Просмотр содержимого документа
«САЛТ-Д?СТ?Р Ж?НЕ ?АЗІРГІ КОСТЮМ ?аза?ты? ?лтты? киімдері»
САЛТ-ДӘСТҮР ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КОСТЮМ
Қазақтың ұлттық киімдері
Қазақтың ұлттық киімдері халқымыздың өмір тіршілігімен, философиясымен, дәстүрі және әдет-ғұрпымен тығыз байланыста дамыды. Ұлттық киімдер үздіксіз (эстетикалың жағынан) жетілдіру процесін бастан кешірді, оның пішіні, түр-түсі, конструкциясы көп ғасырлық тәжірибеден өтті. Халық өзінің эстетикалың талаптарына, іс-әрекетіне, тұрмысына, географиялың және климаттың ерекшілігіне сәйкес киім пішінін жасап, оны сақтап калды.
Ұлттық киімнің негізгі мазмұны, құндылығы - оның демократиялығында, функционалдылығында, пішін логикасы мен конструкциясында, рационалдығы мен тұтастығында.
Ұлттың киімнің барлық құрамдас бөліктері (бас киімі, иығы, белдігі және сыртқы киімі, аяқ киімі, безендірілуі) бірін-бірі толықтырып біртұтас көркем ансамбль құрайды (45-сурет). Оған көркем сипаттағы құрылым тән. Халқымыздың ұлттың киімдерінің мата дайындау тәсілінен, киім түрлерінің әр түрлі пішімі мен кестеленуінен, аппликациялауынан, нәзік ойықтарынан халықтың рухани мәдениетімен астасқан маңызды дәстүрлік жай-күй орын алған.
Ұлттың киімде жеке бөліктері мен компоненттері үйлесім тапқан. Ұлттық киімдегі ритмикалың силуэтті сызықтардың түр-түсі табиғи түспен үйлесіп, тұтас айқын көрініс беретін, маңызды рөлді атқарады (46-сурет). Ол пішін көркемділігімен, сымбаттылығымен, сәнді өрнектерімен өте әсем көрінеді.
Қазақтың ұлттық киімдерінде халықтың этникалық тарихы, әлеуметтік-экономикалық және климаттық жағдайы, салт-дәстүрлері көрініс тапқан. Қазақтар құланның, сайғақ пен арыстанның, сондай ақ жанат пен сусардың, бұлғынның, су тышқанның, ақ тышқанның және күзеннің терілерін бағалаған. Ақ тышқан мен бұлғынның терісі өзге аң терісінен гөрі қымбат бағаланған. Теріден сыртқы киім тігілген. Оның жалпы атауын қазақ тон деп атаған (47-сурет). Аң терісінен тігілген сыртқы киімді ішік деп атаған. Жанат ішік - жанат терісінен, түлкі ішік - қара түлкі терісінен, қызыл алтай түлкісі ішігі- қызыл алтай түлкісінің терісінен дайындалған. Түкті жібектен тысталған былғары ішік қалыңдық жасауының ең қымбатты бағалы бұйымдарының бірі болды, бұл бұйым «бас тон» деп аталды. Қазақтар аққу, гагар (теңіз ңұсы), көк құтан жүнінен тон жасау әдісін де білді. 1879 жылы Ақмолада қазақтың қол өнері көрмесінде гагар жүнінен жасалған тон эспонатқа қойылды. Гагар терісінің жүнін таңдай білу үшін және жақсы өңдеу үшін ерекше қабілеттілік қажет. Сақ дәуірінде дәстүр бойынша аққу мамығынан жасалған бақсылар киетін шекпен мен күртешеге көңіл бөлінді. Былғары тондар шұғамен, қамқамен, жібекпен тысталып, матаның түсімен ерекшеленді. Тек атақты адамдар ғана құндыз терісінен жасалып, көп шұғамен тысталған көк тон киді. Кең әрі сәл ұзынырақ жағалы тондар құлын терісінен тігілді, ол жарғақ тон деп аталды. Тон ешкі терісінен де дайындалған. Олардың ұзын қылшығын жұлып тастап, түбітін қалдырды. Мұндай теріден жасалған тон қылқа жарғақ деп аталды. Ешкі терісінен қазақтар күдері иледі, шапан, жеңіл шекпендер, шалбарлар тікті. П.С. Паллас айтқандай, «қазақтардың киімі бәрінен бұрын, өңделген ешкі терісінен дайындалған». «Ешкі терісі жұмсақ әрі жауын-шашынға төзімді. Ешкі терісі сыртқы киімге өте қолайлы», -
деп жазды И.П. Фальк. Сол сияқты А.И. Левшин де ешкі терісінен дайындалған шапандар өте ыңғайлы екенін, ылғал өткізбейтінін, желмен жауын-шашыннан қорғайтынын жазады.
Киіз — ежелгі мал шаруашылығымен айналысқан қазақтардың дәстүрлі әрі ең көне матасы. ХҮІ ғасырға тиесілі жұқа киізден дайындалған киімдер қазақтың ұлттық киімін зерттеушілердің еңбектерінде талданған.
Қазақтар қой жүнінен басқа түйе жүнінен де киім дайындаған. Мұндай киімнің көне түрінің бірі - шекпен, ол - жауын-шашыннан, бораннан, табиғаттың жағымсыз құбылыстарынан қорғану үшін түйе жүнінен дайындалған кең әрі ұзын киім. Шекпенді боялмаған түстен (сары, ақ) және көк, ал қызыл түске немесе басқа түстерге бояп дайындаған. Сәнді шекпенді, әдетте, боялған жүннен жасады, тігістерін жіңішке алтын не күміс оқамен безендірген.
Шапан (ІХ-ХІУ ғасырларда) - қазақтардың негізгі және байырғы киімі (48-сурет). Оны әйелдер де, ерлер де киген. Халаттар тек күдеріден ғана тігілмеген, сонымен бірге басқа жақтан әкелінген жібек, жүнді және мақта-матадан да тігілген. Орыстарда халатты кафтан деп атайды. Ерлер мен әйелдерге арналған қазақ костюмінің құрамдас бөлігі - былғарыдан, барқыттан, жібектен, жүннен жасалған белдік. Осындай белдіктің әшекейлі түрі - кісе. Бұл бұйым әйелдердің өте кең және сәнді белдігіне ұқсас. Негізінен, әйелдер белдігі жібектен жасалады. Белдік сәнді тоқылған жібек матадан, түйе жүнінен, ешкі түбітінен тоқылған. Әйелдер белдігіне барқыт та қолданылды. Інжумен тігіліп барқыт пен жібектен дайындалған қапсырмалы белдік амар белдік деп аталды. Сондай-ақ жұмсақ маталардан белбеулер тігілген.
Қазақ ұлттық киімінің құрамына аяқ киімдер де енді: етіктер, кебістер т.б. Салт атқа мініп жүру үшін күміс жапсырмалы қаңылтырмен безендірілген жеңіл етік - кебіс-мәсі қолданылды. Әйелдер етігі жібекпен әдіптеліп, қызыл не жасыл нефтиден тігілген. Әйелдер мәсі, кебістері ұсақ күміспен өрнектелген. Қазақ ұлттық киімдерінің зерттеушісі және білгірі Р.Ходжаеваның пікірінше, ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда ше- телде туника тәріздес кең иінішті киімдер болды. Ұзын жеңді кең көйлек — жейде (ашық үшбұрышты ойыңты, сол матадан жүрмеленген жолақты) тікелей киілген. Оның жағасы жабың жейде түрі де тігілген. Дегенмен, XIX ғасырдың ортасынан бастап кең пішілген, иығы ойылып тігістелген, жейденің кеудесі тік ойылып, кестелеңіп кең қайырылған немесе кішкентай тік жағалы жейделер кеңінен тараған. Әуелі жейденің бас ойығын тегістеп, екі жағынан шымқап тігілген байлам жасады, кейіннен өңіржиек тігіліп, ойың баулы түймелер салынды.
Бұрынғы кезде қазақ әйелдері де пішімі туника тәріздес кең көйлектер киген, бірақ олар ерлердің жейдесіне қарағанда ұзынырақ және кеңірек болған.
45-сурет. Үйлену тойына 46-сурет. Ерлердің сәнді
арналған әйелдің киімі киімі — шапан
Қазақ киімінде көшпенді және отырықшы, жартылай отырықшы халықтың кәсібіне сай жинақталған негізгі принциптері мен көркем ойлау жетістіктері өрнектелді. Онда халықтың қарқынды өмірі, эстетикалық идеалы көрініс тапты, қазақ халқының тарихи қалыптасуына негіз болған этникалық ерекшеліктердің әсері болды. Мысалы, түрік-қыпшақ этносына киімді сол жаққа қарай қаусыру, шапанды көмкеру, оған гүлді сызықтар орналастыру, әйелдердің кимешектерін ойық шетімен басқа дейін кестелеу тән. Олар арқадан төмен қарай ұшбұрышталған күләпара түрінде түсірілген. Ба- лалардың, қыз балалардың, әнші-ақындардың бас киімінің үкімен сәнделуін ғалымдар ұрпақтан-ұрпаққа жеткен, ата-бабаларымыздан қалған пұтқа табынушылықтың көрінісі деп есептейді.
Тұрмыс құрған әйелге ашық матадан, желбіршекті не кестелі көйлек киюге рұқсат етілмеген. Жас келіншектер көйлек үстінен сәнді әрленген, тығыз матадан тігілген жеңсіз көкірекше киген, екі иығын толық жауып тұратын ақ матадан тігілген жаулық тартқан.
Қазақ киімдерінен көршілес халықтардың - орыс, татар, қарақалпақ, алтайлықтардың әсерін де байқауға болады, оның өзбек, түрікмен, қырғыздардың ұлттық киімдерімен ұқсастығы да бар. Әсіресе, бұл ұқсастық- тар ерлер бешпентінің пішімінен, тұтас пішілген шапандардан, етік пен тақия үлгілерінде, күліштелген әйел көйлегінде байқалды.
Барлық халықтардың ұлттық киімдері сияқты қазақ киімдері эволюциялық өсу жолымен дамыды, оның дамуының негізгі пішіндері қоршаған орта
әсерінен, аптап желді, қатты аязды сахара тіршілігі жағдайына, көшпелі тұрмысқа, үнемі ат үстіндегі еркін қимыл-қозғалысқа лайықты киім қажеттілігінен туындады. Далалық аймақтағы ауқатты адамдардың киімдері сәнді де өте айшықты етіп дайындалуымен ерекшеленеді. Бұл
киімдер алтын және күміс жіптермен әдіптеліп, маржан- алтын не күміс жалатылған қаңылтыр металдармен әшекейленді.
.Қазақ ұлттық- киімдерінде белгілі бір жас айырмашылықтарына байланысты сәнді киім мен күнделікті тұрмыстық киім арасында өрескел айырмашылық болды.
Сәнді көйлектің күнделікті тұрмыста киетін көйлектен еркін пішімі, бас киімі мен сәнді әшекейлеу көлемі жағынан айырмашылығы болды. Күнделікті тұрмыстық көйлек қарапайым матадан дайындалса, сәндік көйлек тігуге барқыт, жібек, қамқа, қымбат былғары жұмсалды (49,50-сурет).
Қазақ ұлттық киімдерінің жіктелімі
Қазақ халқының ұлттың киімдері ерлер, әйелдер, балалар киімі, жеңіл және сыртқы киімдер, сондай-ақ маусымдық, мерекелік, күнделікті тұрмыстық киімдер болып бөлінеді.
Қазақ ұлттық киімдерінің ішінде, әсіресе әйелдер киімдерінің, силуэт, пішім және әшекейлеу тәсілдерінің ұқсастығымен қоса, пропорциясында, мата таңдауда, оның түсінің үйлесімділігінде айырмашылықтар болады. Әр аймақта киім әр түрлі тігілді, бірақ бойжеткен қыздардың киімінің жас келіншектің киімінен немесе жасы ұлғайған әйел киімінен айырмашылығы болды.
Күнделікті көйлек - бұл мықын жағы жиі бүрленген, етегі өте толқынды, үлпілдеген жеңіл матадан жасалған бойжеткен қыздардың күнделікті киетін көйлегі. Жеңі ұзын, бүрмеленген, жағасы дөңгелек, ашық.
Оңтүстіктің бойжеткендері Сарыарқадағы құрбыларына қарағанда, тік силуэтті 2-3 қатпарлы жеңіл көйлектер киді желбіршек орнына белдемшелер киді. Кейде қатпардан жоғарырақ ұсақ желбіреуіштер, барқытты камзол, тері калош- кебіс киді. Басына ұзын әрі жиі шашақты жібек орамал жамылды, кейде шапка қасаба киген.
Бойжеткен киіміне алтын және күміс жіптермен, інжу-маржан моншақтармен, алтын, күміс әшекейлер мен, қымбат тастармен көмкерілген жапсырмалар ерекше сән береді, бас киімдеріне үкі тағылды.
Күйеуге шыққан әйел (әйел және ана болған соң), әдет- ғұрып бойынша бойжеткен қыздың киімінен көрі ұзынырақ, желбіршексіз көйлек киген.
51-сурет. Әйелдердің желбіршекті көйлегі
Күйеуге шыққан әйел шашын, әсіресе, маңдай шаштарын, басқалардың көзінен жасыруы тиіс болған. Күйеуге шыққан әйелдің үйден жалаңбас шығуына және шашын екі өрім немесе көп өрім етіп өруіне тыйым са- лынған. Бас киім - (кимешек) кию жөне оның әр түрі
сұлама, күндік, орамал тарту дәстүрге айналған.
Қысты күнгі әйелдер киімі жинақталымына алып- салмалы астары бар барқыттан жасалған шапан енеді, ал ауқатты әйелдер өздерінің әл-ауқатын көрсету үшін аң терісінен жасалған ішік киген. Бұл орамалмен немесе бас киіммен, бөрікпен (аң терісінен жасалған) толықтырылған. Әйелдер аяқтарына жылы етік киді.
Әйелдер киімінің бір бөлігі шалбар — дамбал болып саналады, ол тұтас бір матадан (пішімі тік сызықтар болып келеді) тігіледі. Осылай сыртқы шалбарлар да тігілген.
Өзбек-тәжік шалбарларына қарағанда, қазақ шалбарлары кеңірек және қысқарақ. Оны етіктің ішіне салып киген.
Өткен ғасырларда Қазақстанның оңтүстігінде және Жетісуда кең белдемше түймеленген немесе қапсырмаланған, барқыт не жұқа шұғадан жасалған, осы мата түстес кең, тығыз белдікпен жиналған. Белдемше біз кестемен кестеленеді, кейде қымбат былғарымен әрленеді. Оның бір түрі - шалғы деп аталады, ол мықынды кең ызбамен екі орап байлайды.
Орталық және Солтүстік Қазақстанның әйелдері талғамға сәйкес камзол астынан ұсақ күміспен, арнайы шытырмен (күміс оқамен ойып жасалған әшекей) әшекейленген көйлек киген.
Қазақстанның Оңтүстік шығысында көйлектің қиығы бойымен мойын ойындысынан етекке дейін жапырақ тәріздес жіңішке тана - жарма тігілген. Осындай көйлек мойын тұстан бір үлкен өрнекті түймемен - танамен ілгектелген. Қазақстанның батысында көйлектің жағасына металды әшекей — тамақша тігілген, ал камзолға - күміс тиын тәріздес ілмектер, кішкентай шынжырлы маржандар тағылған. Жасы ұлғайған әйелдер еркін пішімдегі астарлы көйлек (жөн көйлек) үстінен камзол киген. Әдіптелген ойықша қалталы ұзын , жеңсіздер киген. Орталық Қазақстанда олар бірқатар , боп күміс түймелермен түймеленген. Ал, оңтүстік шығыста қарапайым ғана сәтеннен не шыттан жасалған бел- беумен белдерін бұған . Қыздар киген бөрік салпыншақ әшекеймен немесе үкінің, көк құтанның немесе тауыстың қанатымен сәндендірілген. Қазақтар мұны «қамшат бөрік» деп атаған. Ал, алтынмен әдіптелген бөрікті «алтын бөрік», маржанмен әшекейленген бөрікті «қалмаржан бөрік» деп атаған. Төбетей-тақия — барқыттан, қамқадан тігілген, алтын, күміс жіппен кестеленген жазғы жеңіл бас киім. Ертеде оның шетін құндыз тиін терісімен қаптап тігіп, күміс және алтын (тесьмамен) ызбамен көмкерген. Әйелдердің бас киімі ішінде ең негізгісі - үйлену тойында киілетін бас киім - сәукеле.
Сәукеле - XIX ғасырдың соңына дейін қолданылған ертедегі киімнің бірі. Я.И. Ибрагимовтың сипаттауынша: «Сөукеле - күміс және алтын тиынмен, маржанмен, інжумен әшекейленген конус тәріздес биік етіп жасалған бас киім. Оның ұзындығы — 1,5 аршын. Бұл бас киімді алғашқы үйлену кезеңінде, бір жылға жуық уақыт киген, сонан соң төрт не бес жыл бойы, тек қана үлкен той-томалақтарда киген. XIX ғасырда қымбат сәукелелер мың сомға дейін немесе таңдаулы жүз аттың құнына дейін жеткен».
Күйеуге шыққан соң, бір жылдан кейін әйелдер өте қарапайым әрі төзімді де қолайлы бас киім - желек таққан. Бұл конус тәріздес тірегі алтын және күміс немесе әр түрлі түсті танамен әшекейленген, жарқыраған матадан тігілген, алтын күміс жіппен көмкерілген, фольгамен қапталған сәукеленің бір түрі.
Ана болғаннан кейін жас келіншек үшінші бас киімге көшеді. Бұл ақ матадан тегіс етіп тігілген кимешек.
52-сурет. Күйеуге шыққан әйел киімі
54-сурет. Ою-өрнекпен кестеленген әйел бешпенті
Шалбардың жоғарғы жағын белдік тағу үшін қайырып қояды. Ішкі көйлектің сыртынан жігіт дене бітіміне сай тігілген жеңіл бешпент (солтүстікте және Шығыс Қазақстанда осылай киінген) киген немесе иық жағынан түймеленген жеңсіз не жеңді (кеудеше) көкірекше (Батыста, Орталық Қазақстанда) киген.
Оңтүстік Қазақстанда бешпент жамбастан сәл төмендеу, мықынға жабысыңқырап тігілген, жоғарғы жағынан бір ғана түймемен түймеленген. Осы бешпентке сөйкес тік жағалы жұқа мақта-матадан көйлек тігілген, ол қиғаштау түймеленіп, белдікпен шалбарға салынған.
Жігіттің киім жинақталымы, шалбарының түймеленуі, кең белдікпен белдіктену XIX ғасырда орыс пішімінің әсерінен пайда болған.
Жас жігіттің бешпенті, сайғақ құлын терісінен жасалған бізкестелі шалбары кең таралған. Маусымға байланысты бешпенттер жылы етіп жасалынған. Қыс түсісімен еркектер қой не қасқыр терісінен дайындалған тұлыпқа оранып, бастарына түлкі терісінен тігілген тымақ, аяқтарына ауыр былғары етік - саптама киген. Қой терісінен жасалған тұлып тері және жүнді астар- мен түймеленген, күпімен сирек ауыстырылған. Күпі — қазақтардың, әсіресе, мал бағушылардың ең ежелгі киімінің түрі.
Ерлер киімі жинақталымының құрамына ежелден бері келе жатқан киізден дайындалған кебенек енеді. Бұл киімді қыстық киімнің сыртынан малшылар киген.
Ерлердің сыртқы киіміне түймелер қадалмаған себепті оған белдік тағу қажет болды.
Ерлер бас киімі. Ерлер бас киімдерінің негізгі түрі болып ернеуі үлбірмен көмкерілген, дөңгелек пішінді бөрік саналған. Оның құндыз бөрік, пұшпақ бөрік, қара бөрік және т.б. түрлері бар. Олар материалдарына, пішім бөлшектеріне қарай ажыратылады.
56-сурет. Ерлер тақиясының түрлері
57-сурет. Беделді адамдардың бас киімі — сәукеле-қалпақ
Далалық жерлерде түлкі тымақ, аң киізден жасалып, қара барқытпен өрленген қалпақ, пішіні құлақшын тәрізді астарлы жалғабай, далбай, қалқаны өрнекті тігістермен әшекейленген дөңгелек тақия таптырмас бас киімдер түрі саналған.
Шығыс Қазаңстанда ерлер тақияны астынғы бас киім ретінде міндетті түрде киген. Оларды сапасы және түсі әр түрлі маталардан тіккен. Әдетте олар жұқа маталармен астарланған, кейде олардың арасында жүн немесе мақта салынған мата қабаттары болған. XIX ғасырдың екінші жартысында ең көп таралған тақиялар түрінің төрт үшбұрышты қимадан түратын қалқаны мен төбесінен 5-7 см енділікке аузы сәл кеңейтілген. Бас киімнің келесі түрі қалпақ Қазақстанда бүгінгі күнге дейін жазғы бас киім ретінде сақталған. Оны ақ киізден тіккен. Кейде киіздің түсін одан да ағарта түсу үшін киізді басу барысында бор сепкен. Қалпақ пішіміне қарай үш түрге бөлінеді. Бірінші түрі артына бір тігіс түсірілетін, жарты шеңбер түрінде пішілген. Сайының бүйіріне тіліктер түсіріліп, тілік ені мен жиектері қайтарылған. Қалпақтың екінші түрі - зәкірдің бейнесін елестетіндей пішінді, төбесі биік, тар, дөңгелекті. Қалпақтың тігілмеген жарты ай пішінді ернеуі аса кеңейтілген және жалпақ жиек ретінде қайырылған. Төбесінің жоғарғы бөлігі екі немесе төрт бірдей қималардан тұрады. Қалпақтың осы түрі XVIII ғасырда кездесіп, XIX ғасырдың жартысынан бастап жойыла бастады. Қалпақтың үшінші түрі бірдей ұшбұрышты пішінді төрт бөліктен құрала-
ды, тігу барысында төбесі дөңгелетілген конус тәрізді болуы жоғарғы бөлігінің қималарын безендіруге байланысты.
58-сурет. Ерлердің қыстық бас киімдері
Ерлер аяқ киімдері. Ертеректе ер адамдар оңы мен солы айырылмайтын, бір аяғынан екінші аяғына ауыстырып кие беруге болатын етіктерді ұзақ уақыт киген. Қазаң халқының етіктерінің оң сыңары мен сол сыңарына ажыратылатын түрлері кейінірек, еуропа мәдениетінің әсерімен пайда болды.
Көшпелі қазақтар арасында ең көп таралған ерлер аяқ киімдерінің негізгі түрі болып саптама саналған. Ол үй жағдайында иленген, өңделген былғарыдан жасалған. Саптама ішінен балтырды жөне тізені аяздан және желден сақтап тұратын киізден тігілген байпақ киілген. Аяң киімдердің ең жоғары сапалы түрі ретінде көк сауыр есептелген. Ол ең сапалы жасыл түсті шегреннен, жұмсартылған былғарыдан дайындалған. Мәсіні негізінен қариялар киген, сыртқа шығарда мәсінің үстінен кебіс кию міндетті саналған. Кедейлердің киген аяқ киімдері иленбеген теріден жасалған, олар сандалдар, шоқай деп аталынған. Олар сондай-ақ тас үстінде жүргенде шоқайды күтіп кию үшін сыртынан шарық деп аталатын етік киген.
59-сурет. Ерлер киімінің толық жинақталымы
61-сурет. Күдеріден жасалған ерлер шалбары
62-сурет. Ерлердің 63-сурет. Ерлер шапанының
сәнді шапаны сәнді нұсқасы
5.3. Салт-дәстүр — қазіргі заманғы киім дизайнының қайнар көзі
Дизайн стиль қалыптастыру процесінде көркемдік пішін қалыптастырудың әр түрлі аспектеріне тікелей ңатысты бола отырып, ұлттық дәстүрді де есепке алады.
Ұлттық киімнің пішіні мен құрылымы, оның элементері әрқашанда мата түріне, оның созылымдық (пластикалық) сипатына, фактурасына, ою-өрнегіне, түсіне бағынышты. Киімнің конструкциялың принциптерінің шешімі, алдын ала ойластырылған жоба, пішім мен сәннің сөйкестігі, мата мен пішін қолданысының үйлесімділігі киімнің жаңа үлгісін жасауда дизайнерлік шешімнің үлгісі болып табылады.
Қазіргі сән үлгілерінде ұлтаралық белгілерге қоса, әр елдің өзіне тән интернационалдық тұрмыс-салттық ерекшеліктер, ұлттық мәдениет түрі, ұлттық дәстүрі көрініс тапқан. Ұлттық киім халықтық өнер сияқты қазіргі модельдеу үлгісін дамытып, әрі байыта отырып, онымен сіңісіп кететінін уақыт көрсетті. Суретші- сәнгердің ұлттық өнердің заңдылығын терең түсіне отырып, дәстүрді жаңаша ойлауы шығармашылық іс- әрекетіне жаңа бағыттар ашады.
Жаңалыққа ұмтылушылық мәдениет пен техника дамуында негізгі қозғаушы күш болып саналады. Бүл жағдайда шығармашылық үшін белсенді әрекет жасау құралы болып халық философиясын бойына жинақтаған ұлттық киімдер саналады. Мәдениеттің бір құрамдас бөлігі ретінде киімді модельдеу де ұлттық бояуға, нақышқа, ұлттық сипатқа ие болуы тиіс.
Ұлттық киім ансамблінің сәнді құрылымдық және көркемдік-бейнелілік бірлікке қол жеткізуінің тәсілдері мен құралдары оларға терең талдау жасауды қажет етеді.
Оған түстер мен қарама-қарсы түстердің үйлесіміне және конструктивті сызықтар жасаудың пластикасы мен айқын силуэтті сызықтардың сөйкестігіне негізделген мүсіншілік пен пластикалық приндиптер жатады. Костюмнің түрлі безендірілуі мен кию тәсілі оған шат-шадыман, көңілді мерекелік көңіл күй немесе байыптылық, салмақтылық сипат берді.
Ұлттық киім мен оның элементтері (бас киімдері, иың және белдік бұйымдары, сәнді әшекейлері т.б. аксессуарлары) республиканың барлық әлеуметтік топтары арасында әрқашан үлкен сұранысқа ие. Дәстүрлі киім үлгілері Республикада өткізілетін түрлі ұлттық мерекелерде («Наурыз», «Республика күні», «Тәуелсіздік күні»), түрлі әдет-ғұрып дәстүрлерде («Бесік той», «Шілдехана», «Қырқынан шығару»), («Қыз ұзату», «Жастар тойы»), дәстүрлі көріністер-ұлттық ойындарда, жарыстарда («Ақсүйек», «Бәйге», «Көкпар» т.б.) көрсетіледі.
Бүгінгі таңда дизайнерлер ұлттың киімнің эмоционалды-көркемдік бейнесі қазіргі өндірістің жаңа технологиясын, жаңа әдісін, жаңа матасын пайдалана отырып, бүгінгі күн талабына сай костюмнің моделін жасауға ұмтылады. Ең басты міндеті - жаңа модель құруда ұлттық киімнің рационалдық (тепе-теңдік) принципін, құрылымдылық ерекшелігін сақтау.
Белгілі бір қасиетіне, сапасына сәйкес жаңа маталар мен көмекші материалдардың пайда болуы киімді пішінге келтірудің, оның технологиясын дайындау принциптерінің жаңа әдіс-тәсілін тудыртады.
Ұлттық мотивтерге негізделген қазіргі киім (басқа да дизайн заттары сияқты) утилитарлық қызметке бағынады.
Ұлттық киім интерпретация объектісі бола отырып, мынадай мәселе қояды: қазіргі костюмнің көркемдік шешіміне эмоционалдық сезімнің артуы мақсатында ұлттық киімнің басты белгілері тұтасымен қалай енуі керек. Сондықтан, суретші эскиздік жұмысқа кіріспес бұрын ұлттық киімнің бұрынғы кезеңдік өмірін, оның атқаратын қызметін, түр-түсін, әдет-ғұрып дәстүрінде алатын орнын, қоршаған ортамен байланысын зерттеп, бойына сіңіруі қажет (66,67,68-сурет).
Қазақ ұлттық киімдері- халықтың материалдық мәдениетіндегі айқын және өз ерекшелігі бар құбылыс: ол пішін логикасымен, құрылым тұтастығымен, түр- түсінің байлылығымен, бояуының қанықтығымен таңғалдырады. Ұлттық киім негізінде пішімнің қалыптасуы мен ою өрнегінің орналасуы, түр-түсінің сәйкес келуіне сай принциптер мен ерекшеліктер жатыр. Қашан, қайда және қандай үйлесімде киім кию қажеттігін уақыт пен дәстүр шешіп берді. Ғасырлар бойы жинақталған осындай ерекшеліктерді ұлттық киімнің көркем безендірілуі мен құрылым принциптері ретінде бағалауға болады.
Халық киімдерін зерттей отырып, оның барлық пластикалық байлығын, пропорционалды қарым-қатынас көркемділігін, түр-түсінің, гаммасының, фактурасының әр түрлілігін және ритм байлығын сезінуге болады.
Костюмді жобалау кезінде ұқыпты әрі тиянақты іздену және жан-жақты зерттеу нәтижелері ғана ешқандай еліктеушілікке жол бермейді. Қазақ халықтың киіміне негізделген қазіргі заман киімінің даралық шешімін оның негізін еске ала отырып, толың көшірмей, тек қана тақырып түбірін әрі оған қатысты сапаларын ескерген жөн.
66-сурет. Қазақ ұлттық мотиві 67-сурет. Ұлттық мотив
бойынша жеңі акценттелінген бойынша тігілген көп қабатты
модельдің эскизі жинақталымның эскизі
68-сурет. Қазақ ұлттық мотиві бойынша қазіргі модельдің эскизі
5.4. Қазақтың ұлттық киімдеріне қатысты терминдер мен анықтамалар
Айыр қалпақ - кең жиекті, жиегі жоғары қайырылған, биік, ұшы тік киіз қалпақ.
Ақ қалпақ - ақ киізден жасалған биік тік ұшты қалпақ.
Алжапқыш - алдыға тартатын жапқыш, алшалғы.
Алтын бөрік — алтын жіптен тігілген бас киім.
Байпақ — киіз шұлық.
Белдемше — қымбат терімен әдіптелген барқыттан немесе жұқа шұғадан тігілген әйелдің белден төмен киітін киім түрі.
Белдік - белді бууға арналған киімнің құрамдас бір бөлігі.
Бетперде - бет бүркемелейтін тор.
Бешпент - дене бітімге сөйкес жеңіл иың-иініш кйімі, кең тараған түрлері - кеудеше, көкірекше. Жасы ұлғайған адамдардың бешпенті тік силуэтті болған.
Бөрік - ерлер бас киімінің көктемгі және күздік түрі (көп тараған түрлері - құндыз бөрік, пұшпақ бөрік, қара бөрік). Пішіні жағынан дөңгелек, жоғарғы жағы (төбесі биік конус төріздес немесе төбесі шошақты) сүйірленіп, былғарымен қапталған. Бойжеткен қыз бөркі ерлердің бөркіне ұқсас болғанымен, оның төбесі жібек шашақпен немесе інжу-маржанмен не үкінің қауырсынымен әшекейленеді.
Далбай - астарлы күлөпара.
Дамбал - үшкіл (сүйір) ендірмен байланысқан кең «қадымды» шалбар.
Жагалы киім - сыртқы киім.
Жаз көйлек - жеңі ұзын әрі бүрмеленген, етегі толқынды, мықынға жиі бүрмеленген, жеңіл матадан тігілген көйлек.
Жақтама - бойжеткеннің бас киіміндегі екі қапталатын әшекейлеп тұратын маржан, інжу көгілдір ақық моншақтарынан жасалған ұзын салпыншақтар.
Жамылғы - жапқыш.
Жанат ішік - жанат терісінен жасалған тон.
Жорғақ тон - құлан терісінен жасалған жағасы бар кең және сәл ұзынырақ тон.
Жаулық - қиысқан шеті иыққа салынған, төрт бұрышты ақ матадан бүктелген (ашың түрдегі) бас киім.
Жейде - ұзын жеңді, ашық не жағасы жабық кең көйлек (ерлердің денесіне киетін киімі). *
Желек - әйелдің бас киімі (сәукеле). Түрлі-түсті ендірмелі алтын не күміс салпыншақпен әшекейленген немесе фольгамен қапталған, алтын не күміс жіппен тігілген конус пішіні тәріздес қатты қаңқа-тірек. Басқа мағынада желек - қалыңдықтың бетін жауып тұратын жұқа селдір жапқыш.
Жөн көйлек - астары бар кең пішілген әйел көйлегі.
Ішік - аң терісінен жасалған, шұғамен, барқытпен қапталған былғары тон.
Қалпақ - киізден жасалған дәстүрлі бас киім.
Қамар белбеу - інжу тігілген барқыттан не жібектен жасалған белдік.
Қапсырма - айылбас.
Қапталы киім — сыртқы кең киім.
Қара түлкі - қара қоңыр түлкі терісінен жасалған тон.
Қасаба - көне бас киім. Цилиндрлі бас киімнің басқа тиіп тұратын жеріне төбені жауып тұратын және жиегінен төмен түсірілген ұзын сопақша кесінді (қиық) тіккен. Әдетте, барқыттан не алтын тігісті кестемен қапталған.
Қаттау - жұқа ақ киізден жасалған сыртқы киімнің көне түрінің бірі.
Камшат бөрік - бойжеткен қыздың үкі, көкқұтан не тоты қауырсынымен немесе салпыншақпен әшекейленген құндыз бас киімі.
Кебенек - сырты түкті, кішкентай бұрышты бөліктерден тігілген ұзын киіз шекпен. Көбіне тығыз күйдегі тік жағалы немесе күлөпара қызметін атқаратын қайырма жағалы боп келеді.
Кебіс — тері калош, басқаша айтқанда кебіс тақасы бар, ұшы сүйір аяң киім.
Кимешек - бет жағы ойылған күләпара тәрізді әйелдің бас киімі. Иық, кеудені жауып, арт жағынан арқаны жауып төмен түсіп тұрады, кимешек әр аймақта байланысты бас жақ бөліктерінің безендіру ұзындығына, пішініне, безендіру ерекшеліктеріне қарай әр түрлі боп келеді.
Кісе - сүйектен ойылған кесінді пластинка немесе жартылай қымбат тастар ендірілген фигуралары металл жалсырмалармен, өрнекті бедермен әшекейленген былғары белдік.
Қолғап - биялай.
Көйлек - бізкестелі пішімдегі жағасы жабың, артқы жағы қиықты көйлек, ерлердің көйлегіне қарағанда, әйелдер көйлегі ұзынырақ және кеңірек боп келеді.
Көйлек-көншек — жеңіл киім.
Көкірекше - жеңсіз көйлек астынан киілетін тығыз матадан жасалған кеудеше.
Көксауыр — жасыл түсті былғары теріден жасалған тандаулы етік.
Көк тон — құндыз терісімен немесе көк шұғамен қапталған тон (шуба).
Күндік - түйе шудасынан не ешкі түбітінен тоқылған белдіктер осылай аталған.
Құр - жұмсақ белбеу
Күпі - тері не жүнді астарлы тон, қазақ киімінің ең көне түрінің бірі.
Ңылца жаргац — ешкі терісінен жасалған халаттар.
Мәсі — әр түрлі теріден дайындалған, табаны (ұлтаны) жұқа әйел және еркектің аяң киімі.
Орама - әйелдің бас киім-кимешегінің бір түрі.
Саптама-ауыр былғары етік.
Сәукеле — күміс, алтын тиындармен, інжу-маржан- мен немесе қымбат, бағалы тастармен әшекейленген биік конус тәріздес үйлену тойына киетін бас киім.
Сұлама - әйелдің бас киімі, кимешектің бір түрі.
Сырт киім — сыртқы киім (жағалы киім).
Тақия - барқыттан, қамқадан немесе алтын, күміс жіпті жарқыраған матадан тігілген жеңіл жазғы бас киім — төбетей, қыздардың тақиясы алтын не күміс ою- өрнекті кестемен, тиынмен, алқалы өрнекпен, қымбат бағалы тастармен әшекейленген.
Тамақша - көйлек жағасындағы әшекей .
Тана- ірі өрнекті түйме.
Телпек — қалпақтың бір түрі, XIX ғасырға дейін қолданған сұлтандардың бас киімі.
Тон - тұлып, иленген қой терісінен жасалған кәдімгі қыстың киім, тонның жалпы атауы.
Тымақ - қара қоңыр және қызыл түлісінің терісімен жасалған ерлердің ңысңы бае киімі.
Үкі- тіл-көзден сақтау үшін бас киімді сәндейтін үкінің қауырсыны.
Үстіңгі жаулық — күндік түріндегі бас киімнің түрі (кимешек).
Шалбар — табиғи түске боялған ңой жүнінен жасалған ерлер шалбары.
Шалғы - белдемшенің бір түрі, мықынды екі орап, кең ызбамен байланды.
Шапан - негізгі және қазақ киімінің көне түрі, шапан былғарыдан, барқыттан, жібектен, жүнді және мақтадан ауыстырмалы астарлы боп тігілді.
Шекпен - қолайсыз ауа райынан қорғану үшін түйе шудасынан тоқылған кең және ұзын киім. Сәнді шекпен, әдетте, боялған жүннен (көк түсті, ала қызыл, т.б. түсті) жасалды, тігістері зерлі оқамен тігілді.
Шоқай - уқаланған ішкі заттан жасалған былғары сандал.
Шытыр - күміс оқамен ойылып жасалған әшекей.
САЛТ-ДӘСТҮР ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КОСТЮМ
5.1. Қазақтың ұлттық киімдері
Қазақтың ұлттық киімдері халқымыздың өмір тірші-лігімен, философиясымен, дөстүрі және әдет-ғүрпымен тығыз байланыста дамыды. Үлттық киімдер үздіксіз (эстетикалық жағынан) жетілдіру процесін бастан кешірді, оның пішіні, түр-түсі, конструкциясы көп ғасырлық тәжірибеден өтті. Халық өзінің эстетикалық талаптарына, іс-әрекетіне, тұрмысына, географиялық және климаттық ерекшелігіне сөйкес киім пішінін жасап, оны сақтап калды.
Үлттық киімнің негізгі мазмұны, құндылығы - оның демократиялығында, функционалдылығында, пішін логикасы мен конструкциясында, рационалдығы мен тұтастығында.
Үлттық киімнің барлық құрамдас бөліктері (бас киімі, иығы, белдігі және сыртқы киімі, аяқ киімі, безендірілуі) бірін-бірі толықтырып біртұтас көркем ансамбль құрайды (45-сурет). Оған көркем сипаттағы құрылым тән. Халқымыздың ұлттық киімдерінің мата дайындау тәсілінен, киім түрлерінің өр түрлі пішімі мен кестеленуінен, аппликациялауынан, нәзік ойықтарынан халықтың рухани мөдениетімен астасқан маңызды дәстүрлік жай-күй орын алған.
Үлттық киімде жеке бөліктері мен компоненттері үйлесім тапқан. Ұлттық киімдегі ритмикалық силуэтті сызықтардың түр-түсі табиғи түспен үйлесіп, тұтас айқын көрініс беретін, маңызды рөлді атқарады (46-сурет). Ол пішін көркемділігімен, сымбаттылығымен, сәнді өрнектерімен өте әсем көрінеді.
Қазақтың үлттық киімдерінде халықтың этникалық тарихы, әлеуметтік-экономикалық және климаттық жағдайы, салт-дәстүрлері көрініс тапқан. Қазақтар құланның, сайғақ пен арыстанның, сондай ақ жанат пен сусардың, бұлғынның, су тышқанның, ақ тышқанның және күзеннің терілерін бағалаған. Ақ тышқан мен бұлғынның терісі өзге аң терісінен гөрі қымбат бағаланған. Теріден сыртқы киім тігілген. Оның жалпы атауын қазақ тон деп атаған (47-сурет). Аң терісінен тігілген сыртқы киімді ішік деп атаған. Жанат ішік - жанат терісінен, түлкі ішік - қара түлкі терісінен, қызыл алтай түлкісі ішігі қызыл алтай түлкісінің терісінен дайындалған. Түкті жібектен тысталған былғары ішік қалыңдық жасауының ең қымбатты бағалы бүйымдарының бірі болды, бүл бұйым «бас тон» деп аталды. Қазақтар аққу, гагар (теңіз құсы), көк құтан жүнінен тон жасау әдісін де білді. 1879 жылы Ақмолада қазақтың қол өнері көрмесінде гагар жүнінен жасалған тон эспонатқа қойылды. Гагар терісінің жүнін таңдай білу үшін және жақсы өңдеу үшін ерекше қабілеттілік қажет. Саң дәуірінде дәстүр бойынша аққу мамығынан жасалған бақсылар киетін шекпен мен күртешеге көңіл бөлінді. Былғары тондар шұғамен, қамқамен, жібекпен тысталып, матаның түсімен ерекшеленді. Тек атақты адамдар ғана құндыз терісінен жасалып, көп шұғамен тысталған көк тон киді. Кең әрі сәл ұзынырақ жағалы тондар құлын терісінен тігілді, ол жаргақ тон деп аталды. Тон ешкі терісінен де дайындалған. Олардың ұзын қылшығын жұлып тастап, түбітін қалдырды. Мұндай теріден жасалған тон қылқа жаргақ деп аталды. Ешкі терісінен қазақтар күдері иледі, шапан, жеңіл шекпендер, шалбарлар тікті. П.С. Паллас айтқандай, «қазақтардың киімі бәрінен бұрын, өңделген ешкі терісінен дайындалған». «Ешкі терісі жұмсақ әрі жауын-шашынға төзімді. Ешкі терісі сыртқы киімгіе өте қолайлы», -деп жазды И.П. Фальк. Сол сияқты А.И. Левшин де ешкі терісінен дайындалған шапандар өте ыңғайлы екенін, ылғал өткізбейтінін, желмен жауын-шашыннан қорғайтынын жазады.
Киіз — ежелгі мал шаруашылығымен айналысқан қазақтардың дәстүрлі әрі ең көне матасы. ХҮІ ғасырға тиесілі жұқа киізден дайындалған киімдер қазақтың ұлттық киімін зерттеушілердің еңбектерінде талданған.
Қазақтар қой жүнінен басқа түйе жүнінен де киім дайындаған. Мұндай киімнің көне түрінің бірі - шекпен, ол - жауын-шашыннан, бораннан, табиғаттың жағымсыз құбылыстарынан қорғану үшін түйе жүнінен дайындалған кең әрі ұзын киім. Шекпенді боялмаған түстен (сары, аң) және көк, алқызыл түске немесе басқа түстерге бояп дайындаған. Сәнді шекпенді, әдетте, боялған жүннен жасады, тігістерін жіңішке алтын не күміс оқамен безендірген.
Шапан (ІХ-ХІУ ғасырларда) - қазақтардың негізгі және байырғы киімі (48-сурет). Оны әйелдер де, ерлер де киген. Халаттар тек күдеріден ғана тігілмеген, сонымен бірге басқа жақтан әкелінген жібек, жүнді және мақта-матадан да тігілген. Орыстарда халатты кафтан деп атайды. Ерлер мен әйелдерге арналған қазақ костюмінің құрамдас бөлігі - былғарыдан, барқыттан, жібектен, жүннен жасалған белдік. Осындай белдіктің әшекейлі түрі - кісе. Бұл бұйым әйелдердің өте кең және сәнді белдігіне ұқсас. Негізінен, әйелдер белдігі жібектен жасалады. Белдік сәнді тоқылған жібек матадан, түйе жүнінен, ешкі түбітінен тоқылған. Әйелдер белдігіне барқыт та қолданылды. Інжумен тігіліп барқыт пен жібектен дайындалған қапсырмалы белдік амар белдік деп аталды. Сондай-ақ жұмсақ маталардан белбеулер тігілген.
Қазақ ұлттық киімінің құрамына аяқ киімдер де енді: етіктер, кебістер т.б. Салт атқа мініп жүру үшін күміс жапсырмалы қаңылтырмен безендірілген жеңіл етік - кебіс-мәсі қолданылды. Әйелдер етігі жібекпен әдіптеліп, қызыл не жасыл нефтиден тігілген. Әйелдер мәсі, кебістері ұсақ күміспен өрнектелген. Қазақ ұлттық киімдерінің зерттеушісі және білгірі Р.Ходжаеваның пікірінше, ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда шетелде туника тәріздес кең иінішті киімдер болды. Үзын жеңді кең көйлек — жейде (ашық үшбұрышты ойықты, сол матадан жүрмеленген жолақты) тікелей киілген. Оның жағасы жабың жейде түрі де тігілген. Дегенмен, XIX ғасырдың ортасынан бастап кең пішілген, иығы ойылып тігістелген, жейденің кеудесі тік ойылып,. Әуелі жейденің бас ойы- ғын тегістеп, екі жағынан шымқап тігілген байлам жа кестелеңіп кең ңайырылған немесе кішкентай тік жа- ғалы жейделер кеңінен тараған - сады, кейіннен өңіржиек тігіліп, ойың баулы түймелер салынды.
Бұрынғы кезде қазақ әйелдері де пішімі туника тәріздес кең көйлектер киген, бірақ олар ерлердің жейдесіне қарағанда ұзынырақ және кеңірек болған.
45-сурет. Үйлену тойына 46-сурет. Ерлердің сәнді
арналған әйелдің киімі киімі — шапан
Қазақ киімінде көшпенді және отырықшы, жартылай отырықшы халықтың кәсібіне сай жинақталған негізгі принциптері мен көркем ойлау жетістіктері өрнектелді. Онда халықтың қарқынды өмірі, эстетикалық идеалы көрініс тапты, қазақ халңының тарихи қалыптасуына негіз болған этникалық ерекшеліктердің әсері болды. Мысалы, түрік-қыпшақ этносына киімді сол жаққа қарай қаусыру, шапанды көмкеру, оған гүлді сызықтар орналастыру, әйелдердің кимешектерін ойық шетімен басқа дейін кестелеу тән. Олар арқадан төмен қарай үшбұрышталған күләпара түрінде түсірілген. Ба- лалардың, қыз балалардың, әнші-ақындардың бас киімінің үкімен сәнделуін ғалымдар ұрпақтан-ұрпаққа жеткен, ата-бабаларымыздан қалған пұтқа табынушылықтың көрінісі деп есептейді.
Тұрмыс құрған әйелге ашық матадан, желбіршекті не кестелі көйлек киюге рұқсат етілмеген. Жас келін- шектер көйлек үстінен сәнді әрленген, тығыз матадан тігілген жеңсіз көкірекше киген, екі иығын толық жауып тұратын ақ матадан тігілген жаулық тартңан.
Қазақ киімдерінен көршілес халыңтардың - орыс, татар, ңарақалпақ, алтайлыңтардың әсерін де байңауға болады, оның өзбек, түрікмен, қыргыздардың ұлттық киімдерімен ұқсастығы да бар. Әсіресе, бұл үңсастық- тар ерлер бешпентінің пішімінен, тұтас пішілген ша- пандардан, етік пен таңия үлгілерінде, күліштелген әйел көйлегінде байңалды.
Барлық халықтардың ұлттық киімдері сияңты қазақ киімдері эволюциялық өсу жолымен дамыды, оның да- муының негізгі пішіндері қоршаған орта
әсерінен, ап- тап желді, ңатты аязды сахара тіршілігі жағдайына, көшпелі тұрмысқа, үнемі ат үстіндегі еркін ңимыл-қоз- галысқа лайықты киім қажеттілігінен туындады. Дала- лық аймақтагы ауқатты адамдардың киімдері сөнді де оте айшықты етіп дайындалуымен ерекшеленеді. Бұл
киімдер алтын жөне күміс жіптермен өдіптеліп, маржан- алтын не күміс жалатылған ңаңылтыр металдармен өшекейленді.
. Қазақ ұлттық- киімдерінде белгілі бір жас айырмашы-
"лыңтарына байланысты сәнді киім мен күнделікті тұр- “мыстың киім арасында өрескел айырмашылың болды.
Сәнді көйлёктің күнделікті тұрмыста киетін көйлёк- тен еркін пішімі, бас киімі мен сәнді әшекейлеу көлемі жағынан айырмашылығы болды. Күнделікті тұрмыстың көйлек ңарапайым матадан дайындалса, сөндік көйлек тігуге барңыт, жібек, қамқа, ңымбат былғары жұмсал- ды (49,50-сурет).
5.2. Ңазаң ұлттық киімдерінің жіктелімі
Қазаң халқының ұлттың киімдері ерлер, өйелдер, ба- лалар киімі, жеңіл және сыртңы киімдер, сондай-аң мау- сымдың, мерекелік, күнделікті тұрмыстық киімдер бо- лып бөлінеді.
Қазаң ұлттық киімдерінің ішінде, әсіресе өйелдер киімдерінің, силуэт, пішім жөне өшекейлеу тәсілдері- нің ұңсастығымен ңоса, пропорциясында, мата таңдау- да, оның түсінің үйлесімділігінде айырмашылықтар бо- лады. Әр аймаңта киім әр түрлі тігілді, біраң бойжеткен ңыздардың киімінің жас келіншектің киімінен немесе жасы ұлғайған әйел кйГмГнен айырмашылығы болды.
Күнделікті көйлек - бұл мыңын жағы жиі бүрленген, етегі өте толңынды, үлпілдеген жеңіл матадан жасалған бойжеткен ңыздардың күнделікті киетін көйлегі. Жеңі ұзын, бүрмеленген, жағасы дөңгелек, ашың.
ОңтүстіктіңбойжеткендеріСарыарқадағы құрбыларына қарағанда, тік силуэтті 2-3 қатпарлы жеңіл көйлектер киді желбіршек орнына белдемшелер киді. Кейде ңат- пардан жоғарыраң ұсаң желбіреуіштер, барңытты кам- зол, тері калош- кебіс киді. Басына ұзын әрі жиі шашақ- ты жібек орамал жамылды, кейде шапка қасаба киген».
Бойжеткен киіміне алтын және күміс жіптермен, інжу-маржан маншақтармен, алтын, күміс әшекейлер мен, қымбат тастармен көмкерілген жапсырмалар ерек- ше сөн береді, бас киімдеріне үкі тағылды.
Күйеуге шықңан өйел (өйел жөне ана болған соң), өдет- ғұрып бойынша бойжеткен ңыздың киімінен көрі ұзы- ныраң, желбіршексіз көйлек киген.
51-сурет. Әйелдердің желбіршекті көйлегі
Күйеуге шыңқан өйел шашын, әсіресе, маңдай шаш- тарын, басқалардың көзінен жасыруы тиіс болған. Күйеуге шықңан әйелдің үйден жалаңбас шығуына жөне шашын екі өрім немесе көп өрім етіп өруіне тыйым са- лынған. Бас киім - (кимешек) кию жөне оның өр түрі
сұлама, күндік, орамал тарту дәстүрге аиналған.
Қысты күнгі өйелдер киімі жинаңталымына алып- салмалы астары бар барңыттан жасалған шапан енеді, ал ауқатты әйелдер өздерінің әл-ауңатын көрсету үшін аң терісінен жасалған ішік киген. Бұл орамалмен неме- се бас киіммен, бөрікпен (аң терісінен жасалған) толың- тырылған. Әйелдер аяқтарына жылы етік киді.
Өйелдер киімінің бір бөлігі шалбар — дамбал болып саналады, ол тұтас бір матадан (пішімі.тік сызықтар болып келеді) тігіледі. Осылай сыртқы шалбарлар да тігілген.
Өзбек-тәжік шалбарларына ңарағанда, ңазақ шалбар- лары кеңірек жөне ңысңараң. Оны етіктің ішіне салып киген.
Өткен ғасырларда Қазаңстанның оңтүстігінде және Жетісуда кең белдемше түймеленген немесе ңапсырма- ланған, барңыт не жұңа шұғадан жасалған, осы мата түстес кең, тығыз белдікпен жиналған. Белдемше бізкестемен кестеленеді, кейде ңымбат былғарымен әрленеді. Оның бір түрі - шалғы деп аталады, ол мықын- ды кең ызбамен екі орап байлайды.
Орталық және Солтүстік Қазаңстанның өйелдері тал- ғамға сәйкес камзол астынан ұсақ күміспен, арнайы шытырмен (күміс оңамен ойып жасалған әшекей) әше- кейленген көйлек киген.
Қазаңстанның Оңтүстік шығысында көйлектің қиығы бойымен мойын ойындысынан етекке дейін жа- пыраң тәріздес жіңішке тана - жарма тігілген. Осын- дай көйлек мойын тұстан бір үлкен өрнекті түймемен - танамен ілгектелген. Қазаңстанның батысында көйлек- тің жағасына металды әшекей — тамаңша тігілген, ал камзолға - күміс тиын төріздес ілмектер, кішкентай шынжырлы маржандар тағылған. Жасы ұлғайған әйел- дер еркін пішімдегі астарлы көйлек (жөн көйлек) үсті- нен камзол киген. Әдіптелген ойыңша ңалталы ұзын , жеңсіздер киген. Орталың Қазаңстанда олар бірңатар , I боп күміс түймелермен түймеленген. Ал, оңтүстік шы- ғыста қарапайым ғана сәтеннен не шыттан жасалған бел- ' беумен белдерін бұған . Қыздар киген бөрік ңалпыншаң і әшекеймен немесе үкінің, көк ңұтанның немесе тауыс- ■ тың ңанатымен сөндендірілген. Қазақтар мұны «қам- ,, шат бөрік» деп атаған. Ал, алтынмен әдіптелген бөрікті «алтын бөрік», маржанмен өшекейленген бөрікті «ңал- маржан бөрік» деп атаған. Төбетей-таңия — барқыттан, ңамқадан тігілген, алтын, күміс жіппен кестеленген жазғы жеңіл бас киім. Ертеде оның шетін құндыз тиін терісімен қаптап тігіп, күміс және алтын (тесьмамен) ызбамен көмкерген. Әйелдердің бас киімі ішінде ең негізгісі - үйлену тойында киілетін бас киім - сәукеле.
Сәукеле - XIX ғасырдың соңына дейін ңолданылған ертедегі киімнің бірі. Я.И. Ибрагимовтың сипаттауын- ша: «Сөукеле - күміс жөне алтын тиынмен, маржанмен, інжумьң әшекейленген конус төріздес биік етіп жасал- ған бас киім. Оның ұзындығы — 1,5 аршын. Бұл бас киімді алғашңы үйлену кезеңінде, бір жылға жуың уаңыт киген, сонан соң төрт не бес жыл бойы, тек ңана үлкен той-томалаңтарда киген. XIX ғасырда ңымбат сөу- кеделер мың сомға дейін немесе таңдаулы жүз аттың ңүнына дейін жеткен».
ТСүйеуге шыңқан соң, бір жылдан кейін өйелдер өте ңарапайым әрі төзімді де ңолайлы бас киім - желек тақ- қан. Бұл конус төріздес тірегі алтын жөне күміс немесе әр түрлі түсті танамен өшекейленген, жарңыраған ма- тадан тігілген, алтын күміс жіппен көмкерілген, фоль- гамен ңапталған сәукеленің бір түрі.
Ана болғаннан кейін жас келіншек үшінші бас киімге көшеді. Бұл ақ матадан тегіс етіп тігілген кимешек.
52-сурет. Күйеуге шыққан әйел киімі
54-сурет. Ою-өрнекпен кестеленген әйел бешпенті
Шалбардың жоғарғы жағын белдік тағу үшін қайы- рып ңояды. Ішкі көйлектің сыртынан жігіт дене бітіміне сай тігілген жеңіл бешпент (солтүстікте жөне Шығыс Қазаңстанда осылай киінген) киген немесе иың жағы- нан түймеленген жеңсіз не жеңді (кеудеше) көкірекше (Батыста, Орталың Қазақстанда) киген.
Оңтүстік Қазаңстанда бешпент жамбастан сәл төмен- деу, мыңынға жабысыңңырап тігілген, жоғарғы жағы- нан бір ғана түймемен түймеленген. Осы бешпентке сөй- кес тік жағалы жұқа мақта-матадан көйлек тігілген, ол ңиғаштау түймеленіп, белдікпен шалбарға салынған.
Жігіттің киім жинаңталымы, шалбарының түйме- ленуі, кең белдікпен белдіктену XIX ғасырда орыс піші- мінің өсерінен пайда болған.
Жас жігіттің бешпенті, сайғақ ңұлын терісінен жа- салған бізкестелі шалбары кең таралған. Маусымға бай- ланысты бешпенттер жылы етіп жасалынған. Қыс түсісімен еркектер қой не қасңыр терісінен дайындал- ған тұлыпңа оранып, бастарына түлкі терісінен тігілген тымақ, аяқтарына ауыр былғары етік - саптама киген. Қой терісінен жасалған тұлып тері жөне жүнді астар- мен түймеленген, күпімен сирек ауыстырылған. Күпі — ңазаңтардың, өсіресе, мал бағушылардың ең ежелгі киі- мінің түрі.
Ерлер киімі жинақталымының құрамына ежелден бері келе жатңан Киізден дайындалған кебенек енеді. Бұл киімді ңыстың киімнің сыртынан малшылар киген.
Ерлердің сыртңы киіміне түймелер ңадалмаған се- бепті оған белдік тағу ңажет болды.
Ерлер бас киімі. Ерлер бас киімдерінің негізгі түрі бо- лып ернеуі үлбірмен көмкерілген, дөңгелек пішінді бө- рік саналған. Оның ңұндыз бөрік, пұшпақ бөрік, қара бөрік жөне т.б. түрлері бар. Олар материалдарына, пішім бөлшектеріне қарай ажыратылады.
56-сурет. Ерлер тақиясының түрлері
57-сурет. Беделді адамдардың бас киімі — сөукеле-қалпаң
Далалың жерлерде түлкі тымаң, аң киізден жасалып, қара барңытпен өрленген ңалпаң, пішіні ңұлаңшын төрізді астарлы жалғабай, далбай, қалңаны өрнекті тігістермен әшекейленген дөңгелек таңия таптырмас бас киімдер түрі саналған.
Шығыс Қазаңстанда ерлер таңияны астынғы бас киім ретінде міндетті түрде киген. Оларды сапасы жөне түсі өр түрлі маталардан тіккен. Әдетте олар жұңа маталар- мен астарланған, кейде олардың арасында жүн немесе маңта салынған мата қабаттары болған. XIX ғасырдың екінші жартысында ең көп таралған таңиялар түрінің төрт үшбұрышты ңимадан түратын ңалқаны мен төбе- сінен 5-7 см енділікке аузы сөл кеңейтілген. Бас киімнің келесі түрі қалпаң Қазақстанда бүгінгі күнге дейін жаз- ғы бас киім ретінде саңталған. Оны ақ киізден тіккен. Кейде киіздің түсін одан да ағарта түсу үшін киізді басу барысында бор сепкен. Қалпаң пішіміне ңарай үш түрге бөлінеді. Бірінші түрі артына бір тігіс түсірілетін, жар- ты шеңбер түрінде пішілген. Сайының бүйіріне тіліктер түсіріліп, тілік ені мен жиектері ңайтарылған. Қалпаң- тың екінші түрі - зәкірдің бейнесін елестетіндей пі- шінді, төбесі биік, тар, дөңгелекті. Қалпаңтың тігіл- меген жарты ай пішінді ернеуі аса кеңейтілген жөне жалпаң жиек ретінде ңайырылған. Төбесінің жоғарғы бөлігі екі немесе төрт бірдей ңималардан түрады. Қалпаң- тың осы түрі XVIII ғасырда кездесіп, XIX ғасырдың жар- тысынан бастап жойыла бастады. Қалпаңтың үшінші түрі бірдей үшбүрышты пішінді төрт бөліктен құрала-
ды, тігу барысында төбесі дөңгелетілген конус төрізді болуы жоғарғы бөлігінің ңималарын безендіруге байланысты.
58-сурет. Ерлердің қыстық бас киімдері
Ерлер аяқ киімдері. Ертеректе ер адамдар оңы мен солы айырылмайтын, бір аяғынан екінші аяғына ауыс- тырып кие беруге болатын етіктерді ұзаң уаңыт киген. Қазаң халқының етіктерінің оң сыңары мен сол сыңа- рына ажыратылатын түрлері кейінірек, еуропа мәдение- тінің өсерімен пайда болды.
Көшпелі ңазаңтар арасында ең көп таралған ерлер аяң киімдерінің негізгі түрі болып саптама саналған. Ол үй жағдайында иленген, өңделген былғарыдан жасалған. Саптама ішінен балтырды жөне тізені аяздан жөне жел- ден саңтап тұратын киізден тігілген байпақ киілген. Аяң киімдердің ең жоғары сапалы түрі ретінде көк сауыр есептелген. Ол ең сапалы жасыл түсті шегреннен, жұмсартылған былғарыдан дайындалған. Мәсіні негізінен ңариялар киген, сыртқа шығарда мөсінің үстінен кебіс кию міндетті саналған. Кедейлердің киген аяң киімдері иленбеген теріден жасалған, олар сандалдар, шоқай деп аталынған. Олар сондай-ақ тас үстінде жүргенде шоқайды күтіп кию үшін сыртынан шарық деп аталатын етік киген.
59-сурет. Ерлер киімінің толық жинақталымы
61-сурет. Күдеріден жасалған ерлер шалбары
62-сурет. Ерлердің 63-сурет. Ерлер шапанының
сәнді шапаны сәнді нұсқасы
5.3. Салт-дәстүр — қазіргі заманғы киім дизайнының қайнар көзі
Дизайн стиль ңалыптастыру процесінде көркемдік пішін ңалыптастырудың өр түрлі аспектеріне тікелей ңатысты бола отырып, ұлттың дөстүрді де есепке алады.
Үлттық киімнің пішіні мен ңұрылымы, оның эле- ментері өрңашанда мата түріне, оның созылымдың (плас- тикалың) сипатына, фактурасына, ою-өрнегіне, түсіне бағынышты. Киімнің конструкциялың принциптерінің шешімі, алдын ала ойластырылған жоба, пішім мен сөннің сөйкестігі, мата мен пішін ңолданысының үйле- сімділігі киімнің жаңа үлгісін жасауда дизайнерлік шешімнің үлгісі болып табылады.
Қазіргі сөн үлгілерінде ұлтаралық белгілерге ңоса, өр елдің өзіне төн интернационалдың тұрмыс-салттың ерекшеліктер, ұлттың мөдениет түрі, ұлттық дөстүрі көрініс тапңан. Үлттың киім халыңтың өнер сияңты ңазіргі модельдеу үлгісін дамытып, өрі байыта отырып, онымен сіңісіп кететінін уаңыт көрсетті. Суретші- сөнгердің үлттық өнердің заңдылығын терең түсіне оты- рып, дәстүрді жаңаша ойлауы шығармашылық іс- әрекетіне жаңа бағыттар ашады.
Жаңалықңа ұмтылушылық мөдениет пен техника дамуында негізгі қозғаушы күш болып саналады. Бүл жағдайда шығармашылық үшін белсенді өрекет жасау ңұралы болып халық философиясын бойына жинаңта- ған үлттың киімдер саналады. Мөдениеттің бір қүрам- дас бөлігі ретінде киімді модельдеу де ұлттың бояуға, наңышңа, үлттың сипатңа ие болуы тиіс.
Үлттық киім ансамблінің сөнді ңұрылымдық және көркемдік-бейнелілік бірлікке қол жеткізуінің төсіл- дері мен құралдары оларға терең талдау жасауды ңажет етеді.
Оған түстер мен ңарама-қарсы түстердің үйлесіміне және конструктивті сызықтар жасаудың пластикасы мен айңын силуэтті сызықтардың сөйкестігіне негіз- делген мүсіншілік пен пластикалық приндиптер жата- ды. Костюмнің түрлі безендірілуі мен кию тәсілі оған шат-шадыман, көңілді мерекелік көңіл күй немесе ба- йыптылың, салмаңтылың сипат берді.
Үлттық киім мен оның элементтері (бас киімдері, иың және белдік бүйымдары, сөнді өшекейлері т.б. аксессу- арлары) республиканың барлың өлеуметтік топтары ара- сында өрқашан үлкен сұранысңа ие. Дөстүрлі киім үлгілері Республикада өткізілетін түрлі ұлттың мере- келерде («Наурыз», «Республика күні», «Тәуелсіздік күні»), түрлі өдет-ғұрып дөстүрлерде («Бесік той», «Шілдехана», «Ңырқынан шығару»), («Ңыз үзату», «Жастар тойы»), дөстүрлі көріністер-ұлттың ойындар- да, жарыстарда («Ақсүйек», «Бөйге», «Көкпар» т.б.) көрсетіледі.
Бүгінгі таңда дизайнерлер ұлттың киімнің эмоцио- налды-көркемдік бейнесі ңазіргі өндірістің жаңа техно- логиясын, жаңа өдісін, жаңа матасын пайдалана отырып, бүгінгі күн талабына сай костюмнің моделін жа- сауға ұмтылады. Ең басты міндеті - жаңа модель ңұруда ұлттың киімнің рационалдың (тепе-теңдік) принципін, ңұрылымдылың ерекшелігін саңтау.
Белгілі бір ңасиетіне, сапасына сәйкес жаңа маталар мен көмекші материалдардың пайда болуы киімді пішінге келтірудің, оның технологиясын дайындау принциптерінің жаңа әдіс-тәсілін тудыртады.
Үлттың мотивтерге негізделген ңазіргі киім (басқа да дизайн заттары сияңты) утилитарлық ңызметке бағынады.
Үлттық киім интерпретация объектісі бола отырып, мынадай мөселе қояды: ңазіргі костюмнің көркемдік шешіміне эмоционалдың сезімнің артуы маңсатында ұлттық киімнің басты белгілері тұтасымен қалай енуі керек. Сондықтан, суретші эскиздік жұмысңа кіріспес бұрын ұлттың киімнің бұрынғы кезеңдік өмірін, оның атңаратын ңызметін, түр-түсін, әдет-ғұрып дөстүрінде алатын орнын, ңоршаған ортамен байланысын зерттеп, бойына сіңіруі ңажет (66,67,68-сурет).
Қазаң ұлттың киімдері т халыңтың материалдық мөдениетіндегі айқын жөне өз ерекшелігі бар құбылыс: ол пішін логикасымен, ңұрылым тұтастығымен, түр- түсінің байлылығымен, бояуының қанықтығымен таң- ғалдырады. Үлттың киім негізінде пішімнің қалыпта- суы мен ою өрнегінің орналасуы, түр-түсінің сәйкес ке- луіне сай принциптер мен ерекшеліктер жатыр. Қашан, қайда және ңандай үйлесімде киім кию қажеттігін уаңыт пен дөстүр шешіп берді. Ғасырлар бойы жинаңталған осындай ерекшеліктерді ұлттық киімнің көркем безен- дірілуі мен ңұрылым принциптері ретінде бағалауға бо- лады.
Халың киімдерін зерттей отырып, оның барлық плас- тикалың байлығын, пропорционалды ңарым-ңатынас көркемділігін, түр-түсінің, гаммасының, фактурасы- ның әр түрлілігін және ритм байлығын сезінуге болады.
Костюмді жобалау кезінде ұңыпты өрі тиянақты іздену жөне жан-жақты зерттеу нөтижелері ғана еш- қандай еліктеушілікке жол бермейді. Қазақ халықтың киіміне негізделген қазіргі заман киімінің даралық шешімін оның негізін еске ала отырып, толың көшір- мей, тек қана тақырып түбірін әрі оған қатысты сапаларын ескерген жөн.
66-сурет
68-сурет. Қазақ ұлттық мотиві бойынша қазіргі модельдің эскизі
5.4. Қазақтың ұлттық киімдеріне қатысты терминдер мен анықтамалар
Айыр цалпац - кең жиекті, жиегі жоғары ңайырыл- ған, биік, ұшы тік киіз қалпаң.
Ац цалпац - ақ киізден жасалған биік тік ұшты ңалпақ.
Алжапцыш - алдыға тартатын жапңыш, алшалғы.
Алтын бөрік — алтын жіптен тігілген бас киім.
Байпақ — киіз шұлың.
Белдемше — қымбат терімен өдіптелген барңыттан неіңесе жұқа шұғадан тігілген өйелдің белден төмен киітін киім түрі.
Белдік - белді бууға арналған киімнің құрамдас бір бөлігі.
Бетперде - бет бүркемелейтін тор.
\ Бешпент - дене бітімге сөйкес жеңіл иың-иініш кйімі, кең тараған түрлері - кеудеше, көкірекше. Жасы үлғайған адамдардың бешпенті тік силуэтті болған.
Бөрік - ерлер бас киімінің көктемгі жөне күздік түрі (көп тараған түрлері - ңұндыз бөрік, пұшпаң бөрік, ңара бөрік). Пішіні жағынан дөңгелек, жоғарғы жағы (төбесі биік конус төріздес немесе төбесі шошаңты) сүйірленіп, былғарымен ңапталған. Бойжеткен ңыз бөркі ерлердің бөркіне ұңсас болғанымен, оның төбесі жібек шашақпен немесе інжу-маржанмен не үкінің ңауырсынымен өше- кейленеді.
Далбай - астарлы күлөпара.
Дамбал - үшкіл (сүйір) ендірмен байланысңан кең «ңадымды» шалбар.
Жагалы киім - сыртңы киім.
Жаз көйлек - жеңі үзын өрі бүрмеленген, етегі тол- ңынды, мыңынғажиі бүрмеленген, жеңіл матадан тігіл- ген көйлек.
Жацтама - бойжеткеннің бас киіміндегі екі ңапта- лын әшекейлеп түратын маржан, інжу көгілдір аңың моншаңтарынан жасалған үзын салпыншаңтар.
Жамылгы - жапқыш.
Жанат ішік - жанат терісінен жасалған тон.
Жоргац тон - ңұлан терісінен жасалған жағасы бар кең жөне сөл үзынырақ тон.
Жаулыц - қиысқан шеті иыңңа салынған, төрт бұрышты ақ матадан бүктелген (ашың түрдегі) бас киім.
Жейде - ұзын жеңді, ашық не жағасы жабың кең көйлек (ерлердің денесіне киетін киімі). *
Желек - өйелдің бас киімі (сөукеле). Түрлі-түсті ендірмелі алтын не күміс салпыншаңпен өшекейленген немесе фольгамен ңапталған, алтын не күміс жіппен тігілген конус пішіні төріздес ңатты ңаңңа-тірек. Басқа мағынада желек - қалыңдыңтың бетін жауып тұратын жұңа селдір жапқыш.
Жөн көйлек - астары бар кең пішілген өйел көйлегі.
Ішік - аң терісінен жасалған, шұғамен, барңытпен ңапталған былғары тон.
Қалпақ - киізден жасалған дөстүрлі бас киім.
Қамар белбеу - інжу тігілген барңыттан не жібектен жасалған белдік.
Қапсырма - айылбас.
Қапталы киім — сыртқы кең киім.
Қара тулкі - ңара ңоңыр түлкі терісінен жасалған тон.
Қасаба - көне бас киім. Цилиндрлі бас киімнің басңа тиіп тұратын жеріне төбені жауып тұратын және жиегінен төмен түсірілген ұзын сопаңша кесінді (ңиың) тіккен. Әдетте, барңыттан не алтын тігісті кестемен ңап- талған.
Қаттау - жұңа аң киізден жасалған сыртқы киімнің көне түрінің бірі.
Камшат бөрік - бойжеткен қыздың үкі, көкңұтан не тоты ңауырсынымен немесе салпыншаңпен өшекей- ленген ңұндыз бас киімі.
Кебенек - сырты түкті, кішкентай бұрышты бөлік- терден тігілген ұзын киіз шекпен. Көбіне тығыз күйдегі тік жағалы немесе күлөпара қызметін атқаратын ңа- йырма жағалы боп келеді.
Кебіс — тері калош, басңаша айтқанда кебіс таңасы бар, ұшы сүйір аяң киім.
Кимешек - бет жағы ойылған күләпара тәрізді әйел- дің бас киімі. Иық, кеудені жауып, арт жағынан арңа- ны жауып төмен түсіп тұрады, кимешек әр аймаңта бай- ланысты бас жаң бөліктерінің безендіру ұзындығы- на, пішініне, безендіру ерекшеліктеріне қарай өр түрлі боп келеді.
Кісе - сүйектен ойылған кесінді пластинка немесе жартылай қымбат тастар ендірілген фигуралары металл жалсырмалармен, өрнекті бедермен өшекейленген был- ғары белдік.
Қолгап - биялай.
Көйлек - бізкестелі пішімдегі жағасы жабың, артқы жағы қиыңты көйлек, ерлердің көйлегіне қарағанда, өйелдер көйлегі ұзыныраң жөне кеңірек боп келеді.
Көйлек-көншек — жеңіл киім.
Көкірекше - жеңсіз көйлек астынан киілетін тығыз матадан жасалған кеудеше.
Көксауыр — жасыл түсті былғары теріден жасалған тандаулы етік.
Көк тон — ңұндыз терісімен немесе көк шұғамен қап- талған тон (шуба).
Күндік - түйе шудасынан не ешкі түбітінен тоңыл- ған белдіктер осылай аталған.
Құр - жұмсаң белбеу
Купі - тері не жүнді астарлы тон, қазақ киімінің ең көне түрінің бірі.
Ңылца жаргац — ешкі терісінен жасалған халаттар.
Мэсі — әр түрлі теріден дайындалған, табаны (ұлта- ны) жұңа әйел және еркектің аяң киімі.
Орама - әйелдің бас киім-кимешегінің бір түрі.
Саптама *• ауыр былғары етік.
Сәукеле — күміс, алтын тиындармен, інжу-маржан- мен немесе ңымбат, бағалы тастармен әшекейленген биік конус төріздес үйлену тойына киетін бас киім.
Сцлама - әйелдің бас киімі, кимешектің бір түрі.
Сырт киім — сыртңы киім (жағалы киім).
Тация - барңыттан, ңамқадан немесе алтын, күміс жіпті жарңыраған матадан тігілген жеңіл жазғы бас киім — төбетей, қыздардың таңиясы алтын не күміс ою- өрнекті кестемен, тиынмен, алңалы өрнекпен, ңымбат бағалы тастармен әшекейленген.
Тамацша - көйлек жағасындағы өшекей .
Тана тг ірі өрнекті түйме.
Телпек — қалпаңтың бір түрі, XIX ғасырға дейін ңол- данған сұлтандардың бас киімі.
Тон - тұлып, иленген қой терісінен жасалған кәдімгі қыстың киім, тонның жалпы атауы.
Тымац - қара ңоңыр жөне ңызыл түлісінің терісімен жасалған ерлердің ңысңы бае киімі.
Үкі- тіл-көзден саңтау үшін бас киімді сәндейтін үкі- нің қауырсыны.
Үстіңгі жаулыц — күндік түріндегі бас киімнің түрі (кимешек).
Шалгы - белдемшенің бір түрі, мықынды екі орап, кең ызбамен байланды.
Шапан - негізгі жөне ңазаң киімінің көне түрі, ша- пан былғарыдан, барқыттан, жібектен, жүнді жөне мақ- тадан ауыстырмалы астарлы боп тігілді.
Шекпен - қолайсыз ауа райынан қорғану үшін түйе шудасынан тоңылған кең және ұзын киім. Сөнді шек- пен, өдетте, боялған жүннен (көк түсті, ала қызыл, т.б. түсті) жасалды, тігістері зерлі оңамен тігілді.
Шоқай - уқаланған ішкізаттан жасалған былғары сандал.
