңызақтан, бораннан сақтануға ыңғайлы, әрі ауалы, әрі жарық болудың үстіне көші-қонға қлоайлы, оны жарты сағат ішінде жығып-артуға да, жарты сағат ішінде көліктен түсіріп, тігіп алуға да болады.
Тарихы
Киіз үй кейінгі қола дәуір б. з. б. XII—IX пайда болып, тарихшылардың кейбір ой-пікірлерінше андрондық тұрақ үйлеріне ұқсастығы жақынрақ болғанды. Алайда андрондық үйлері бөренелі тектес лашық үй болған. Сондықтан бұл нұсқаны шындыққа жатқызуға болмайды. Киіз үй жуық шаменен алғанында кейінгі дәуір б. з. б. 8-5 ғасырларда пайда болуы мүмкін. Киіз үй ғұн дәуірінен белгілі. Кейбір ежелгі көшпенділердің мобильді тұрақ үйінің көрсетілімдерін жартасқа салынған суретте сақталып қалған.
Киіз үй түрлері
Орда – салтанатты, жоғарымәртебелі адамдар басын қосатын елдік мәселе шешетін немесе аса құрметті хан, би, сұлтандар отыратын үй. Мұның да бірнеше түрі бар.
Алтын орда – 30 қанаттан (керегеден) тұратын хамәжіліс ордасы.
Алтын үзік – 24 қанаттан тұратын аса лауазымды хан отбасы тұратын үй.
Ақ ала орда – 8 қанатты дәулетті бай үйі.
Ақ үй – 6 қанатты дәулетті бай үйі.
Боз үй, қоңыр үй – 4-5 қанатты ооташалар үйі.
Қараша үй – кедей үйі.
Отау – жас жұбайлар үйі.
Жолым үй, абылайша, жаппа – уақытша ғана отыратын шағын немесе жартылай тігілетін үйлер.
Күрек, қос – ауылдас ас сақтайтын, далада малшылар тұратын немесе кедейлер үйлері.[4]
Қазақ халқының ежелгі үйі - Киіз үй
Адамзат мыңдаған жылдар бойы тіршілік үшін табиғатпен күресіп келеді. Бұл күресте өмір сүруді қамтамасыз ететін үш фактор маңызды орын алады. Олар: тағам, киім-кешек, тұрғын үй . Тұрғын үй- тарихи категория. Ол да адамзаттың дамуымен бірге күрделі, эволюциялық даму жолынан өтті. Тұрғын үй - адамның қоршаған орта мен өмір сүру тәсіліне сай таңдалынып алынды. Ондаған ғасырлар бойы қазақтардың негізгі шаруашылығы көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы болып келді. Сонымен қатар ірі өзендер мен көлдер маңында жартылай егіншілікпен айналысатын аудандар да кездесті. Көшпенділер өмір бойы жыл мезгілдеріне сәйкес көшіп-қонып жүруге мәжбүр болды. Негізгі тұрғын үй қыстауда 163.jpg. Олар жылдың жылы мезгілдерін көктеу мен жайлауда өткізіп, күн салқындаған кезде күздеуге көшті. Осы жерде көктемде егіп кеткен егінін жинап, қыстауға қайта оралды. Көшпенділердің осындай өмір салтына ыңғайлы тұрғын үй-киіз үй болып табылды . Мал-адамға қорек болумен қатар, қолөнерге қажетті шикізат өнімдерін де берді. Көшпенділер теріден тондар, тұлыптар, бас киімдер, шалбарлар, аяқ киімдер тікті . Ал жүннен киіз басты. Жүн иіріп мата, кілем тоқыды. Сондай-ақ жүннен тұрғын үйге қажет киіздер мен үйдің ішіне қажетті жасаулар дайындалды . Сондықтан да көшіп қонуға ыңғайлы, жиналмалы үйдің көп бөлігі киізден дайындалғандықтан, халық арасында "киіз үй" деген атқа ие болды. Киіз үйдің сүйегі ағаштан жасалды . "Киіз үйдің көшпелі тұрмысқа бейімділігі жайлы" қазақ жерінде болған жат жұрттық саяхатшылар көп жазған еді. XYIII ғ. екінші жартысында әскери құрылысшы, капитан И.Г. Андреев "қазақ қолөнерінің басты саласы - киіз үй жасау" - деп жазған еді. Ресей және Рим Ғылым Академиялары мен Корольдік ағылшын ғылыми жиналысының мүшесі П.С.Паллас 1766 және 1769 ж.ж. Батыс Қазақстанда болып, Жайықтың шығыс жағына көшіп бара жатқан қазақтардың тұрмыс-тіршілігіне байланысты "қазақтар киіз үйлерде тұрады, оған жиырма адам еркін сиып отырады", - деп атап өткен еді. Санкт - Петербургтегі американ дипломатиялық миссиясының хатшысы 1873 жылы Самарадан Орта Азияға барар жолда қазақ жерінде болып, кейіннен "қазақ киіз үйі жайлы әсерін" тәпіштеп жазып, баспасөз бетінде жариялаған болатын киіз үй жайлы, көптеген авторлар түрлі жазбалар, мақалалар, зерттеулер жазып, киіз үйдің құрылысына таңданыс білдірген еді . Бір көзбен қарағанда киіз үй-ескіліктің көзі, ал оның жеке бөліктері оңай жасалатындай көрінеді . Алайда киіз үй бізге ғасырлар шегінен жетті және осы уақыт ішінде оның жеке бөліктеріне түрлі өзгертулер мен өзгерістер енгізілген болатын. Тіпті бүгінгі күннің өзінде киіз үй малшылар мен ыстық аймақтағы отбасыларға қажетті тұрғын үй болып табылады. Қазіргі заманда киіз үй жасағаннан, кірпіштен үй тұрғызу жеңіл. ¤йткені, киіз үйді жасалу тәсілін ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан арнайы шеберлер ғана арнайы құрал-жабдықтармен жасай алады. Киіз үйді жасауда әр түрлі шеберлер тартылды. Ағаш шеберлері үйдің сүйегін жасаса, әйелдер киіз бастырды. Ал үй іші жиһаздарынсыз киіз үйді көз алдымызға елестету қиын . Киіз үйдің жиһаздарына қажетті ілінетін түрлі заттарды тоқымашылар, киіз басушылар, тері өңдеуші шеберлер дайындады .
