ЖАС?СПІРІМДЕРДІ? АУТОДЕСТРУКТИВТІ МІНЕЗ-??Л?ЫНЫ? АЛДЫН - АЛУ Ж?МЫСТАРЫ

БАЯНДАМА

ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ АУТОДЕСТРУКТИВТІ МІНЕЗ-ҚҰЛҚЫНЫҢ АЛДЫН - АЛУ ЖҰМЫСТАРЫ

Құдайбергенова Бақтыбала Жексенбековна

Тұрар Рысқұлов ауданы, Т.Әубакіров атындағы негізгі мектебінің педагог-психологі

Аутодеструктивті мінез-құлық – қазіргі таңда кең таралып кеткен күрделі де қауіпті феномен. Бұл адамның қалыпты дамуына, дене бітімі мен психологиялық денсаулығына  қауіп төндіретін мінез-құлық.  Қазіргі таңда бұл мінез-құлықтың төмендегідей түрлері кең тараған:

1) Аутоагрессивті мінез-құлық (суицидалды және  парасуицидалды). Суицидтілік аутодеструктивті мінез-құлықтың ең қауіпті түрі болып саналады.  А.Е. Личко  демонстративті, аффективті және шын  суицидалды мінез – құлық түрлерін бөліп көрсетті. Бұлардан басқа «ситуативті» суицид деп аталатын түрі де болады. Сол себепті өмірдің дағдарыс кезеңдерінде жағдайдан шыға білуге үйрету мақсатындағы алдын-алу шараларын өткізудің маңызы зор. Парасуицидалды мінез-құлық – өз-өзіне көңілі толмау салдарынан, психологиялық соққы кезіндегі жан жарасын жеңілдету мақсатында өмірін қию мақсатынсыз өткір, ұшты заттармен денесіне дене жарақаттарын салу.

2) Тағам қабылдауға тәуелділік– адам мінезінің ерекшелігіне байланысты тағам қабылдау мінез-құлқының бұзылуы.

3) Аддитивті мінез-құлық – химиялық және химиясыз заттарға тәуелділік. А.В. Котляров химиясыз аддикцияға  экзистенциалды тәуелділікті жатқызады   сыртқы келбетіне тәуелділік, жалғыздыққа тәуелділік, өзіне ерекше мәні бар адамды бақылауға тәуелділік, баспасөз жаңалықтарына, жарнамаларға тәуелділік, бір нәрсеге ие болуға тәуелділік шектеу сенімдеріне тәуелділік, сараңдық синдромы, алған түрлі жарақаттарына, ауруларына тәуелділік, графомания, «бас алмай» оқу. Якимова Т.В. химиясыз аддикцияны «танымдық аддикция» деп атаған дұрыс деп санайды.

4)    Фанатикалық мінез-құлық түрінің ең қауіптісі   деструктивті табыну. егер спортпен айналысу немесе  музыкаға қызығушылық таныту адамның ішкі қайшылықтарын көрсетіп отыратын индикатор болып табылатын болса,  ал деструктивті табыну және религиялық секталар адамның жан және тән саулығына қауіп, ерік бостандығына қауіп төндіреді. 

5)    Аутистік мінез-құлық – шынайы өмірге бейімделе алмаудан, қиял әлеміне кетуден адамдармен араласудан бас тартып, жалғыздықты таңдаудан  көрінетін мінез-құлық. Аутистік мінез-құлықты   аутизмнен ажырата білу керек. Аутизм –  әлеуметтік өзара қарым-қатынасты қабылдаудың және қарым-қатынас қызметінің бұзылуына байланысты психиканың бірқалыпты дамымауы.  Аутистік мінез-құлық кезінде  психикалық дамудың жүруі қалыпты, бірақ адам әлеуметтік байланыста жолы болмай,  басқа адамдармен араласуды құнсыздандырып, өз-өзімен араласудыдұрыс санайды. Егер аутизмді практикалық тұрғыдан психологиялық түзету  мүмкін емес болса ал  аутистік мінез-құлықта қауіпсіз жа, не ғдайда қарым-қатынас дағдыларын жаттықтыруда  психологиялық топ пайдалы  ресурс болуы мүмкін.

6)    Виктимді мінез-құлық (ағылш. victim — құрбан) –адамның басқа біреудің   өзіне аморальды, заңға қайшы әрекетіне  көнуі. Мұндай мінез-құлықтың психологиялық негізі  өз-өзін төмен бағалау, қарым-қатынастың үзілуінен қорқу болып табылады. Психологиялық түзету немесе психотерапияның нәтижесінде «құрбандар» бойынан деструктивті қарым-қатынасты үзуге шешім қабылдауға ерлік табылады. Жеке құндылығы туралы елестете білуді меңгеріп, өз құнын түсіне білетін болады.

7)    Өмірге қауіп төндіретін іс-әрекетке бару- бұл экстремалды спорт түрі, жоғары жылдамдықта машина айдау, т.б. Мұндай іс-әрекеттер әлеуметтік тұрғыдан қолдау тауып,  мұндай «қызығушылықтардың» өмір мен денсаулығына қауіп төндіретініне қарамастан, айналадағылар олардың «батырлығы» мен «ерлігіне» таңғалады. [7] 

Қазіргі өмірдің талабы мен қарқынының әлеуметтік-экономикалық өзгеруі салдарынан туындаған жанұядағы күрделі әлеуметтiк-экономикалық күйзелістің, дағдарыстық ахуалдың артуын халқымыздың келешегі болып саналатын жап-жас өрендеріміз көтере алмайды. Осыған орай, жыл сайын жасөспірімдердің аутодеструктивті әрекеттерге қарқынды бейімделуі көкейтесті мәселеге айналып отыр. [8]

Жасөспірімдік кезең адам өзінің рефлексивті жаттығуларын бағалайтын кезең. Жасөспірім өзінің тұрақты рефлексиясы арқылы өзінің негізін, мәнін ашады. Ол нәзік жанды, тез уайымдауға, сәтсіздікке берілгіш болады. Қандай болмасын ерекше бөгде көзқарас, әсерлі сөз, ерекше әсерлі болып оны жолынан тайдыруы мүмкін. Л.Ф. Обухова психологиялық зерттеулерінде жасөспірім тұлғасының ерекшелігі психологиялық жаңа құрылымдардың түп тамыры, жеткіншектік шақта қалыптасып қойған туындысы болып табылады. Өзіндік жеке тұлғасына деген қызығушылықтың күшейуі, сыншылдықтың көрінуі – бұлардың барлығы ерте жеткіншектік шақта сақталады, бірақ, олар мәнді өзгерістерге ұшырап, саналы түрде бейнеленеді. Жасөспірімдердің  негізгі мәнді өзгерісі - бұл тұлғаның өзіндік дамуы [1].

Жеткіншектік шаққа аяқ басқан баланың қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер сана-сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анықталады, мұның салдары бала мен ортаның арасындағы қатынастың бұзылуына жетелейді. Жасөспірім өзін ересекпін деп сезіне бастайды, яғни ол мұндай құбылысты айналадағылардан да талап етуге ұмтылады [2].

Ст.Холлдың, Э.Шпрангердің айтқан тұжырымдарыбойынша, жасөспірімдердің даму деңгейі үш түрге бөлінеді:

 1) Күрделі өзеру - дағдарыстық уақытпен сипатталады. Ол қайта дүниеге келген адамдай уайым-қайғыға түседі, түп тамырында оның жаңа өзіндік «мені» пайда болады.

 2) Өте баяу, ақырын, жайбасар тұлға. Жасөспірім ересектік өмірге өзінің жеке басына ешқандай өзгеріс енгізбей аяқ басумен сипатталады.

 3) Жасөспірім белсенді және саналы түрде өзін тәрбиелейді, өзін-өзі қалыптастырады. Өзінің ерік-жігерінің күшімен ішкі дағдарыстары мен күйзелістерін, мазасыздығын жеңеді, бұл өзіндік бақылау мен өзіндік мінез-құлқы жоғары деңгейдегі адамға тән.

Осыған орай, Э. Шпрангердің көзқарасы  бойынша жасөспірімдердің ең басты жаңа құрылымы – «өзіндік менінің» ашылуы сияқты рефлексияның пайда болуы, яғни  өзінің жеке даралығына саналы түрде көз жеткізіп, тұлғаның өзіндік анықталуы [3].

А.Г.Амбрумованың, Е.М.Врононың, А.В.Боенконың, А.Л.Галиннің, Ц.П.Короленконың, Н.В.Конанчуктың, В.А.Тихоненконың, С.Сафуановтың және тағы басқа да ғалымдардың еңбектерінде жасөспірімдер арасындағы аутодеструктивті әрекеттің психологиялық детерминанттары зерттелген, яғни олардың зерттеулері әрекеттің аталған түріне бейім тұлғаның жеке-психологиялық ерекшеліктерін анықтауға арналған [4,6].

Психика жағынан сау жасөспірімдер арасында тек мінез акцентуация мен психопатиялық мінез ерекшелігі бар тұлғалар ғана суицидтік әрекетке әлдеқайда бейім болады.

Психологиялық әдебиеттерде жасөспірімдер арасындағы аутодеструктивті әрекет пен дағдарыстық ахуалдардың пайда болуын детерминациялайтын және дербес немесе басқа да себептермен бірлесе психологиялық қауырттылықты күшейтетін жасерекшелік психологиялық факторлар туралы мәліметтер әлі де болса жеткіліксіз жағдайда. Осағын орай, теориялық талдау барысында жасөспірімдерде аталған деструкция әрекеті жасерекшелік психологиялық жаңа құрылымдардың пайда болуынан эмоциялық (жеткіліксіз эмоциялық зерттеу, депрессиялық жағдай), когнитивті (талдау қызметінің бұзылуы, болжамдау мен ақпараттарды бағалау; руминация; ойлаудың, зейінің, есте сақтаудың реттеуші қызметтерінің бұзылуы) және тұлғалық салалардың (өзіндік сана сезім дамуының бұзылуы) бұзылуымен түсіндіріледі. [10]

Жалпы, жасөспірімнің күйзеліске душар болып жүргенін төмендегі  әрекеттерден де анық аңғаруға болады:

 1.Баланың мінез-құлқы өзгереді, тұйық бола бастайды, әңгімеден қашады, өте енжар, селқостық байқалады.

 2. Мектепке бармаудың барлық амал-шарасын ойлап табады: «басым, ішім ауырып тұр, құсқым келеді» деген сияқты сылтауларды көбейеді.

 3. Мектепте болған жағдайлардан бас тартады, сабаққа барғысы келмей, әдейі ұйықтап қалады.

 4. Әдеттегіден гөрі ақшаны жиі сұрай бастайды, сылтауы көбейеді, тіпті ата-анасының қалтасына түседі. Демек, ол қаржыны мектепте «мазасын алып жатқандарға» тасиды.

 5. Кейбіреулері тіпті тұйықталып кетеді, ешкіммен сөйлеспейді, ал екіншілері өте ашуланшақ бола бастайды.

 6. Оқу үлгерімі нашарлайды, зейінсіз болады.

 Сонымен бірге егер бала зорлық-зомбылық көрсе, оны келесі жанама белгілерден де байқауға болады:

 1. ұйқысы бұзылады;

 2. ата-анамен, мұғалімдермен, құрбыларымен ерегесу әрекеттері мен агрессия байқалады;

 3. апатия, күйзеліс:

 4. достарын жиі ауыстырады;

Аутодеструктивті әрекеттерді зерттеу үрдісі суицидология мен   клиникалық психологияның негізгі теорияларына сүйенеді, осыған орай,  Э.Шнейдман өз пікірін былай деп жеткізедi: "бұл әрекет, өзінің соматикалық немесе психикалық денсаулығына қандай да болмасын зақым келтіруге бағытталған". Бұл әлеуметтік мінез-құлық ережелері, психологиялық аспектілері мен жасөспірімдердің әлеуметтену мәселесі, жыныстық барабарлық мәселесі, бейімделу мен өзін-өзі реттеу, сонымен бірге әлеуметтiк патологиялардың әртүрлі көрінісі сияқты кең ауқымды мәселелерді қамтиды [5].

Н.В.Агазаде  аутодеструктивті әрекеттерді төмендегідей топтастырады:

1. Жеке тұлғаға ықпалы ету бойынша: физикалық, психикалық, әлеуметтiк, діни;

2. Құрылымдық мінездемелер:

-   деңгейлі көрсеткіштер: идеаторлық, аффективті, сыртқы тәртіптік;

-  орындау әдісі бойынша: тікелей, ұлғаймалы, жанама түрдегі, трансагрессивті [2].

А.А. Султанов жасөспірімдерде аутодеструктивті мінез-құлықтың себебін зерттеуде факторлардың үш негізгі тобын көрсетті: 

1) жасөспірімнің  әлеуметтiк ортадағы орны, оның жасерекшелігіне сай келмейтiн әлеуметтенудің бұзылуына байланысты дезбейімделушілігі;

 2) адами құндылықтардың жүйесiне қарсылығынан туындаған отбасымен жанжалдасу;

 3) ішімдікке, нашақорлыққа бейімделу, яғни өзін-өзі күйрету үшін бастау алатын жол және оның қарқынды дамуының алғышарттары [3].

А.А.Реан пікірінше, агрессивтi реакциялардың көрсеткіш деңгейі жасөспірімнің өзін-өзі бағалауымен сабақтасады, яғни бұл дегеніміз: өз-өзін бағалау деңгейі неғұрлым жоғары болса, солғұрлым жалпы агрессия және оның түрлі біріктіруінің көрсеткіштері жоғары болады. Жасөспірімдік жас -  жоғары қауіп-қатерлі топ болып табылады. А.Е.Личконың пiкiрiнше, аутодеструктивті әрекеттерге мынандай факторлар жетелейді: 1) сүйікті адамнан айырылу; 2) жалықтыру күйі; 3) өзінің адамгершілік құндылығын кеміту сезімі; 4) есірткі, гипногендік психотропты дәрілер және ішімдікке салыну нәтижесiнде тұлғаның қорғаныш  тетіктерінің күйзелуі; 5) өз-өзіне қол жұмсаған адаммен өзін теңеу; 6) түрлі себептерден  қайғыру мен орынсыз ызалану, күйзелу, қорқыныш сезімдері және т.б. [6].

Дж. Райкустың көзқарасы бойынша, көптеген жасөспiрiмдер күшті эмоционалды сезімдерді сынауға мүмкiндiк беретiн айналасушылыққа тартады. Олар өздерінің тәжирібенің жоқтығынан, оған қоса өз күшін және дағдарыстық ахуалды жағымсыз қабылдау және өмірге қауіпті және ауыр зардаптардан пайда болатын қатерге бейімділігінен интенсивті эмоцияларын тежеуге немесе бақылауға сирек икемі болады [5].

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Выготский Л.С. Собрание сочинений: в 6-ти т. Т.1: Вопросы теории и истории психологии/ Гл.ред. А.В:Запорожец, М.; Педагогика, 1982г., -425б.

2. Жарықбаев Қ.Б. Психология негіздері. Алматы 2005ж., -415б.

3. Намазбаева Ж.И. Психология Алматы: 2005, -293б.

4. СтоляренкоЛ.Д. Основы психологии Ростов на-Дону, «Феникс» 1997, - 73б.

5. Тәжібаев Т. Жалпы психология – А. «Қазақ университеті», 1993 - 240 б.

6. Темірбеков А.А., С. Балаубаев Психология. А. «Мектеп», 1966ж., -275б.

7. Рогов Е.И.Общая психология, М., «Владос» , 1995г.,-445б.

8. Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию: Курс лекции:Учебник пособие для вузов.-М: ЧеРо, 1997г., -345б.

9. Грановская Р.М. Элементы практической психологии. – СПб Свет.1997г.,-178б.

10. Смирнов А.А. Избранные психологические труды: В 2-х т. Т.1-М. Педагогика, 1987г., -346б.