ЖАС?СПІРІМДЕРДІ? АУТОДЕСТРУКТИВТІ МІНЕЗ-??Л?ЫНЫ? АЛДЫН - АЛУ Ж?МЫСТАРЫ
ЖАС?СПІРІМДЕРДІ? АУТОДЕСТРУКТИВТІ МІНЕЗ-??Л?ЫНЫ? АЛДЫН - АЛУ Ж?МЫСТАРЫ
БАЯНДАМА
ЖАС?СПІРІМДЕРДІ? АУТОДЕСТРУКТИВТІ МІНЕЗ-??Л?ЫНЫ? АЛДЫН - АЛУ Ж?МЫСТАРЫ
??дайбергенова Ба?тыбала Жексенбековна
Т?рар Рыс??лов ауданы, Т.?убакіров атында?ы негізгі мектебіні? педагог-психологі
Аутодеструктивті мінез-??лы? – ?азіргі та?да ке? таралып кеткен к?рделі де ?ауіпті феномен. Б?л адамны? ?алыпты дамуына, дене бітімі мен психологиялы? денсаулы?ына ?ауіп т?ндіретін мінез-??лы?. ?азіргі та?да б?л мінез-??лы?ты? т?мендегідей т?рлері ке? тара?ан:
1) Аутоагрессивті мінез-??лы? (суицидалды ж?не парасуицидалды). Суицидтілік аутодеструктивті мінез-??лы?ты? е? ?ауіпті т?рі болып саналады. А.Е. Личко демонстративті, аффективті ж?не шын суицидалды мінез – ??лы? т?рлерін б?ліп к?рсетті. Б?лардан бас?а «ситуативті» суицид деп аталатын т?рі де болады. Сол себепті ?мірді? да?дарыс кезе?дерінде жа?дайдан шы?а білуге ?йрету ма?сатында?ы алдын-алу шараларын ?ткізуді? ма?ызы зор. Парасуицидалды мінез-??лы? – ?з-?зіне к??ілі толмау салдарынан, психологиялы? со??ы кезіндегі жан жарасын же?ілдету ма?сатында ?мірін ?ию ма?сатынсыз ?ткір, ?шты заттармен денесіне дене жара?аттарын салу.
2) Та?ам ?абылдау?а т?уелділік– адам мінезіні? ерекшелігіне байланысты та?ам ?абылдау мінез-??л?ыны? б?зылуы.
3) Аддитивті мінез-??лы? – химиялы? ж?не химиясыз заттар?а т?уелділік. А.В. Котляров химиясыз аддикция?а экзистенциалды т?уелділікті жат?ызады сырт?ы келбетіне т?уелділік, жал?ызды??а т?уелділік, ?зіне ерекше м?ні бар адамды ба?ылау?а т?уелділік, баспас?з жа?алы?тарына, жарнамалар?а т?уелділік, бір н?рсеге ие болу?а т?уелділік шектеу сенімдеріне т?уелділік, сара?ды? синдромы, ал?ан т?рлі жара?аттарына, ауруларына т?уелділік, графомания, «бас алмай» о?у. Якимова Т.В. химиясыз аддикцияны «танымды? аддикция» деп ата?ан д?рыс деп санайды.
4) Фанатикалы? мінез-??лы? т?ріні? е? ?ауіптісі деструктивті табыну. егер спортпен айналысу немесе музыка?а ?ызы?ушылы? таныту адамны? ішкі ?айшылы?тарын к?рсетіп отыратын индикатор болып табылатын болса, ал деструктивті табыну ж?не религиялы? секталар адамны? жан ж?не т?н саулы?ына ?ауіп, ерік бостанды?ына ?ауіп т?ндіреді.
5) Аутистік мінез-??лы? – шынайы ?мірге бейімделе алмаудан, ?иял ?леміне кетуден адамдармен араласудан бас тартып, жал?ызды?ты та?даудан к?рінетін мінез-??лы?. Аутистік мінез-??лы?ты аутизмнен ажырата білу керек. Аутизм – ?леуметтік ?зара ?арым-?атынасты ?абылдауды? ж?не ?арым-?атынас ?ызметіні? б?зылуына байланысты психиканы? бір?алыпты дамымауы. Аутистік мінез-??лы? кезінде психикалы? дамуды? ж?руі ?алыпты, біра? адам ?леуметтік байланыста жолы болмай, бас?а адамдармен араласуды ??нсыздандырып, ?з-?зімен араласудыд?рыс санайды. Егер аутизмді практикалы? т?р?ыдан психологиялы? т?зету м?мкін емес болса ал аутистік мінез-??лы?та ?ауіпсіз жа, не ?дайда ?арым-?атынас да?дыларын жатты?тыруда психологиялы? топ пайдалы ресурс болуы м?мкін.
6) Виктимді мінез-??лы? (а?ылш. victim — ??рбан) –адамны? бас?а біреуді? ?зіне аморальды, за??а ?айшы ?рекетіне к?нуі. М?ндай мінез-??лы?ты? психологиялы? негізі ?з-?зін т?мен ба?алау, ?арым-?атынасты? ?зілуінен ?ор?у болып табылады. Психологиялы? т?зету немесе психотерапияны? н?тижесінде «??рбандар» бойынан деструктивті ?арым-?атынасты ?зуге шешім ?абылдау?а ерлік табылады. Жеке ??ндылы?ы туралы елестете білуді ме?геріп, ?з ??нын т?сіне білетін болады.
7) ?мірге ?ауіп т?ндіретін іс-?рекетке бару- б?л экстремалды спорт т?рі, жо?ары жылдамды?та машина айдау, т.б. М?ндай іс-?рекеттер ?леуметтік т?р?ыдан ?олдау тауып, м?ндай «?ызы?ушылы?тарды?» ?мір мен денсаулы?ына ?ауіп т?ндіретініне ?арамастан, айналада?ылар оларды? «батырлы?ы» мен «ерлігіне» та??алады. [7]
?азіргі ?мірді? талабы мен ?ар?ыныны? ?леуметтік-экономикалы? ?згеруі салдарынан туында?ан жан?яда?ы к?рделі ?леуметтiк-экономикалы? к?йзелісті?, да?дарысты? ахуалды? артуын хал?ымызды? келешегі болып саналатын жап-жас ?рендеріміз к?тере алмайды. Осы?ан орай, жыл сайын жас?спірімдерді? аутодеструктивті ?рекеттерге ?ар?ынды бейімделуі к?кейтесті м?селеге айналып отыр. [8]
Жас?спірімдік кезе? адам ?зіні? рефлексивті жатты?уларын ба?алайтын кезе?. Жас?спірім ?зіні? т?ра?ты рефлексиясы ар?ылы ?зіні? негізін, м?нін ашады. Ол н?зік жанды, тез уайымдау?а, с?тсіздікке берілгіш болады. ?андай болмасын ерекше б?где к?з?арас, ?серлі с?з, ерекше ?серлі болып оны жолынан тайдыруы м?мкін. Л.Ф. Обухова психологиялы? зерттеулерінде жас?спірім т?л?асыны? ерекшелігі психологиялы? жа?а ??рылымдарды? т?п тамыры, жеткіншектік ша?та ?алыптасып ?ой?ан туындысы болып табылады. ?зіндік жеке т?л?асына деген ?ызы?ушылы?ты? к?шейуі, сыншылды?ты? к?рінуі – б?ларды? барлы?ы ерте жеткіншектік ша?та са?талады, біра?, олар м?нді ?згерістерге ?шырап, саналы т?рде бейнеленеді. Жас?спірімдерді? негізгі м?нді ?згерісі - б?л т?л?аны? ?зіндік дамуы [1].
Жеткіншектік ша??а ая? бас?ан баланы? ?алыптасуында?ы т?бегейлі ?згерістер сана-сезімні? дамуында?ы сапалы? ?згеріспен аны?талады, м?ны? салдары бала мен ортаны? арасында?ы ?атынасты? б?зылуына жетелейді. Жас?спірім ?зін ересекпін деп сезіне бастайды, я?ни ол м?ндай ??былысты айналада?ылардан да талап етуге ?мтылады [2].
Ст.Холлды?, Э.Шпрангерді? айт?ан т?жырымдарыбойынша, жас?спірімдерді? даму де?гейі ?ш т?рге б?лінеді:
1) К?рделі ?зеру - да?дарысты? уа?ытпен сипатталады. Ол ?айта д?ниеге келген адамдай уайым-?ай?ы?а т?седі, т?п тамырында оны? жа?а ?зіндік «мені» пайда болады.
2) ?те баяу, а?ырын, жайбасар т?л?а. Жас?спірім ересектік ?мірге ?зіні? жеке басына еш?андай ?згеріс енгізбей ая? басумен сипатталады.
3) Жас?спірім белсенді ж?не саналы т?рде ?зін т?рбиелейді, ?зін-?зі ?алыптастырады. ?зіні? ерік-жігеріні? к?шімен ішкі да?дарыстары мен к?йзелістерін, мазасызды?ын же?еді, б?л ?зіндік ба?ылау мен ?зіндік мінез-??л?ы жо?ары де?гейдегі адам?а т?н.
Осы?ан орай, Э. Шпрангерді? к?з?арасы бойынша жас?спірімдерді? е? басты жа?а ??рылымы – «?зіндік меніні?» ашылуы сия?ты рефлексияны? пайда болуы, я?ни ?зіні? жеке даралы?ына саналы т?рде к?з жеткізіп, т?л?аны? ?зіндік аны?талуы [3].
Психика жа?ынан сау жас?спірімдер арасында тек мінез акцентуация мен психопатиялы? мінез ерекшелігі бар т?л?алар ?ана суицидтік ?рекетке ?лде?айда бейім болады.
Психологиялы? ?дебиеттерде жас?спірімдер арасында?ы аутодеструктивті ?рекет пен да?дарысты? ахуалдарды? пайда болуын детерминациялайтын ж?не дербес немесе бас?а да себептермен бірлесе психологиялы? ?ауырттылы?ты к?шейтетін жасерекшелік психологиялы? факторлар туралы м?ліметтер ?лі де болса жеткіліксіз жа?дайда. Оса?ын орай, теориялы? талдау барысында жас?спірімдерде атал?ан деструкция ?рекеті жасерекшелік психологиялы? жа?а ??рылымдарды? пайда болуынан эмоциялы? (жеткіліксіз эмоциялы? зерттеу, депрессиялы? жа?дай), когнитивті (талдау ?ызметіні? б?зылуы, болжамдау мен а?параттарды ба?алау; руминация; ойлауды?, зейіні?, есте са?тауды? реттеуші ?ызметтеріні? б?зылуы) ж?не т?л?алы? салаларды? (?зіндік сана сезім дамуыны? б?зылуы) б?зылуымен т?сіндіріледі. [10]
Жалпы, жас?спірімні? к?йзеліске душар болып ж?ргенін т?мендегі ?рекеттерден де аны? а??ару?а болады:
2. Мектепке бармауды? барлы? амал-шарасын ойлап табады: «басым, ішім ауырып т?р, ??с?ым келеді» деген сия?ты сылтауларды к?бейеді.
3. Мектепте бол?ан жа?дайлардан бас тартады, саба??а бар?ысы келмей, ?дейі ?йы?тап ?алады.
4. ?деттегіден г?рі а?шаны жиі с?рай бастайды, сылтауы к?бейеді, тіпті ата-анасыны? ?алтасына т?седі. Демек, ол ?аржыны мектепте «мазасын алып жат?андар?а» тасиды.
5. Кейбіреулері тіпті т?йы?талып кетеді, ешкіммен с?йлеспейді, ал екіншілері ?те ашуланша? бола бастайды.
6. О?у ?лгерімі нашарлайды, зейінсіз болады.
Сонымен бірге егер бала зорлы?-зомбылы? к?рсе, оны келесі жанама белгілерден де бай?ау?а болады:
1. ?й?ысы б?зылады;
2. ата-анамен, м??алімдермен, ??рбыларымен ерегесу ?рекеттері мен агрессия бай?алады;
3. апатия, к?йзеліс:
4. достарын жиі ауыстырады;
Аутодеструктивті ?рекеттерді зерттеу ?рдісі суицидология мен клиникалы? психологияны? негізгі теорияларына с?йенеді, осы?ан орай, Э.Шнейдман ?з пікірін былай деп жеткізедi: "б?л ?рекет, ?зіні? соматикалы? немесе психикалы? денсаулы?ына ?андай да болмасын за?ым келтіруге ба?ыттал?ан". Б?л ?леуметтік мінез-??лы? ережелері, психологиялы? аспектілері мен жас?спірімдерді? ?леуметтену м?селесі, жынысты? барабарлы? м?селесі, бейімделу мен ?зін-?зі реттеу, сонымен бірге ?леуметтiк патологияларды? ?рт?рлі к?рінісі сия?ты ке? ау?ымды м?селелерді ?амтиды [5].
Просмотр содержимого документа
«ЖАС?СПІРІМДЕРДІ? АУТОДЕСТРУКТИВТІ МІНЕЗ-??Л?ЫНЫ? АЛДЫН - АЛУ Ж?МЫСТАРЫ »
БАЯНДАМА
ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ АУТОДЕСТРУКТИВТІ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНЫҢ АЛДЫН - АЛУ ЖҰМЫСТАРЫ
Құдайбергенова Бақтыбала Жексенбековна
Тұрар Рысқұлов ауданы, Т.Әубакіров атындағы негізгі мектебінің педагог-психологі
Аутодеструктивті мінез-құлық – қазіргі таңда кең таралып кеткен күрделі де қауіпті феномен. Бұл адамның қалыпты дамуына, дене бітімі мен психологиялық денсаулығына қауіп төндіретін мінез-құлық. Қазіргі таңда бұл мінез-құлықтың төмендегідей түрлері кең тараған:
1) Аутоагрессивті мінез-құлық (суицидалды және парасуицидалды). Суицидтілік аутодеструктивті мінез-құлықтың ең қауіпті түрі болып саналады. А.Е. Личко демонстративті, аффективті және шын суицидалды мінез – құлық түрлерін бөліп көрсетті. Бұлардан басқа «ситуативті» суицид деп аталатын түрі де болады. Сол себепті өмірдің дағдарыс кезеңдерінде жағдайдан шыға білуге үйрету мақсатындағы алдын-алу шараларын өткізудің маңызы зор. Парасуицидалды мінез-құлық – өз-өзіне көңілі толмау салдарынан, психологиялық соққы кезіндегі жан жарасын жеңілдету мақсатында өмірін қию мақсатынсыз өткір, ұшты заттармен денесіне дене жарақаттарын салу.
2) Тағам қабылдауға тәуелділік– адам мінезінің ерекшелігіне байланысты тағам қабылдау мінез-құлқының бұзылуы.
3) Аддитивті мінез-құлық – химиялық және химиясыз заттарға тәуелділік. А.В. Котляров химиясыз аддикцияға экзистенциалды тәуелділікті жатқызады сыртқы келбетіне тәуелділік, жалғыздыққа тәуелділік, өзіне ерекше мәні бар адамды бақылауға тәуелділік, баспасөз жаңалықтарына, жарнамаларға тәуелділік, бір нәрсеге ие болуға тәуелділік шектеу сенімдеріне тәуелділік, сараңдық синдромы, алған түрлі жарақаттарына, ауруларына тәуелділік, графомания, «бас алмай» оқу. Якимова Т.В. химиясыз аддикцияны «танымдық аддикция» деп атаған дұрыс деп санайды.
4) Фанатикалық мінез-құлық түрінің ең қауіптісі деструктивті табыну. егер спортпен айналысу немесе музыкаға қызығушылық таныту адамның ішкі қайшылықтарын көрсетіп отыратын индикатор болып табылатын болса, ал деструктивті табыну және религиялық секталар адамның жан және тән саулығына қауіп, ерік бостандығына қауіп төндіреді.
5) Аутистік мінез-құлық – шынайы өмірге бейімделе алмаудан, қиял әлеміне кетуден адамдармен араласудан бас тартып, жалғыздықты таңдаудан көрінетін мінез-құлық. Аутистік мінез-құлықты аутизмнен ажырата білу керек. Аутизм – әлеуметтік өзара қарым-қатынасты қабылдаудың және қарым-қатынас қызметінің бұзылуына байланысты психиканың бірқалыпты дамымауы. Аутистік мінез-құлық кезінде психикалық дамудың жүруі қалыпты, бірақ адам әлеуметтік байланыста жолы болмай, басқа адамдармен араласуды құнсыздандырып, өз-өзімен араласудыдұрыс санайды. Егер аутизмді практикалық тұрғыдан психологиялық түзету мүмкін емес болса ал аутистік мінез-құлықта қауіпсіз жа, не ғдайда қарым-қатынас дағдыларын жаттықтыруда психологиялық топ пайдалы ресурс болуы мүмкін.
6) Виктимді мінез-құлық (ағылш. victim — құрбан) –адамның басқа біреудің өзіне аморальды, заңға қайшы әрекетіне көнуі. Мұндай мінез-құлықтың психологиялық негізі өз-өзін төмен бағалау, қарым-қатынастың үзілуінен қорқу болып табылады. Психологиялық түзету немесе психотерапияның нәтижесінде «құрбандар» бойынан деструктивті қарым-қатынасты үзуге шешім қабылдауға ерлік табылады. Жеке құндылығы туралы елестете білуді меңгеріп, өз құнын түсіне білетін болады.
7) Өмірге қауіп төндіретін іс-әрекетке бару- бұл экстремалды спорт түрі, жоғары жылдамдықта машина айдау, т.б. Мұндай іс-әрекеттер әлеуметтік тұрғыдан қолдау тауып, мұндай «қызығушылықтардың» өмір мен денсаулығына қауіп төндіретініне қарамастан, айналадағылар олардың «батырлығы» мен «ерлігіне» таңғалады. [7]
Қазіргі өмірдің талабы мен қарқынының әлеуметтік-экономикалық өзгеруі салдарынан туындаған жанұядағы күрделі әлеуметтiк-экономикалық күйзелістің, дағдарыстық ахуалдың артуын халқымыздың келешегі болып саналатын жап-жас өрендеріміз көтере алмайды. Осыған орай, жыл сайын жасөспірімдердің аутодеструктивті әрекеттерге қарқынды бейімделуі көкейтесті мәселеге айналып отыр. [8]
Жасөспірімдік кезең адам өзінің рефлексивті жаттығуларын бағалайтын кезең. Жасөспірім өзінің тұрақты рефлексиясы арқылы өзінің негізін, мәнін ашады. Ол нәзік жанды, тез уайымдауға, сәтсіздікке берілгіш болады. Қандай болмасын ерекше бөгде көзқарас, әсерлі сөз, ерекше әсерлі болып оны жолынан тайдыруы мүмкін. Л.Ф. Обухова психологиялық зерттеулерінде жасөспірім тұлғасының ерекшелігі психологиялық жаңа құрылымдардың түп тамыры, жеткіншектік шақта қалыптасып қойған туындысы болып табылады. Өзіндік жеке тұлғасына деген қызығушылықтың күшейуі, сыншылдықтың көрінуі – бұлардың барлығы ерте жеткіншектік шақта сақталады, бірақ, олар мәнді өзгерістерге ұшырап, саналы түрде бейнеленеді. Жасөспірімдердің негізгі мәнді өзгерісі - бұл тұлғаның өзіндік дамуы [1].
Жеткіншектік шаққа аяқ басқан баланың қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер сана-сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анықталады, мұның салдары бала мен ортаның арасындағы қатынастың бұзылуына жетелейді. Жасөспірім өзін ересекпін деп сезіне бастайды, яғни ол мұндай құбылысты айналадағылардан да талап етуге ұмтылады [2].
Ст.Холлдың, Э.Шпрангердің айтқан тұжырымдарыбойынша, жасөспірімдердің даму деңгейі үш түрге бөлінеді:
1) Күрделі өзеру - дағдарыстық уақытпен сипатталады. Ол қайта дүниеге келген адамдай уайым-қайғыға түседі, түп тамырында оның жаңа өзіндік «мені» пайда болады.
2) Өте баяу, ақырын, жайбасар тұлға. Жасөспірім ересектік өмірге өзінің жеке басына ешқандай өзгеріс енгізбей аяқ басумен сипатталады.
3) Жасөспірім белсенді және саналы түрде өзін тәрбиелейді, өзін-өзі қалыптастырады. Өзінің ерік-жігерінің күшімен ішкі дағдарыстары мен күйзелістерін, мазасыздығын жеңеді, бұл өзіндік бақылау мен өзіндік мінез-құлқы жоғары деңгейдегі адамға тән.
Осыған орай, Э. Шпрангердің көзқарасы бойынша жасөспірімдердің ең басты жаңа құрылымы – «өзіндік менінің» ашылуы сияқты рефлексияның пайда болуы, яғни өзінің жеке даралығына саналы түрде көз жеткізіп, тұлғаның өзіндік анықталуы [3].
А.Г.Амбрумованың, Е.М.Врононың, А.В.Боенконың, А.Л.Галиннің, Ц.П.Короленконың, Н.В.Конанчуктың, В.А.Тихоненконың, С.Сафуановтың және тағы басқа да ғалымдардың еңбектерінде жасөспірімдер арасындағы аутодеструктивті әрекеттің психологиялық детерминанттары зерттелген, яғни олардың зерттеулері әрекеттің аталған түріне бейім тұлғаның жеке-психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған [4,6].
Психика жағынан сау жасөспірімдер арасында тек мінез акцентуация мен психопатиялық мінез ерекшелігі бар тұлғалар ғана суицидтік әрекетке әлдеқайда бейім болады.
Психологиялық әдебиеттерде жасөспірімдер арасындағы аутодеструктивті әрекет пен дағдарыстық ахуалдардың пайда болуын детерминациялайтын және дербес немесе басқа да себептермен бірлесе психологиялық қауырттылықты күшейтетін жасерекшелік психологиялық факторлар туралы мәліметтер әлі де болса жеткіліксіз жағдайда. Осағын орай, теориялық талдау барысында жасөспірімдерде аталған деструкция әрекеті жасерекшелік психологиялық жаңа құрылымдардың пайда болуынан эмоциялық (жеткіліксіз эмоциялық зерттеу, депрессиялық жағдай), когнитивті (талдау қызметінің бұзылуы, болжамдау мен ақпараттарды бағалау; руминация; ойлаудың, зейінің, есте сақтаудың реттеуші қызметтерінің бұзылуы) және тұлғалық салалардың (өзіндік сана сезім дамуының бұзылуы) бұзылуымен түсіндіріледі. [10]
Жалпы, жасөспірімнің күйзеліске душар болып жүргенін төмендегі әрекеттерден де анық аңғаруға болады:
1.Баланың мінез-құлқы өзгереді, тұйық бола бастайды, әңгімеден қашады, өте енжар, селқостық байқалады.
2. Мектепке бармаудың барлық амал-шарасын ойлап табады: «басым, ішім ауырып тұр, құсқым келеді» деген сияқты сылтауларды көбейеді.
3. Мектепте болған жағдайлардан бас тартады, сабаққа барғысы келмей, әдейі ұйықтап қалады.
4. Әдеттегіден гөрі ақшаны жиі сұрай бастайды, сылтауы көбейеді, тіпті ата-анасының қалтасына түседі. Демек, ол қаржыны мектепте «мазасын алып жатқандарға» тасиды.
5. Кейбіреулері тіпті тұйықталып кетеді, ешкіммен сөйлеспейді, ал екіншілері өте ашуланшақ бола бастайды.
6. Оқу үлгерімі нашарлайды, зейінсіз болады.
Сонымен бірге егер бала зорлық-зомбылық көрсе, оны келесі жанама белгілерден де байқауға болады:
1. ұйқысы бұзылады;
2. ата-анамен, мұғалімдермен, құрбыларымен ерегесу әрекеттері мен агрессия байқалады;
3. апатия, күйзеліс:
4. достарын жиі ауыстырады;
Аутодеструктивті әрекеттерді зерттеу үрдісі суицидология мен клиникалық психологияның негізгі теорияларына сүйенеді, осыған орай, Э.Шнейдман өз пікірін былай деп жеткізедi: "бұл әрекет, өзінің соматикалық немесе психикалық денсаулығына қандай да болмасын зақым келтіруге бағытталған". Бұл әлеуметтік мінез-құлық ережелері, психологиялық аспектілері мен жасөспірімдердің әлеуметтену мәселесі, жыныстық барабарлық мәселесі, бейімделу мен өзін-өзі реттеу, сонымен бірге әлеуметтiк патологиялардың әртүрлі көрінісі сияқты кең ауқымды мәселелерді қамтиды [5].
3) ішімдікке, нашақорлыққа бейімделу, яғни өзін-өзі күйрету үшін бастау алатын жол және оның қарқынды дамуының алғышарттары [3].
А.А.Реан пікірінше, агрессивтi реакциялардың көрсеткіш деңгейі жасөспірімнің өзін-өзі бағалауымен сабақтасады, яғни бұл дегеніміз: өз-өзін бағалау деңгейі неғұрлым жоғары болса, солғұрлым жалпы агрессия және оның түрлі біріктіруінің көрсеткіштері жоғары болады. Жасөспірімдік жас - жоғары қауіп-қатерлі топ болып табылады. А.Е.Личконың пiкiрiнше, аутодеструктивті әрекеттерге мынандай факторлар жетелейді: 1) сүйікті адамнан айырылу; 2) жалықтыру күйі; 3) өзінің адамгершілік құндылығын кеміту сезімі; 4) есірткі, гипногендік психотропты дәрілер және ішімдікке салыну нәтижесiнде тұлғаның қорғаныш тетіктерінің күйзелуі; 5) өз-өзіне қол жұмсаған адаммен өзін теңеу; 6) түрлі себептерден қайғыру мен орынсыз ызалану, күйзелу, қорқыныш сезімдері және т.б. [6].
Дж. Райкустың көзқарасы бойынша, көптеген жасөспiрiмдер күшті эмоционалды сезімдерді сынауға мүмкiндiк беретiн айналасушылыққа тартады. Олар өздерінің тәжирібенің жоқтығынан, оған қоса өз күшін және дағдарыстық ахуалды жағымсыз қабылдау және өмірге қауіпті және ауыр зардаптардан пайда болатын қатерге бейімділігінен интенсивті эмоцияларын тежеуге немесе бақылауға сирек икемі болады [5].
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Выготский Л.С. Собрание сочинений: в 6-ти т. Т.1: Вопросы теории и истории психологии/ Гл.ред. А.В:Запорожец, М.; Педагогика, 1982г., -425б.
2. Жарықбаев Қ.Б. Психология негіздері. Алматы 2005ж., -415б.
