??
Ою-?рнек
Ою-?рнектерді? т?рлері. ?рнектерді? т?стері мен бояулары.
Ою-?рнек ісі тым ерте заманнан бастап-а? ?ол?неріні? барлы? т?ріне бірдей орта? ?семдеп ?шекейлеуді? негізі болып келді. Ою деген с?збен ?рнек деген с?зді? ма?ынасы бір. Б?л с?зді? ??ымында бір н?рсені ойып, кесіп алып жасау немесе екі затты оя кесіп ?июластырып жасау, бір н?рсені? бетіне ойып бедер т?сіру деген ма?ына жатады. Ал ?рнек дегеніміз ?р т?рлі ою, бедер, бейнені?, к?йдіріп, жалатып, бояп, батырып, ?алыптап істеген к?ркемдік т?рлерді?, ?шекейлерді? орта? атауы іспеттес. Сонды?тан к?бінесе ою-?рнек деп ?осарланып айтыла береді.
Ертедегі ?аза? оюларын мазм?ны жа?ынан іріктесек, негізінен 3 т?рлі ??ымды бейнелейді. Олар: біріншіден, мал ?сіру мен а?шылы?ты, екіншіден, жер-су, к?шіп-?ону к?ріністерін, ?шіншіден, к?нделікті ?мірде кездесетін ?р т?рлі заттарды? сырт?ы бейнесін береді. Шеберлер іске беріліп, ж?мыс ?дісіне т?селе келе ?здеріні? к?рген ою-?лгілерін жат?а жасап, ою?а ?з бетімен жа?а т?рлер енгізу д?режесіне жетті. Халы? м?ндай адамдарды «оюшы» деп атады. ?рбір елде, ?рбір руда ата?ы шы??ан та?даулы оюшылар болды. Ондайлар ?з ?неріні? тамаша ?лгісін ?зіні? руына, ма?айында?ы елдерге таратып отырды. Осыдан келіп ?р т?рлі ою-?рнектерде, киімдер мен кілемдерде, сырма?тар мен кестелерде ж?не т. с. с. «ар?ын ?лгісі», «керей ?лгісі» немесе «?лы ж?зді? ?лгісі», «орта ж?зді? ?лгісі», «кіші ж?зді? ?лгісі» деген м?нерлер пайда болды. Осы ою-?рнектерді? к?п ?олданылатындарына, сонды?тан да халы? шеберлеріні? к?пшілігіне белгілі атауларыны? кейбір т?рлеріне ?дейі то?тап ?тейік.
Ою-?рнектерді? т?рлері
«М?ЙІЗ» - ?аза? оюыны? е? к?не м?нері. Ою-?рнекті? б?л элементі м?йізді мегзеуден шы??ан. «М?йіз» ою-?рнек кейде ?са?, кейде ірі болып келеді. ?са? т?рлері а?аш, с?йек, м?йіз сия?ты н?зік ?ол?нер саласында ?олданады. Ірі т?рлері сырма?, текемет, алаша, кілем, с?улет ?нерінде сан т?рлі м?нерде ?олданылады. М?йіз элементтері «айм?йіз», «?осм?йіз», «сы?арм?йіз», «сыны?м?йіз», «?ыры?м?йіз», «маралм?йіз», «еркешм?йіз», «?ош?арм?йіз» т.б. т?рлерге б?лінеді. «М?йіз» ?рнегі ?й жи?аздарында (кілем, сырма?, текемет, алаша, к?рпе, т?скиіз, шымши), т?рмысты? заттарда (саба, шанаш, к?бі, о?шантай, торсы?, санды? т.б.), сондай-а? ?ару-жара?тарда (?ынап, о?шантай, торсы?, сада?), киім-кешек, ат ?бзелдерінде (ерто?ым, айыл) ?олданылады, жалпы б?л элементті? ?олданбайтын жері жо? десе де болады.
«?ОСМ?ЙІЗ» ою-?рнегі ?ойды?, ешкіні?, сиырды? екі м?йізін ?ана бейнелейді ж?не кейде «ыр?а?», кейде «ілмек» деп аталатын оюларды «?осм?йіз» дейді. ?й жи?аздары мен т?рмысты? заттарды, киім-кешек, ?ару-жара?тарды безендіру ?шін пайдаланатын ?ой, ешкі, сиыр, б??ы, марал сия?ты жануарларды? ?ос м?йізін бейнелейтін ою-?рнек. ?азіргі кезде «?осм?йіз» ою-?рнегін с?укелеге, айыр ?алпа?ты? т?бесіне, шетіне, ?амзолды? алды??ы жа?ына, етікті? ?онышына салады.
«АР?АРМ?ЙІЗ» деп аталатын ою-?рнек ?ойды? м?йізін бейнелейтін оюды? т?рі. Б?л элемент «?ош?арм?йізге» ?те ??сас, біра?, о?ан ?ара?анда шиыршы?танып, тарма?ы одан к?бірек болып келеді (кілем, т?скиіз, сыр- ма?, кесте, киім-кешек пен ?й жи?аздарында кездеседі).
«?ОШ?АРМ?ЙІЗ» ою-?рнегі ?ойды? т?бесі мен екі жа??а иіріле т?скен м?йіз бейнесінде келіп, оны? ?олты? т?сынан ?оиды? ??ла?ын долбарлайтын та?ы бір шола? м?йіз т?різді екі буын шы?ып т?рады. Одан бай?а?ан адам?а ?ош?арды? т?мсы? бейнесі а??арылады. Текемет, сырмак, бас??р, алаша, кілем, был?ары, с?йек, а?аш, зергерлік б?йымдарды? барлы? т?рлерінде кездеседі. Киізден жасал?ан б?йымдарда б?л ою т?сті ш?беректермен ойылып, ??ра?, я?ни аппликациялы? ?рнек т?рінде де тігіледі.
«?ЫРЫ?М?ЙІЗ» ою-?рнегі біріне-бірі жал?аса, тарма?тала ?осыл?ан, кеп м?йізден ??рал?ан ою-?рнекті? бір т?рі. Ол к?бінесе д??гелек не т?ртб?рыш ішінде бейнеленеді, кейде б?та?ты? а?ашы т?різді тарма?талып, жайылып бейнеленеді. Бір-бірімен ?осыл?ан бірнеше тарма?ты к?п м?йізді оюлардан ??ралады. (Т?скиіз, тон, кежім, сырма?, текемет, архитектура с?улет ?нерінде молыра? кездеседі).
«СЫНЫ?М?ЙІЗ» морт сын?ан тік т?ртб?рыш жасап, т?рт рет ішке ?арай иіледі. Б?л ою-?рнек кілемдерді, шилерді, бас??р мен алашаларды, сондай-а? ?р т?рлі ?алталарды безендіру ?шін пайдаланылады, ал сырт к?рінісі малды? сын?ан м?йізіне ??сайды.
«?РКЕШ» ою-?рнегі т?йені? ?ос ?ркешін бейнелейді. Сырма?, текемет, т?скиіздерге салынатын ою-?рнек композициясында к?бірек кездесетін элемент. ?аза? оюында мал мен а?ны? ?ос м?йізін, т?йені? ?ос ?ркешін, биені? ?ос емшегін бейнелеу тек симметриялы? тепе-те?дік ?шін ?ана емес, сонымен ?атар береке-бірлікті?, к?беюді? символын білдіреді.
«ШЫНЫГ?Л» ою-?рнегі г?лді т?спалдап т?рады. Б?л ?рнек «т?ртайшы?», «итемшек» оюларына ??сас келеді. «Шыныг?л» ою-?рнегі ай?а, м?йізге, жапыра??а ??сас элементтерден ??рал?ан. Екі м?йізді? ?айырыл?ан екі ?шына жапыра? ?ондырыл?ан, сол жапыра?тар бірнеше рет сатыланып ?айталанылып отырады.
«Г?Л» ою-?рнегі г?л ?сімдігіні? барлы? т?рлерін т?спалдап т?рады. Б?л ?рнекті? т?рі ?ш жапыра?ты ою-?рнектен басталып, он екі жапыра?ты ою-?рнекке дейін ?ол?нер б?йымдарында кездеседі. Кесте то?уда ж?не киім-кешектерді? жа?асына, ?алтасына, жиектеріне салады.
«ШЫТЫРМАН» ою-?рнегі к?п жапыра?ты есімдік пен к?п тарма?ты м?йіз ж?не геометриялы? фигуралар аралас келетін к?рделі ?рнек. М?ндай ?рнектер заттарды? бетіне к?п тарма? болып желіленіп келуі б?тін бір сюжетті (жайлау, орман, жазы? дала, ке? сахара) мегзеп жасалады.
«Т?ЙЕТАБАН» ою-?рнегі т?йені? бас?ан ізін долбарлайтын к?рделі ою-?рнек. Ол кейде «?арта», «?ар?а», «?ызылайыр» ою-?рнегіне ??сайды. ?атар т?р?ан S т?різді екі сызы? ?атарласып ?осылмайды, т?йені? табанына ??сас екі жарты сопа?ша д??геленіп келетін ою. Т?йетабан деп аталатын к?п г?лді, ?лпек басты тікені бар есімдік ол да т?йені? табанына ??сас екі жарты, оны кей жерлерде «таба?» ?рнегі деп атайды.
«СЫ?АР?КЕШ» ою-?рнегі «сы?арм?йіз» оюында айтыл?андай, м?йізді? бір сы?ары етікті? басына ??сап, ?ай?иып, ?айталанып, шексіздікке ?ласа береді. Б?л ?рнек негізінен «?ош?арм?йіз» элементінен жасалады.
«БАЛДА?» ою-?рнегі б?ркіт ?ста?ан ?олды? білегіне киіліп т?ратын жо?ары басы балда? сия?ты жарты шы?ыр формасында келеді. Балда? ?рнегі бір-бірімен ?осыла, ше?берге ілмелене келіп, к?рделі ?рнек т?зейді. Б?л ?рнек киіз б?йымдарын ?шекейлеуде, кесте тігуде, зат бетіне оюлы бедер салуда ?олданылады.
«?АРМА?» ою-?рнегі к?дімгі балы? аулайтын ?арма?ты? ілмегін т?спалдайды. ?арма? ?рнегінде екі-?ш, кейде одан да к?п тарма? болады, оны кейде «з?кір та?ба» деп те атайды.
«ТАРА?» ?лгідегі ?рнек к?нделікті т?рмыста пайдаланылып ж?рген шаш тарайтын тара??а ??сайды. Б?л ?рнек на?ышына келтіріліп алаша, бас??рларда ?олданылады ж?не тара??а ??сас бірнеше жуан жола?тардан т?рады.
«?ОСАЛ?А» ою-?рнегі ?шекейлі тізілген мойын?а салатын монша??а ??сас болып келеді. ?аза? оюларыны? ішіндегі е? к?п тара?ан оюды? т?рі. ?те шебер келісім тауып ??растырыл?ан «?осал?а» оюлары бір т?тас композиция ?рнек ж?йесін жасайды. Ою-?рнек ал?аны?, сыр?аны?, ж?зікті? к?зіне салынып, кебінесе зергерлік б?йымдарда ?олданылады.
«СУ ?РНЕГІ» деп ?рбір ?рнекті беліп т?р?ан жола?ты айтады. Су ?рнегі екі ?атар сызы? аралы?ында ирек сызы? ар?ылы д??гелек, т?ртб?рыш бейнелерді жасайды. Б?л ою-?рнекті «бессауса?», кейде «бесг?л» деп те атайды.
«АЛАША», «АЛАМЫШ» ою-?рнектері жарыса жасал?ан к?п т?рлі-т?сті жола?тардан ??ралады. Кейде сол жола?тарды? ішінде геометриялы? фигуралар тектес не «м?йіз» ?рнектеріні? желілі т?рлерінен ??рал?ан т?рлі-т?сті оюлар болады. Б?л «аламыш» ?рнегі шахмат та?тасыны? алаша сызы?ы сия?ты жарыса салын?ан ?ыс?а, кейде ?зын сызы?тардан т?рады. Б?л ?рнек ши орауда, терме бауларда, кілем, алаша, с?йек ?рнектерінде кездеседі.
«АЙЫР» ою-?рнегі. «Ашат?я?», «айыр-т?я?» ?рнегі кейде «айыр» ?рнегі деп те аталады. Пішен ашалайтын айыр ??рал?а ??сас болып келеді.
«БОТАК?З» ою-?рнегі ?шекейлі композициясыны? ортасына салынатын немесе бірнеше ?айталанып келіп, шетін к?мкеретін жиектеме т?зейтін ою. Сырт пішіні ботаны? к?зіндей д??геленген ромбы?а ??сайтын геометриялы? ою-?рнек. Б?л орамалды? шетін к?мкеретін жиектеме т?зейді.
«?А??А» ою-?рнегі то?ыма б?йымдарында ?олданылады. Малды? ?урап ?ал?ан с?йегін т?спалдайды. Алаша, бас??р, бау, т.б. то?ыма б?йымдар негізіндегі ?рнек ретінде салынады.
«ОМЫРТ?А» ою-?рнегін кестелерден, ?рме шилерден, с?йек пен а?аштан жасал?ан б?йымдардан жиі к?реміз. Б?л ?рнек т?рі омырт?аны? т?рін т?спалдайды, ол ?р т?рлі ?йлесімде т?рленіп, ою компози?иясыны? ортасына ж?не жиегіне ?олданылады
«МҮЙІЗ» - қазақ оюының ең көне мәнері. Ою-өрнектің бұл элементі мүйізді мегзеуден шыққан. «Мұйіз» ою-өрнек кейде ұсақ, кейде ірі болып келеді. Ұсақ түрлері ағаш, сүйек, мүйіз сияқты нәзік қолөнер саласында қолданады. Ірі түрлері сырмақ, текемет, алаша, кілем, сәулет өнерінде сан түрлі мәнерде қолданылады. Мүйіз элементтері «аймүйіз», «қосмүйіз», «сыңармүйіз», «сынықмүйіз», «қырықмүйіз», «маралмүйіз», «еркешмүйіз», «қошқармүйіз» т.б. түрлерге бөлінеді. «Мүйіз» өрнегі үй жиһаздарында (кілем, сырмақ, текемет, алаша, көрпе, түскиіз, шымши), тұрмыстық заттарда (саба, шанаш, күбі, оқшантай, торсық, сандық т.б.), сондай-ақ қару-жарақтарда (қынап, оқшантай, торсық, садақ), киім-кешек, ат әбзелдерінде (ертоқым, айыл) қолданылады, жалпы бұл элементтің қолданбайтын жері жоқ десе де болады.
«ҚОСМҮЙІЗ» ою-өрнегі қойдың, ешкінің, сиырдың екі мүйізін ғана бейнелейді және кейде «ырғақ», кейде «ілмек» деп аталатын оюларды «қосмүйіз» дейді. Үй жиһаздары мен тұрмыстық заттарды, киім-кешек, қару-жарақтарды безендіру үшін пайдаланатын қой, ешкі, сиыр, бұғы, марал сияқты жануарлардың қос мүйізін бейнелейтін ою-өрнек. Қазіргі кезде «қосмүйіз» ою-өрнегін сәукелеге, айыр қалпақтың төбесіне, шетіне, қамзолдың алдыңғы жағына, етіктің қонышына салады.
«АРҚАРМҮЙІЗ» деп аталатын ою-өрнек қойдың мүйізін бейнелейтін оюдың түрі. Бұл элемент «қошқармүйізге» өте ұқсас, бірақ, оған қарағанда шиыршықтанып, тармағы одан көбірек болып келеді (кілем, тұскиіз, сыр- мақ, кесте, киім-кешек пен үй жиһаздарында кездеседі).
«ҚОШҚАРМҮЙІЗ» ою-өрнегі қойдың төбесі мен екі жаққа иіріле түскен мүйіз бейнесінде келіп, оның қолтық тұсынан қоидың құлағын долбарлайтын тағы бір шолақ мүйіз тәрізді екі буын шығып тұрады. Одан байқаған адамға қошқардың тұмсық бейнесі аңғарылады. Текемет, сырмак, басқұр, алаша, кілем, былғары, сүйек, ағаш, зергерлік бұйымдардың барлық түрлерінде кездеседі. Киізден жасалған бұйымдарда бұл ою түсті шүберектермен ойылып, құрақ, яғни аппликациялық өрнек түрінде де тігіледі.
«ҚЫРЫҚМҮЙІЗ» ою-өрнегі біріне-бірі жалғаса, тармақтала қосылған, кеп мүйізден құралған ою-өрнектің бір түрі. Ол көбінесе дөңгелек не төртбұрыш ішінде бейнеленеді, кейде бұтақтың ағашы тәрізді тармақталып, жайылып бейнеленеді. Бір-бірімен қосылған бірнеше тармақты көп мүйізді оюлардан құралады. (Тұскиіз, тон, кежім, сырмақ, текемет, архитектура сәулет өнерінде молырақ кездеседі).
«СЫНЫҚМҮЙІЗ» морт сынған тік төртбұрыш жасап, төрт рет ішке қарай иіледі. Бұл ою-өрнек кілемдерді, шилерді, басқұр мен алашаларды, сондай-ақ әр түрлі қалталарды безендіру үшін пайдаланылады, ал сырт көрінісі малдың сынған мүйізіне ұқсайды.
«ӨРКЕШ» ою-өрнегі түйенің қос өркешін бейнелейді. Сырмақ, текемет, тұскиіздерге салынатын ою-өрнек композициясында көбірек кездесетін элемент. Қазақ оюында мал мен аңның қос мүйізін, түйенің қос өркешін, биенің қос емшегін бейнелеу тек симметриялық тепе-теңдік үшін ғана емес, сонымен қатар береке-бірліктің, көбеюдің символын білдіреді.
«ШЫНЫГҮЛ» ою-өрнегі гүлді тұспалдап тұрады. Бұл өрнек «төртайшық», «итемшек» оюларына ұқсас келеді. «Шыныгүл» ою-өрнегі айға, мүйізге, жапыраққа ұқсас элементтерден құралған. Екі мүйіздің қайырылған екі ұшына жапырақ қондырылған, сол жапырақтар бірнеше рет сатыланып қайталанылып отырады.
«ШЫТЫРМАН» ою-өрнегі көп жапырақты есімдік пен көп тармақты мүйіз және геометриялық фигуралар аралас келетін күрделі өрнек. Мұндай өрнектер заттардың бетіне көп тармақ болып желіленіп келуі бүтін бір сюжетті (жайлау, орман, жазық дала, кең сахара) мегзеп жасалады.
«ТҮЙЕТАБАН» ою-өрнегі түйенің басқан ізін долбарлайтын күрделі ою-өрнек. Ол кейде «қарта», «қарға», «қызылайыр» ою-өрнегіне ұқсайды. Қатар тұрған S тәрізді екі сызық қатарласып қосылмайды, түйенің табанына ұқсас екі жарты сопақша дөңгеленіп келетін ою. Түйетабан деп аталатын көп гүлді, үлпек басты тікені бар есімдік ол да түйенің табанына ұқсас екі жарты, оны кей жерлерде «табақ» өрнегі деп атайды.
«СЫҢАРӨКЕШ» ою-өрнегі «сыңармүйіз» оюында айтылғандай, мүйіздің бір сыңары етіктің басына ұқсап, қайқиып, қайталанып, шексіздікке ұласа береді. Бұл өрнек негізінен «қошқармүйіз» элементінен жасалады.
«БАЛДАҚ» ою-өрнегі бүркіт ұстаған қолдың білегіне киіліп тұратын жоғары басы балдақ сияқты жарты шығыр формасында келеді. Балдақ өрнегі бір-бірімен қосыла, шеңберге ілмелене келіп, күрделі өрнек түзейді. Бұл өрнек киіз бұйымдарын әшекейлеуде, кесте тігуде, зат бетіне оюлы бедер салуда қолданылады.
«ҚАРМАҚ» ою-өрнегі кәдімгі балық аулайтын қармақтың ілмегін тұспалдайды. Қармақ өрнегінде екі-үш, кейде одан да көп тармақ болады, оны кейде «зәкір таңба» деп те атайды.
«ТАРАҚ» үлгідегі өрнек күнделікті тұрмыста пайдаланылып жүрген шаш тарайтын тараққа ұқсайды. Бұл өрнек нақышына келтіріліп алаша, басқұрларда қолданылады және тараққа ұқсас бірнеше жуан жолақтардан тұрады.
«ҚОСАЛҚА» ою-өрнегі әшекейлі тізілген мойынға салатын моншаққа ұқсас болып келеді. Қазақ оюларының ішіндегі ең көп тараған оюдың түрі. Өте шебер келісім тауып құрастырылған «қосалқа» оюлары бір тұтас композиция өрнек жүйесін жасайды. Ою-өрнек алқаның, сырғаның, жүзіктің көзіне салынып, кебінесе зергерлік бұйымдарда қолданылады.
«СУ ӨРНЕГІ» деп әрбір өрнекті беліп тұрған жолақты айтады. Су өрнегі екі қатар сызық аралығында ирек сызық арқылы дөңгелек, төртбұрыш бейнелерді жасайды. Бұл ою-өрнекті «бессаусақ», кейде «бесгүл» деп те атайды.
«АЛАША», «АЛАМЫШ» ою-өрнектері жарыса жасалған көп түрлі-түсті жолақтардан құралады. Кейде сол жолақтардың ішінде геометриялық фигуралар тектес не «мүйіз» өрнектерінің желілі түрлерінен құралған түрлі-түсті оюлар болады. Бұл «аламыш» өрнегі шахмат тақтасының алаша сызығы сияқты жарыса салынған қысқа, кейде ұзын сызықтардан тұрады. Бұл өрнек ши орауда, терме бауларда, кілем, алаша, сүйек өрнектерінде кездеседі.
«АЙЫР» ою-өрнегі. «Ашатұяқ», «айыр-түяқ» өрнегі кейде «айыр» өрнегі деп те аталады. Пішен ашалайтын айыр құралға ұқсас болып келеді.
«ҚАҢҚА» ою-өрнегі тоқыма бұйымдарында қолданылады. Малдың қурап қалған сүйегін тұспалдайды. Алаша, басқүр, бау, т.б. тоқыма бұйымдар негізіндегі өрнек ретінде салынады.
«ОМЫРТҚА» ою-өрнегін кестелерден, өрме шилерден, сүйек пен ағаштан жасалған бұйымдардан жиі көреміз. Бұл өрнек түрі омыртқаның түрін тұспалдайды, ол әр түрлі үйлесімде түрленіп, ою композиңиясының ортасына және жиегіне қолданылады.
