ІІ. О?ушыларды? білімін ба?ылау. О?ушылар ж?н, жібек талшы?ы туралы, одан мата алу тарихы ж?нінде ізденіп келген м?ліметтерін орта?а салады.
Таби?и ж?н талшы?тарын алу ?шін б?рын мал -шаруашылы?ымен ш??ылданатын Орта Азия, Закавказье, Украина, Сібір ж?не Волга жа?алауы негізгі ??ірлері саналатын.
Б?рын?ы ода?та пайдаланылатын ж?нні? 95-97%-і ?ойды? ж?ні.
?ой ж?нін арнайы ?айшымен немесе машинкамен ?ыр?ады. М?ндай ж?н ал?ашында ?те ?атты,кір,?йпала?тан?ан болады .То?ыма фабрикасына ж?нелтпей т?рып, ж?нді ал?аш?ы ??деуден ?ткізеді. ??деу ж?мыстары мыналардан т?рады: ж?нді сорттайды- талшы?тарды сапасы бойынша іріктейді; ?о?ымдарынан тазалап ,т?теді, ?опсытады,ысты? сабын сумен жуады;арнайы машиналарда кептіреді.
Иіру фабрикаларында ж?н талшы?тарынан жіп иіреді.
Талшы?тарды ??деп , мата алу ?шін,механикаландырыл?ан жабды?тар , автоматтандырыл?ан станоктар мен машиналар ?олданылады. Онда тегістеуші, иіруші, айналдырушы , ораушы, то?ымашы ж?мыс істейді.
Таби?и жібекті? –т?т, не еменні? жібек ??ртынан оралатын аса жі?ішке жіп, б?л жіптерді? ?зынды?ы 700-800 м, біра? ?те жі?ішке бол?анды?тан 3-тен 8-ге дейін ?абатталады , ?абаттал?ан жіп «аршылма?ан жібек» деп аталады. Жібек те ал?аш?ы ??деуден ?теді, ерекшелігі, жібек ??ртыны? арам ш?птерін ?лтіру ?шін жібек ??рты буланады, ыл?алын кетіру ?шін ысты? ауадан ?ткізіп, жібек желімін кетіру ?шін ж?не буланады. Бірнеше ?абат жібі бірге ?абатталып, жібек орайтын фабрикада оралады.
ІІІ. Жа?а саба?
Талшы?тарды? ??рамы.
Матаны? сапасы к?бінесе талшы?тарды? ??рамына байланысты. Матаны? сапасына талшы?ты? ?зынды?ы , жуанды?ы(жі?ішкелігі), мы?тылы?ы, ж?мса?ты?ы, иірілуі секілді ?асиеттері ?сер етеді. ?зын ж?не жі?ішке талшы?тан жі?ішке, мы?ты, біркелкі жіп алады. М?ндай жіптен то?ыл?ан мата да ж??а , берік, тегіс ?рі ж?мса? болып келеді. Ирек талшы?тар жа?сы жылу са?та?ыш ?асиетімен ерекшеленеді.
Матаны? негізгі ??рамына физикалы?-механикалы?, гигиеналы? ж?не технологиялы? ?асиеттері кіреді. Б?л ??рамдар б?йымны? с?нін та?да?анда ,??деуде ескеріледі.
Физикалы?-механикалы? ??рамына мы?тылы?ы, ?ыртыстануы, т?зімділігі жатады.
Матаны? беріктігі талшы?ты? мы?тылы?ына, жіпті? иірілуі мен то?ылуына байланысты.
Матаны? ?ыртыстануы талшы?ты? серпімділігіне, созыл?ышты?ы мен жіпті? иірілуіне байланысты.
Матаны? гигиеналы? ??рамы ауа ?ткізгіштігімен, жылу са?та?ышты?ымен,ыл?ал мен ша? ?ткізгіштігімен ерекшеленеді. Мата ?олдануына ?арай т?ра?ты гигиеналы? ??рамдар?а жауап беру керек. Мысалы,сырт киімге арнал?ан маталарды? ?сіресе ?ыс мезгіліне жылу са?та?ыш ?асиеті жо?ары болу керек. Іш киімдерге арнал?ан маталар ауа мен ыл?алды жа?сы ?ткізеді.
Жылу са?та?ышты?- адам денесінен б?лінген т?ра?ты жылуды са?тау.
Ша? ?ткізгіштік –матаны? ша?ды тез ?абылдауы. Б?л ?асиет к?бінесе матаны? о? бетіні? ты?ызды?ына байланысты. Егер матаны? беті тегіс, ты?ыз болса, онда ол аз кірлейді. Не??рлым бос,тесіктері к?п болса, керісінше , кірлегіш келеді.
Матаны? технологиялы? ??рамы тігін б?йымдарын дайындау кезінде бай?алады. Ол матаны? отыруы, тез сетінгіштігі, тігістерде жіпті? ыдырауы ж?не ыл?алды-жылумен ??деуде пішініні? ?згеруі ар?ылы білінеді.
Матаны? отыруы (шууы) –ыл?алды-жылу ??деуде, жу?ан кезде матаны? ?лшемі кішірейеді.
Матаны? сетінеуі мен жіпті? ыдырауы- жіпті? серпімділігі мен тегістігіне, жіптерді? ай?асуына байланысты. М?ндай ?асиеттерді к?бінесе денеге жабыстыра тігілетін киімдерде ескеру ?ажет.
Оқушылармен амандасу. Сабаққа дайындығын тексеру. Жаңа сабақ тақырыбын хабарлау.
Оқушыларды топқа бөлу: жүн, жібек
ІІ. Оқушылардың білімін бақылау. Оқушылар жүн, жібек талшығы туралы, одан мата алу тарихы жөнінде ізденіп келген мәліметтерін ортаға салады.
Табиғи жүн талшықтарын алу үшін бұрын мал -шаруашылығымен шұғылданатын Орта Азия, Закавказье, Украина, Сібір және Волга жағалауы негізгі өңірлері саналатын.
Бұрынғы одақта пайдаланылатын жүннің 95-97%-і қойдың жүні.
Табиғи жүн қой ,ешкі, түйеден алынады. Жүн матаны көбінесе қой жүнінен жасайды, өйткені еліміздің барлық бөлігі қой шаруашылығымен шұғылданады.
Қой жүнін арнайы қайшымен немесе машинкамен қырқады. Мұндай жүн алғашында өте қатты,кір,ұйпалақтанған болады .Тоқыма фабрикасына жөнелтпей тұрып, жүнді алғашқы өңдеуден өткізеді. Өңдеу жұмыстары мыналардан тұрады: жүнді сорттайды- талшықтарды сапасы бойынша іріктейді; қоқымдарынан тазалап ,түтеді, қопсытады,ыстық сабын сумен жуады;арнайы машиналарда кептіреді.
Иіру фабрикаларында жүн талшықтарынан жіп иіреді.
Талшықтарды өңдеп , мата алу үшін,механикаландырылған жабдықтар , автоматтандырылған станоктар мен машиналар қолданылады. Онда тегістеуші, иіруші, айналдырушы , ораушы, тоқымашы жұмыс істейді.
Табиғи жібектің –тұт, не еменнің жібек құртынан оралатын аса жіңішке жіп, бұл жіптердің ұзындығы 700-800 м, бірақ өте жіңішке болғандықтан 3-тен 8-ге дейін қабатталады , қабатталған жіп «аршылмаған жібек» деп аталады. Жібек те алғашқы өңдеуден өтеді, ерекшелігі, жібек құртының арам шөптерін өлтіру үшін жібек құрты буланады, ылғалын кетіру үшін ыстық ауадан өткізіп, жібек желімін кетіру үшін және буланады. Бірнеше қабат жібі бірге қабатталып, жібек орайтын фабрикада оралады.
ІІІ. Жаңа сабақ
Талшықтардың құрамы.
Матаның сапасы көбінесе талшықтардың құрамына байланысты. Матаның сапасына талшықтың ұзындығы , жуандығы(жіңішкелігі), мықтылығы, жұмсақтығы, иірілуі секілді қасиеттері әсер етеді. Ұзын және жіңішке талшықтан жіңішке, мықты, біркелкі жіп алады. Мұндай жіптен тоқылған мата да жұқа , берік, тегіс әрі жұмсақ болып келеді. Ирек талшықтар жақсы жылу сақтағыш қасиетімен ерекшеленеді.
Матаның құрамы талшықтардың құрылысына, жіптерінің айқасуына және сәндік ерекшелігіне (бояу) байланысты.
Матаның қасиеттері
Матаның негізгі құрамына физикалық-механикалық, гигиеналық және технологиялық қасиеттері кіреді. Бұл құрамдар бұйымның сәнін таңдағанда ,өңдеуде ескеріледі.
Физикалық-механикалық құрамына мықтылығы, қыртыстануы, төзімділігі жатады.
Матаның беріктігі талшықтың мықтылығына, жіптің иірілуі мен тоқылуына байланысты.
Матаның қыртыстануы талшықтың серпімділігіне, созылғыштығы мен жіптің иірілуіне байланысты.
Матаның гигиеналық құрамы ауа өткізгіштігімен, жылу сақтағыштығымен,ылғал мен шаң өткізгіштігімен ерекшеленеді. Мата қолдануына қарай тұрақты гигиеналық құрамдарға жауап беру керек. Мысалы,сырт киімге арналған маталардың әсіресе қыс мезгіліне жылу сақтағыш қасиеті жоғары болу керек. Іш киімдерге арналған маталар ауа мен ылғалды жақсы өткізеді.
Ылғал өткізгіштік –матаның қоршаған ортадан ылғалды қабылдау қабілеті.
Жылу сақтағыштық- адам денесінен бөлінген тұрақты жылуды сақтау.
Шаң өткізгіштік –матаның шаңды тез қабылдауы. Бұл қасиет көбінесе матаның оң бетінің тығыздығына байланысты. Егер матаның беті тегіс, тығыз болса, онда ол аз кірлейді. Неғұрлым бос,тесіктері көп болса, керісінше , кірлегіш келеді.
Матаның технологиялық құрамы тігін бұйымдарын дайындау кезінде байқалады. Ол матаның отыруы, тез сетінгіштігі, тігістерде жіптің ыдырауы және ылғалды-жылумен өңдеуде пішінінің өзгеруі арқылы білінеді.
Матаның отыруы (шууы) –ылғалды-жылу өңдеуде, жуған кезде матаның өлшемі кішірейеді.
Матаның сетінеуі мен жіптің ыдырауы- жіптің серпімділігі мен тегістігіне, жіптердің айқасуына байланысты. Мұндай қасиеттерді көбінесе денеге жабыстыра тігілетін киімдерде ескеру қажет.
ІҮ. Практикалық жұмыс. 1) Маталар қасиетін анықтау
Нұсқаулық карта таратылады. Қауіпсіздік ережелері еске түсіріледі.
Мата үлгілерінің сыртқы көрінісінен қайсысының беті жылтыр, қайсысы күңгірт екенін анықтау
Әр үлгінің бетінің қаттылығы мен жұмсақтылығын анықтау
Әр матаны алақанмен 1-2 минуттай қысып тұрып, матаның қыртыстанғыштығын анықтау
Мата шеттерінен жіпті инемен суыртпақтап, матаның сетінеуін анықтау
Суыртпақтап алынған жіптердің үзілу нәтижесін байқап, мықтылығын анықтау
Су құйылған ыдысқа салып, матаның ылғалсорғыштығын анықтау
Алынған мәліметтерді кестеге толтыру
Маталар қасиеті
мақта
зығыр
жүн
жібек
Жылтырақтығы
күңгірт
жылтыр
жұмсақтығы
жұмсақ
қатты
Физико-механикалық
Мықтылығы
орташа
жоғары
Қыртыстануы
орташа
жоғары
Тез тозуы
орташа
орташа
Гигиеналық
Ылғалсорғыштығы
жоғары
жоғары
Шаңсорғыштығы
орташа
төмен
Жылуқорғағыштығы
орташа
төмен
Технологиялық
Қысқаруы
орташа
орташа
Сетінеуі
төмен
орташа
Сырғанақтығы
төмен
төмен
2. Маталардың жағымды, жағымсыз қасиеттері. Жүннен, жібектен алынған маталардың артықшылығы мен кемшілігін анықтау. Кемшілікті жою тәсілдерін ойлап табу. Өз маталарын мадақтау (жарнама).
Маталар
Жағымды қасиеттері
Жағымсыз қасиеттері
Жағымсыз қасиеттерді кеміту
Мақта
Ылғалды жақсы сіңіреді, тез кебеді, жеңіл жуылады, киіп жүруге ыңғайлы
Жуған кезде қысқарады, қыртысталады
Зығыр
Өте берік, ылғалды жақсы сіңіреді
Қатты қыртысталады, жуғанда қысқарады
Жүн
Жібек
Ү. Сабақты бекіту.
Негізгі түсінік
Қосымша түсінік
Негізгі түсінікке - өздері алған білімдерінің негізгілерін жазады. Қосымшаға – топтан алған ақпараттарын жазады.
Ортадан 1 оқушы шығып түсіндіреді. Алған мәліметтерін бекіту негізінде екі топ бір-біріне жіңішке ( оңай), жуан ( қиын )сұрақтар қояды.
Қасиеттері Құрылымы
Түрлері Құрамы
ҮІ. Қорытынды. Оқушыларды бағалап,үйге тапсырма беру. Сабақ аяқталды.
