6-sinf ona tilidan dars ishlanma

Президентимиз И.А.Каримов таъкитлаганларидек, ”Маълумки, ўзликни англаш, миллий онг ва тафаккурнинг ифодаси, авлодлар ўртасидаги руҳий-маънавий боғлиқлик тил орқали намоён бўлади. Жамики эзгу фазилатлар инсон қалбига, авволо, она алласи, она тилининг бетакрор жозибаси билан сингади. Она тили – бу миллатнинг руҳидир.”

Мавзу : Фе ъ л с ўз турк у ми

Морфологик белгилари

• Иш-ҳаракатни билдирган сўзлар.
• Сўроқлари: нима қилди? нима қиляпти? нима қилмоқчи?
• Ўтимлм (ол), ўтимсиз (кел) фел.
• Бўлишли, бўлишсиз шаклга эга.
• Нисбат, майл, замон шаклга эга.
• Равишдош, сифатдош, ҳаракат номи каби махсус вазифадош шакллари бор.

• Ясалиш хусусиятига эга.
• Тусланиш тизими мавжуд.
• Сифатдош шаклигина отлашади.
• Ҳаракат номи турланади, замон ва шахсни кўрсатмайди.

Синтактик белгилари

• Гапда асосан кесим бўлади.
• Равишдош, сифатдош, ҳаракат номи шакли хол бўлади.
• Ҳаракат номи гапнинг барча бўлаклари бўла олади.
• Сифатдош сифатловчи аниқловчи бўлади, отлашганда эга, тўлдирувчи, қаратқич-аниқловчи бўлади.
• Бошқарув ва битишувда бош сўз бўлиб келади.

Содда (мустақил) ва мураккаб феъллар

• Содда феъл бир ўзакли феъллардир: олди.
• Мураккаб феъл қўшма феъл кўмакчи феълли сўз қўшилмасидир.
• Қўшма феъл камида иккита мустақил луғавий маъно билдирадиган қисмлардан ташкил топади: олиб келди .

• Кўмакчи феълли сўз қўшилмасида фақат бир компонет луғавий маъно англатади: Салим ишлаб ўтирибди .
• Етакчи феъл кўмакчи феъл билан равишдошнинг – б, - иб, -а, -й қўшимчалари ёрдамида бирикади: бор , бошла, ёт, юр, кўр, туш, қара –б, -иб, -а, -й билан бирикса, ёз фақат -а, -й боқ кўмакчи феълли фақат –б, -иб, орқали боғланади;

• Сўз ўзгартирувчи ва шакл ясовчи қўшимчалар етакчи ва кўмакчи феълга қўшилиши мумкин: айтдим-қўйдим .
• Кўмакчи феъллар фақат феълга қўшилади.
• Тилимизда фақат етакчи ёки фақат кўмакчи бўлиб келадиган феъл мавжуд эмас : олиб кел .
• Кўмакчи феълли сўз қўшилмаси луғавий бирлик ва ясама сўз ҳисобланади.

Тўлиқсиз феъллар

• Эмоқ феълининг эди, экан, эмиш, эрди, эса , эмас шакллари тўлиқсиз феълдир.
• Феъл ва феъл бўлмаган сўзлар билан қўлланади.
• Ёлғиз ишлатилмайди, ёлғиз холда луғавий маъно англатмайди.
• Ёлғиз ўзи тусланмайди.
• От-кесим таркибида боғлама вазифасини бажарад: Унинг мақсади олийжаноб экан .

Бўлишли ва бўлишсиз феъллар

• Бўлишли феъл иш-ҳаракат ҳақидаги тасдиқни ифодалайди, махсус кўрсаткичга эга эмас.
• Бўлишсиз феъллар иш-ҳаракат ҳақидаги инкорни ифодалайди ва махсус кўрсаткичлар(-ма, -май, -мас, -маслик) ҳамда инкор билдирувчи сўзлар(эмас, йўқ) ёрдамида ҳосил қилинади: ишламадим , ишлаган эмасман, ишлаганим йўқ.

• Мураккаб феълда бўлишсиз шакл ҳар икки феълга қўшилса, бўлишлилик ифодалайди: ёзмай қўйма (ёз).
• Ба ъ зан бўлишли шакл мазмунан бўлишсизликни ифодалайди: Унга ўқисин дебманми?(демадим).
• Кўмакчи феълли сўз қўшилмасида бўлишсиз шаклнинг турлича қўшилиш холати мавжуд: айтиб турма, айтмай тур, айтмай турма.

Нисбат (даража)лар

• Ани қ нисбат махсус кўрсаткичи йўқ: иш-ҳаракат эга томонидан аниқ бажарилади; борди, олиб келяпти, ўтирган экан.
• Ўзлик нисбати /- л, -ил, -н, -ин / ҳаракат бажарувчисининг ўзида қолади; ўран, чўмил, қимтиниб тур, ясан, суркал, қийналди.
• Мажҳул нисбати /- л, -ил, -н, -ин / ҳаракат бажарувчиси номаълум бўлади; борилди, олинди, уланди, олиб чиқилди, кесилди.
• Биргалик нисбати /- ш, -иш /: ҳаракат биргаликда бажарилади: баҳслашди, айтишди .

• О р ттирма нисбат /-т, –ир, –из, –з, –ар, –гиз, –киз, –қиз, –дир, –тир, –газ, –каз, -қаз/ ҳаракат восита орқали бажарилади; кўрсатди, кўпайтди, уялтирди, туширди, чиқарди, оқизди, ёндиряпти.
• Феълда бир неча нисбат қўшимчаси бўлса, шу феълнинг қайси нисбатда эканлигини охирги нисбат қўшимчаси белгилайди: к ий+ин+тир+иш+ди (бирг. нисбат)
• О р ттирма нисбат қўшимчаси бир феълга кетма-кет қўшилади: том-из-дир, айт-тир-гиз-дир .
• О р ттирма нисбат қўшимчалари бирон восита ёрдамида бажарилган иш-ҳаракатни ифодалайди.
• Ҳаракат номига замон қўшимчаси қўшилса, биргалик нисбатига айланади.

Феълларнинг тусланиши

• Феълларнинг шахс-сон қўшимчалари билан ўзгариши тусланиш дейилади.
• I гурух тусловчилар(-ди, -са қўшимчалари билан тугаган феълларга қўшилади):

а) I -м -к б) II -нг -ингиз с) III -, -,

• II гурух тусловчилар(бош қ а феъллар, от-кесимларга қў шилади):

а) I -ман -миз б) II -сан -сиз с) III -ди, -ди(лар)

• Равишдошнинг –б (-иб), -а (-й) шакли тусланади, -гач, -гунча, -гани шакли эса тусланмайди, сифатдош тусланади.
• Бу қўшимчалар кўмакчи феълли сўз қўшилмасида асосан кўмакчи фелга (ёзиб турди+м, ёзиб туриб+сан), базан ҳар иккаласига қўшилиши мумкин(ёзди+м – олди+м).

Феъл замонлари

• Феъл замонлари нутқ сўзланиб турган пайтдан олдин, ўша пайт ёки кейин бажарилган ёхуд бажарилмаган иш-ҳаракатни кўрсатади.
• Ўтган замон:

а) Яқин ўтган замон: /-ди/; ол+ди+м,

б) Узоқ ўтган замон: /-ган/; ол+ган+сиз.

в) Ўтган замон ҳикоя феъли: /-иб/; ол+иб+ман

г) Ўтган замон давом феъли: /-ар эди, -ётган эди/; олар эди+м.

• Ҳозирги замон:

а) Ҳозирги-келаси замон феъли: /-а, -й/; ол+а+ман, ўқи+й+ман.

б) Ҳозирги замон давом феъли: /-яп, -ётир, -моқда, -ётиб/; ол+яп+ман, ёз+моқ+дасан, тўқи+ётиб+ман.

• Келаси замон:

а) Келаси замон гумон феъли:/-р, (-ар)/; ол+ар+ман, ўй+на+р+сан;

б) Келаси замон мақсад феъли:/-моқчи, -диган/; ол+а+диган+сиз, бор+моқчи+ман;

Феъл майллари

• Майл иш-ҳаракатнинг воқеликка муносабатини ифодалайди.
• Майл қўшимчалари шакл ясовчи ҳисобланади.
• Майллар:

а) аниқ (ҳабар) майл: олдим, ёзмадинг, ўқияпсиз .

б) буйруқ-истак майли :/-ай -й –гин –син –айлик –нг -ингиз/ Феъл ўзаги ҳеч қандай қўшимча олмаса, II шахс буйруқ майли; борай, олгин, ол, юрсин, бериб юборинг:

в) шарт майли: /-са/ борсам, юрсам эди.

г) мақсад майли: /- моқчи/; бормоқчиман.

Феълнинг вазифадош шакллари

• Равишдош :

а) ҳолат равишдоши: -а, -й, -б, -иб; ура-сура, йиғлай- йиғлай,бориб; ҳол, кесим бўла олади.

б) пайт равишдоши: - гач, -кач, -қач, -гунча, -кунча,-қунча:олгунча, дам олгач; пайт, мақсад шакли тусланмайди.

в) мақсад равишдоши :-гани, -кани, -қани ; мақсад шакли бўлишсизлик шаклига эга эмас.

• Сифатдош : -ган, -кан, -қан, -р, -ар, -диган, -ётган, -мас, -жак, -гай, -гуси; ўқиган, чиққан, айтар(сўз), гапирадиган, келажак, келгуси ; аниқловчи, кесим, ҳол бўлади, турланмайди, отлашади, отлашганда турланади.
• Ҳаракат номи : -моқ, -в, -ув, -ш, -иш; ўқимоқ, ўқиш, ўқув ; барча бўлак бўла олади, турланади.

Феълларнинг ясалиши

• Феъллар морфологик ва синтактик усулда ясалади:

а) аффиксация усулида отдан (фахрлан), сифатдан (қийинлаш), сондан (иккилан), равишдан (кечик), олмошдан (сизла), ундовдан (саломлаш), тақлид сўздан (ялтира), модал сўздан (йўқла) феъл ясалади;

б) синтактик усулда феъл билан феълни қўшиб (олиб келмоқ, сотиб олмоқ), феъл билан феъл бўлмаган сўзни қўшиб (касал бўлмоқ, милт- милт қилмоқ) ясалади.

• Изоҳ: феълдан сўз ясовчи қўшимча орқали феъл ясаб бўлмайди.
• Феъллар жуфтлашиб, асосан, от ҳосил қилади: борди-келди, олди-сотди; базан сифат ва равиш ҳосил қилади: узил-кесил.
• Деди, келди феъллари такрорланганда от ҳосил бўлади: деди-деди , келди- келди.

Феълнинг модал маънолари

• Ушбу қўшимчалар модал маъно ясаб, шакл ясовчи қўшимча ҳисобланади: -кила (турткила), -гила (сургила), -ғила (чўзғила), -ла (қувла, савала), -ала (қувала), -ка (сурка), -қа (чайқа), -мсира (йиғламсира), -имсира (кулимсира), -а (бура), -и (тўзи).

• Кўмакчи феъл етакчи феълга ушбу модал маъноларни қўшади:

а) ҳаракатнинг довомилигини: айтиб-тур, югуриб тур.

б) ҳаракатнинг бажарилишига оз қолганлигини: айта ёзди, ура ёзди

в) ҳаракатнинг такрорланиб туришини: айтиб юр

г) ҳаракатнинг йўналиши: айтиб кет, ёзиб бер.

д) ҳаракатнинг бажарилиши имконияти: ёзиб кўр , айтиб боқ.

е) ҳаракатнинг тугаллангани: айтиб бўл .

ё) ҳаракатнинг бажарилиш усули: ёзиб ташла, айтиб юбор.

• Етакчи феъл билан кўмакчи феъл бир шаклда бўлса, жуфт феъл ҳосил бўлади (ясама эмас): ўтди-кетди, олди-қолди, айтдим-қўйдим.

ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН РАҲМАТ!