Жалпы адамзат ерте заманда ?олдан?ан ж?не ?азіргі кезде ?олданып ж?рген егіншілік ж?йесі ?шке б?лінеді: ?арапайым, эксткенсивті ж?не интенсиві.
Егіншелікті? ?арапайым ж?есі топыра?ты? таби?и ??нарлы?ын пайдалану?а негізделген. Б?л – егіншілікті? ал?аш?ы кезе?іне ж?не ерекшелік. Ол ?шін ерте заманда адамдар орман ал?аптарында егін салу ?шін а?аштарды кесіп не ?ртеп егістік жер дайында?ан. Осылай орманнан тазартыл?ан жерлерге 3-5 жылдай д?нді да?ыл егілген. Танаптарда арамш?птер к?бейіп, топыра?ты? ??нарлы?ы азайып, ?нім т?мендей баста?анда, б?л жерді тастап, орманнан жа?а жер дайында?ан.
Ди?андар тастап кеткен танаптарда ?айтадан таби?и ш?птер мен а?штар ?сіп, к?п жылдар ?ткен со?, жерді? ??нарлы?ы ?айтадан ?алпына келген.
Егіншілікті? экстенсивті ж?йесі ?арапайым ж?йесіне ?ара?анда к?п жо?ары т?р. Б?л ж?йені? н?тижесінде егіске жарамды жерлерді пайдалану ед?уір жа?сарды. Халы? саныны? ?суіне байланысты егін ал?абыны? аума?ы ?лкейді. Жерге жеке меншік пайда болды, енді ди?ан б?рын?ыдай кез келген жерді егістіккке арнап жыртуы м?мкіндігінен айырылды. С?йтіп топыра? ??нарлы?ын ?алпына келтіру мерзімін ?ыс?арту ?ажеттігі туды. Ондай т?сіл табылды, ол – танапты пар?а ?алдыру. Жерді пар?а ?алдыр?анда, армш?птерді ??рту?а, топыра?ты? ??нарлылы?ынын к?теруге м?мкіндік туады, я?ни танапта еште?е егілмесе де, жаз бойы бапталып, к?тіледі. С?йтіп егіншілікті? пар ж?есі шы?ты. Кейін пар?а ?алдырыл?ан танаптар?а ор ?алдырыл?ан танаптар?а органикалы?, минералды? ты?айт?ыштар берілетін болды.
Ал?аш?ы ауыспалы егіс екі танаптан т?рады. Бір танапты пар?а ?алдырып, екіншісіне асты? да?ылдары егілді. Бірте-бірте екі танапты ауыспалы егіс пайдаланыла бастады. Танап?а бір жыл к?здік да?ыл, екінші жылы жазды? да?ыл егіліп, ?шінші жылы оны пар?а ?алдыратын болады. Егістікті? ?арапайым т?ріне ?ара?анда, пар ж?йесі асты? да?ылдарынан ана??рлым мол ?нім жинау?а, егіске жарамды жерді? жыртысына, тіпті ?штен екісіне асты? егуге жа?дай жасайды. Міне икстенсивті ж?йені? ма?ызы оcы.
Егіншілікті? б?л ж?йцесінде пар болмайды, ауыспалы егісті? ??рамында ?ант ?ызылшасы, картоп сия?ты ты?айт?ыштарды к?п ?ажет ететін да?ылдар егілді.
Жыл сайын танап?а биологиялы? ??рылысы ?р т?рлі, ?сіру технологиясы да бір-бірінен ?згеше да?ылдарды егу топыра?ты? ??нарлылы?ын, алынатын ?нім м?лшерін арттыра т?сті. С?йтіп егіншілікті? интенсивті ж?йесінде да?ылдарды ?сіру ?шін ж?мсалатын шы,ын к?бейіп, сонымен ?атар алынатын ?нім де артты.
ІV. Кіріспе инструктажы.
Техникалы? тазалы? ережелерін еске т?сіру, инструкциялы? карталар тарату.
V. Сараманды? ж?мыс.
О?ушылармен егіншілікті? ?арапайым топыра?ты ??деу жолдарын жасап ?йрену. Б?л егіншілікті? ал?аш?ы кезе?іне т?н ерекшелік. Ты? жерді к?п жылды? ш?птерден тазартып, ол жерді ?айта жыртады. Міне, егіншілікті? ?арапайым ж?йесін осылай асырылатынын ?йрендік. Ты?айт?ыштар араластырып екі ?айтара аударып, білімімізді дамытты?.
??рал – саймандар: к?рек, тырма, ты?айт?ыш.
VІ. Бекіту инструктажы.
Саба?ты ?орытындылау.
О?ушылар?а б?гінгі егіншілік жайлы білгендерін ?орытындылау.
1. ?азіргі кезде ?олданып ж?рген егіншілік ж?йесі ?анша?а б?лінеді?
2. Ты? жерге т?н ?андай ?асиеттер бар?
3. Егіншілікті? инсентивті т?рі ?ай ?асырда ?ай жа?та пайда болды?
Ба?алау.
О?ушыларды? біліктілігін, е?бегін ба?алау.
?йге тапсырма беру.
Егіншілік жайлы о?ып, м?лімет жинап келу.
VІІ. Ж?мыс орнын жина?тау.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Жалпы адамзат ерте заманда қолданған және қазіргі кезде қолданып жүрген егіншілік жүйесі үшке бөлінеді: қарапайым, эксткенсивті және интенсиві.
Егіншеліктің қарапайым жүесі топырақтың табиғи құнарлығын пайдалануға негізделген. Бұл – егіншіліктің алғашқы кезеңіне және ерекшелік. Ол үшін ерте заманда адамдар орман алқаптарында егін салу үшін ағаштарды кесіп не өртеп егістік жер дайындаған. Осылай орманнан тазартылған жерлерге 3-5 жылдай дәнді дақыл егілген. Танаптарда арамшөптер көбейіп, топырақтың құнарлығы азайып, өнім төмендей бастағанда, бұл жерді тастап, орманнан жаңа жер дайындаған.
Диқандар тастап кеткен танаптарда қайтадан табиғи шөптер мен ағштар өсіп, көп жылдар өткен соң, жердің құнарлығы қайтадан қалпына келген.
Тың жерге тән көп жылдық шөптер қаулап өсе бастаған кезде диқан ол жерді қайта жыртып егін салған. Міне, егіншіліктің қарапайым жүйесі осылай іске асырылған.
Егіншіліктің экстенсивті жүйесі қарапайым жүйесіне қарағанда көп жоғары тұр. Бұл жүйенің нәтижесінде егіске жарамды жерлерді пайдалану едәуір жақсарды. Халық санының өсуіне байланысты егін алқабының аумағы үлкейді. Жерге жеке меншік пайда болды, енді диқан бұрынғыдай кез келген жерді егістіккке арнап жыртуы мүмкіндігінен айырылды. Сөйтіп топырақ құнарлығын қалпына келтіру мерзімін қысқарту қажеттігі туды. Ондай тәсіл табылды, ол – танапты парға қалдыру. Жерді парға қалдырғанда, армшөптерді құртуға, топырақтың құнарлылығынын көтеруге мүмкіндік туады, яғни танапта ештеңе егілмесе де, жаз бойы бапталып, күтіледі. Сөйтіп егіншіліктің пар жүесі шықты. Кейін парға қалдырылған танаптарға ор қалдырылған танаптарға органикалық, минералдық тыңайтқыштар берілетін болды.
Алғашқы ауыспалы егіс екі танаптан тұрады. Бір танапты парға қалдырып, екіншісіне астық дақылдары егілді. Бірте-бірте екі танапты ауыспалы егіс пайдаланыла бастады. Танапқа бір жыл күздік дақыл, екінші жылы жаздық дақыл егіліп, үшінші жылы оны парға қалдыратын болады. Егістіктің қарапайым түріне қарағанда, пар жүйесі астық дақылдарынан анағұрлым мол өнім жинауға, егіске жарамды жердің жыртысына, тіпті үштен екісіне астық егуге жағдай жасайды. Міне икстенсивті жүйенің маңызы оыс.
Егінщшіліктің интенсивті жүйесі ХVIII ғасырдың басында Англияда шықты. Бұл жұйе бойынша әдетте, төмендегідей ауыспалы егіс қолданылды: 1- беде, 2- күздік бидай, 3- отамалы дақылдар (картоп, қызылша), 4- масақты жаздық дақыл мен беде (беде астықтың үстіне себіледі). Бұл ауыспалы егісте органикалық, минералдық тыңайтқыштар кеңінен қолданылды. Астық өнімі әр гектардан 1,6 – 1,7 тоннаға жеткен. Егіншіліктің интенсивті жүйесінде жерді неғұрлым тиісмді пайдалану ғылымға негізделген көптеген шаралар қолданылды, барлық қажетті тыңайтқыштар берілді, жоғары өнімді техникалар пайдаланылды. Өнімді көбірек алуға бағытталған әр гектарға жұмсалатын шығын арта түсті.
Егіншіліктің бұл жұйцесінде пар болмайды, ауыспалы егістің құрамында қант қызылшасы, картоп сияқты тыңайтқыштарды көп қажет ететін дақылдар егілді.
Жыл сайын танапқа биологиялық құрылысы әр түрлі, өсіру технологиясы да бір-бірінен өзгеше дақылдарды егу топырақтың құнарлылығын, алынатын өнім мөлшерін арттыра түсті. Сөйтіп егіншіліктің интенсивті жүйесінде дақылдарды өсіру үшін жұмсалатын шы,ын көбейіп, сонымен қатар алынатын өнім де артты.
ІV. Кіріспе инструктажы.
Техникалық тазалық ережелерін еске түсіру, инструкциялық карталар тарату.
V. Сарамандық жұмыс.
Оқушылармен егіншіліктің қарапайым топырақты өңдеу жолдарын жасап үйрену. Бұл егіншіліктің алғашқы кезеңіне тән ерекшелік. Тың жерді көп жылдық шөптерден тазартып, ол жерді қайта жыртады. Міне, егіншіліктің қарапайым жүйесін осылай асырылатынын үйрендік. Тыңайтқыштар араластырып екі қайтара аударып, білімімізді дамыттық.
Құрал – саймандар: күрек, тырма, тыңайтқыш.
VІ. Бекіту инструктажы.
Сабақты қорытындылау.
Оқушыларғабүгінгі егіншілік жайлы білгендерін қорытындылау.
1. Қазіргі кезде қолданып жүрген егіншілік жүйесі қаншаға бөлінеді?
2. Тың жерге тән қандай қасиеттер бар?
3. Егіншіліктің инсентивті түрі қай ғасырда қай жақта пайда болды?
