?ай елде, ?ай кезде болмасын, бала т?рбиесін ерекше дамытушы да, ілгері апарушы да-балалар, я?ни б?гінгі ?рпа?-ерте?гі елді? болаша?ы. Мен баяндамамны? ал?ы с?зін шы?ыс ??ламасы ?л-Фарабиді? с?зінен баста?ым келеді: «Адам?а е? бірінші білім емес, т?рбие берілуі керек, т?рбиесіз берілген білім-адамзатты? хас жауы, ол келешекте оны? барлы? ?міріне апат ?келеді» делінген.
Адамны? ?мір с?ру да?дысы ата-анасыны? берген т?рбиесіне тікелей ?атысты : Егер ата-ана баласын ?р?ашан мада?тап отырса, ол бала жауапты кезе?дерде кез-келген кедергіден ?те аламын деп ?зін-?зі сендіре алады. Ал ?лсіз деп ?ор?аса бала со?ан с?йеніп кетеді. Осыдан кейін мазасызды? пен ?ор?ыныш терминдері туындайды. Э.Иззард мазасызды?ты? к?птеген эмоцияларыныі бірін ?ор?ыныш деп ата?ан. ?рт?рлі жаста?ы адамдар ?ор?ынышыты ?рт?рлі ?абылдайды. М?селен бала 2 жасында д?рігерден ?ор?ады. Ал 6-7 жаста?ы басты ?ор?ынышы ?з ?лімінен болса, 7-8 жаста ата-анасыны? ?ліп ?алуынан ?ор?а бастайды. Ал 8-11 жасында бір істі бас?алай істеуге немесе норма?а сай болмай ?алудан ?рейленеді. И.Ранчбург пен П.Попперді? за?дылы?тарына с?йенсек баланы? интелекті ?скен сайын ?ор?ынышы к?бейеді. Е.Ю.Брелоны? ?леуметтік психологиялы? фактор?а ж?ргізген зерттеуі балаларды мазасыздануына ата-аансыны?і ?з ж?мысына ?ана?аттанбауы материалды? жа?дайына, т?р?ын ?йіне к??ілі толмайтынды?ыда ?сер ететіндігі к?рсеткен. Мектепке барар алдында бала мектептегі мазасызды?ты к?п ойлайды. Мысалы 1-ші сынып о?ушылары е? алдымен жаман ба?адан емес, ата-анасымен, ?стазымен, ??рдастарымен келіспеушілікпен ?атты ?ор?ады. Мамандарды? айтуы бойынша мектепке дейінгі кезе?дерде ер балалар ?ыз балалар?а ?ара?анда мазасыздау болады да, 9-11 жас аралы?ында ?ыздармен ?лдар те?еліп кетеді. 12 жастан кейін ?ыздарда мазасызды? де?гейі к?теріледі. Мазасызды? к?біне мына жа?дайларда болуы м?мкін.
1Кері міндеттер баланы кемітіп немесе біреуге т?уелді етуі м?мкін.
2. К?п талап ?ою.
3.?арама-?арсы талаптар.
ПСИХОЛОГИЯЛЫ? ПРОЦЕСТЕ ОЙЫН ке? пайдаланылады. Ойын баланы? д?ниетанымын ке?ейтіп ?о?амды? машы?тарына т?рбиелейді баланы? ?мірінде ойынны? зор ма?ызы бар. Ойын барысында бала жан-жа?ты т?рбиеленеді. Ойын?а араласуы балаларды ?уаныш?а кенелтеді. Жуас, ?ор?а? балалармен ?атар неше т?рлі ?иынды?ты же?іп шы?атын балалар да кездеседі. Т?жірибеде к?рсеткендей баланы? к?п мазасыздануы т?рбиені? д?рыс берілмегендігінде жатыр. Мысалы: ата-аналары жо?ары д?режеге ие болып не материалды? жа?дайы жа?сар?анда баласында?ы с?тсіздікті к?ргісі келмегендіктен олар?а шамадан тыс талаптар ?ояды. Кейбір ата-аналарды? ?здеріде мазасыз болып келеді де аз ?ана с?тсіздікті т??керіс т?різді ?абылдап кішкене ?ателік жасау?а да р??сат етпейтін жа?дайлар жиі кездеседі. Осыдан келіп бала бойында?ы м?мкіншілігінен айрылып іст еген ісінен н?тиже шы?па?ан со? со?ан еті ?йреніп кетеді де, ?арапайым жа?дайларды? ?зіне к?рессіз а? беріледі. Кейбір ата-аналар баласын ?андайда болмасын ?міріне ?ауіп т?ндіретін жа?дайлардан са?тау?а тырыстып ?мірді? ?иыншылы?тарына ?арсы жеке к?ресе алмауын дамытады. Жо?арыда айтып ?ткеніміздей б?л баланы? ?алыпты дамуына ?сер етеді. Я?ни оны ?лкендермен ??рдастарымен араласуына кесірін тигізеді. Кейбір ата-аналар балада пайда бол?ан ?андай да болмасын ?ор?ынышты біліп д?рыс ба?ыт бере алмайды. Олар баланы ?оры?пау?а к?ндіреді. Немесе оны маза?тайды. Б?л екеуі де ?ор?ынышты к?шейте т?седі. Жиі жасал?ан ескертулер ?рыс керістер бала?а агрессия ?ана емес сонымен бірге мазасызды?ты? ?алыптасуын тудырады. М?ндай балалар бір к?н бойы балалар?а айт?ан немесе айту?а о?тал?ан ескертулерін жазып ж?ргені д?рыс. Т?улікті? со?ында олар?а ?айсібіруі баламен ?арым-?атынасты нашарлат?анын бай?ау?а болады. Сонды?тан да м?ндай ата-аналар алдымен ?з – ?здерін т?рбиелеумен айналыс?андары д?рыс.
Психологиялы?-педагогикалы? т?р?ыдан берілетін т?мендегі ке?естерге ??ла? т?рі?із:
1. Та?ертен (не т?сте) саба??а барарында баланы жайлап ?ана ояты?ыз. Сізді? биязы ?ні?із бен к?лкі?із-а? ?й?ысын ашуы тиіс. Кешегі бір теріс ?ылы?тарын айтып, бас?а т?кке т?рмайтын н?рсеге ж?йкесін ж??артпа?ыз. Тама?ын ішпей жатып ?рыс-керіс ?йымдастырма?ыз.
2. Егер бала?ыз саба?тан кешігетіндей болып жатса, онда «Бол да болды?!» астына алып ай?айлама?ыз. Оны ертерек оятпа?ан ?зі?із кін?лісіз.
3. Баланы саба??а (?сіресе та?ертен) аш??рса? жіберме?із;
4. «Б?зы? болма!», «?исала?дамай тыныш ж?р!», «Б?гін 2 алса? ??ртамын!» деген ескертулерді жиі айта берме?із. Керісінше, о?ан жылу сыйлап, жа?сы ба?а алып келуіне тілектестік білдірі?із;
5. Есіктен кірмей жатып, «Б?гін ?андай ба?а алды??» деп бас салып балы?ызды с?ра?ты? астына алма?ыз. Мектептен келген бала?ызды к??ілді ?арсы алы?ыз, оны? саба?тан шаршап келгенін ескері?із. Егер бала ?лденеге ренжіп келсе, бірде?ені айтпа?шы болса, «сені тындау?а уа?ытым жо?» демей, арнайы к??іл б?ліп, м??ият ты?да?ыз;
6. Бала бірде?еге ашуланып ж?рсе, ?ндеме?із. Сабасына т?скен со?, ол бол?ан жайды ?зі-а? айтады;
7. Бала бірде?еге ?ылы?ы ?шін м??алім сізді ша?ыртып алса, ?зара ??гімеге баланы ?атыстырма?ыз;
8. Мектептен келе сала баланы отыр?ызып ?ойып саба??а дайындалтпа?ыз. Олар да 2-3 са?ат ойнап, демал?ан ж?н, т?сте ?йы?тап тыны?сын. Бесін мезгілі-саба??а ?зірленуді? с?тті кезі.
9. Бір мезгілдіе барлы? саба??а ?зірлену талап етпе?із. ?р саба??а ?зірленген кезде ?зіліс жасау д?рыс;
10.Саба??а ?зірленіп жат?ан баланы? желкесінен т?ніп т?рма?ыз. Д?рекі с?йлеме?із. Одан да к?мектесіп, бірлесіп дайындалы?ыз.
11.«Егер, сен, осы саба?ты орындамаса?!» деп басталатын т?ртіпке ша?ыру баланы? ж?йкесіне ?сер етеді. Одан да ?зі?із кірісіп, жайлап жетектеп отыры?ыз.
12.К?нде жарты са?ат еште?еге ала?дамай балалары?ызбен емін-еркін, жа?ын тартып ??гімелесіп т?ры?ыз.
13.Бала?ызды? к??іл-к?йі нашар болса, онда бірден назар аудары?ыз. Ол саба?тан зоры?уы м?мкін.
14.Егер бала?ыз айт?аны?ызды ты?дамайтын болса, онда ?стазымен, психолог маманымен, д?рігермен ке?есі?із. Халы? даналы?ында: «Баланы 5-ке дейін патша?дай к?тер, 15-ке дейін ??лы?дай ж?мса, 15-тен кейін досы?дай сыйла,» - деген керемет ?ла?атты на?ыл бар. Соны ?рдайым басшылы??а алы?ыз. Бала бойында?ы жа?ымсыз мінез-??лы?тар ?немі есепке алынса; ата-ана баланы? жа?сы, жа?ымды істерін ыл?и марапаттау ?ажет. ?орша?ан ортада?ы теріс ?рекеттерден ?немі са?тандырып отырса, ата-ана ?р?ашан сергектік, шыдамдылы? танытып, жан жылуын беріп, шеберлік к?рсете білсе, онда балаларымыз ?зімшіл болмай, ?иынды?тан ?ашпай, міндетті мен парызын орындайтын ?рпа? болары аны?. Ата-аналар кодексінде: -Ата-ана ерекше жа?дайда ?ана емес, т?рбиемен ?дайы айналысу?а міндетті; -Баланы т?рбиелеу ?шін ата-ана ?зіміз т?рбиелі болуымыз керек. Т?рбие беру-а?ыл айту емес; -Баланы жа?сы к?ргендізінізді мейірімді, жылы с?збен жеткізіп отыры?ыз; -Мектептегі жа?дайды жа?сарту ма?сатында ?сыныстар айту?а ???ы?ыз бар. -?ателігін т?сіне білетін, Д?рыс ж?ріп, к?тіне білетін, ?лкенді сыйлап, кішіні с?йетін, Білімді жинап, д?ниені шолатындай, - балалары?ыз, ?лкен азамат болып ?ссі?! С?з со?ын ?лы ?стаз Макаренконы?: "Баламен шындап с?йлесу ?шін орын мен уа?ытты та?дай білі?із. Кіре берістегі, жол-ж?некей айтыл?ан с?з бала к??ілінде керекті із ?алдырмайды деген" на?ыл с?збен ая?та?ым келіп отыр.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«О?ушыларды? дамуында?ы ауыт?уды? болуы »
Мазасыз балалардың ата-аналарымен жұмыс жасау
Қызылорда облысы
Жаңақорған кенті
Психологиялық –педагогикалық түзету кабинетінің педагог-психологі Гүлжауһар Пірімқұлова Жұмабекқызы
Қай елде, қай кезде болмасын, бала тәрбиесін ерекше дамытушы да, ілгері апарушы да-балалар, яғни бүгінгі ұрпақ-ертеңгі елдің болашағы. Мен баяндамамның алғы сөзін шығыс ғұламасы Әл-Фарабидің сөзінен бастағым келеді: «Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім-адамзаттың хас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі» делінген.
Адамның өмір сүру дағдысы ата-анасының берген тәрбиесіне тікелей қатысты : Егер ата-ана баласын әрқашан мадақтап отырса, ол бала жауапты кезеңдерде кез-келген кедергіден өте аламын деп өзін-өзі сендіре алады. Ал әлсіз деп қорғаса бала соған сүйеніп кетеді. Осыдан кейін мазасыздық пен қорқыныш терминдері туындайды. Э.Иззард мазасыздықтың көптеген эмоцияларыныі бірін қорқыныш деп атаған. Әртүрлі жастағы адамдар қорқынышыты әртүрлі қабылдайды. Мәселен бала 2 жасында дәрігерден қорқады. Ал 6-7 жастағы басты қорқынышы өз өлімінен болса, 7-8 жаста ата-анасының өліп қалуынан қорқа бастайды. Ал 8-11 жасында бір істі басқалай істеуге немесе нормаға сай болмай қалудан үрейленеді. И.Ранчбург пен П.Поппердің заңдылықтарына сүйенсек баланың интелекті өскен сайын қорқынышы көбейеді. Е.Ю.Брелоның әлеуметтік психологиялық факторға жүргізген зерттеуі балаларды мазасыздануына ата-аансыныңі өз жұмысына қанағаттанбауы материалдық жағдайына , тұрғын үйіне көңілі толмайтындығыда әсер ететіндігі көрсеткен. Мектепке барар алдында бала мектептегі мазасыздықты көп ойлайды. Мысалы 1-ші сынып оқушылары ең алдымен жаман бағадан емес, ата-анасымен, ұстазымен, құрдастарымен келіспеушілікпен қатты қорқады. Мамандардың айтуы бойынша мектепке дейінгі кезеңдерде ер балалар қыз балаларға қарағанда мазасыздау болады да, 9-11 жас аралығында қыздармен ұлдар теңеліп кетеді. 12 жастан кейін қыздарда мазасыздық деңгейі көтеріледі. Мазасыздық көбіне мына жағдайларда болуы мүмкін.
1Кері міндеттер баланы кемітіп немесе біреуге тәуелді етуі мүмкін.
2. Көп талап қою.
3.Қарама-қарсы талаптар.
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ПРОЦЕСТЕ ОЙЫН кең пайдаланылады. Ойын баланың дүниетанымын кеңейтіп қоғамдық машықтарына тәрбиелейді баланың өмірінде ойынның зор маңызы бар. Ойын барысында бала жан-жақты тәрбиеленеді. Ойынға араласуы балаларды қуанышқа кенелтеді. Жуас, қорқақ балалармен қатар неше түрлі қиындықты жеңіп шығатын балалар да кездеседі. Тәжірибеде көрсеткендей баланың көп мазасыздануы тәрбиенің дұрыс берілмегендігінде жатыр. Мысалы: ата-аналары жоғары дәрежеге ие болып не материалдық жағдайы жақсарғанда баласындағы сәтсіздікті көргісі келмегендіктен оларға шамадан тыс талаптар қояды. Кейбір ата-аналардың өздеріде мазасыз болып келеді де аз ғана сәтсіздікті төңкеріс тәрізді қабылдап кішкене қателік жасауға да рұқсат етпейтін жағдайлар жиі кездеседі. Осыдан келіп бала бойындағы мүмкіншілігінен айрылып іст еген ісінен нәтиже шықпаған соң соған еті үйреніп кетеді де, қарапайым жағдайлардың өзіне күрессіз ақ беріледі. Кейбір ата-аналар баласын қандайда болмасын өміріне қауіп төндіретін жағдайлардан сақтауға тырыстып өмірдің қиыншылықтарына қарсы жеке күресе алмауын дамытады. Жоғарыда айтып өткеніміздей бұл баланың қалыпты дамуына әсер етеді. Яғни оны үлкендермен құрдастарымен араласуына кесірін тигізеді. Кейбір ата-аналар балада пайда болған қандай да болмасын қорқынышты біліп дұрыс бағыт бере алмайды. Олар баланы қорықпауға көндіреді. Немесе оны мазақтайды. Бұл екеуі де қорқынышты күшейте түседі. Жиі жасалған ескертулер ұрыс керістер балаға агрессия ғана емес сонымен бірге мазасыздықтың қалыптасуын тудырады. Мұндай балалар бір күн бойы балаларға айтқан немесе айтуға оқталған ескертулерін жазып жүргені дұрыс. Тәуліктің соңында оларға қайсібіруі баламен қарым-қатынасты нашарлатқанын байқауға болады. Сондықтан да мұндай ата-аналар алдымен өз – өздерін тәрбиелеумен айналысқандары дұрыс.
Психологиялық-педагогикалық тұрғыдан берілетін төмендегі кеңестерге құлақ түріңіз:
1. Таңертен (не түсте) сабаққа барарында баланы жайлап қана оятыңыз. Сіздің биязы үніңіз бен күлкіңіз-ақ ұйқысын ашуы тиіс. Кешегі бір теріс қылықтарын айтып, басқа түкке тұрмайтын нәрсеге жүйкесін жұқартпаңыз. Тамағын ішпей жатып ұрыс-керіс ұйымдастырмаңыз.
2. Егер балаңыз сабақтан кешігетіндей болып жатса, онда «Бол да болдың!» астына алып айғайламаңыз. Оны ертерек оятпаған өзіңіз кінәлісіз.
3. Баланы сабаққа (әсіресе таңертен) ашқұрсақ жібермеңіз;
4. «Бұзық болма!», «Қисалаңдамай тыныш жүр!», «Бүгін 2 алсаң құртамын!» деген ескертулерді жиі айта бермеңіз. Керісінше, оған жылу сыйлап, жақсы баға алып келуіне тілектестік білдіріңіз;
5. Есіктен кірмей жатып, «Бүгін қандай баға алдың?» деп бас салып балыңызды сұрақтың астына алмаңыз. Мектептен келген балаңызды көңілді қарсы алыңыз, оның сабақтан шаршап келгенін ескеріңіз. Егер бала әлденеге ренжіп келсе, бірдеңені айтпақшы болса, «сені тындауға уақытым жоқ» демей, арнайы көңіл бөліп, мұқият тыңдаңыз;
6. Бала бірдеңеге ашуланып жүрсе, үндемеңіз. Сабасына түскен соң, ол болған жайды өзі-ақ айтады;
7. Бала бірдеңеге қылығы үшін мұғалім сізді шақыртып алса, өзара әңгімеге баланы қатыстырмаңыз;
8. Мектептен келе сала баланы отырғызып қойып сабаққа дайындалтпаңыз. Олар да 2-3 сағат ойнап, демалған жөн, түсте ұйықтап тынықсын. Бесін мезгілі-сабаққа әзірленудің сәтті кезі.
9. Бір мезгілдіе барлық сабаққа әзірлену талап етпеңіз. Әр сабаққа әзірленген кезде үзіліс жасау дұрыс;
10.Сабаққа әзірленіп жатқан баланың желкесінен төніп тұрмаңыз. Дөрекі сөйлемеңіз. Одан да көмектесіп, бірлесіп дайындалыңыз.
11.«Егер, сен, осы сабақты орындамасаң!» деп басталатын тәртіпке шақыру баланың жүйкесіне әсер етеді. Одан да өзіңіз кірісіп, жайлап жетектеп отырыңыз.
12.Күнде жарты сағат ештеңеге алаңдамай балаларыңызбен емін-еркін, жақын тартып әңгімелесіп тұрыңыз.
13.Балаңыздың көңіл-күйі нашар болса, онда бірден назар аударыңыз. Ол сабақтан зорығуы мүмкін.
14.Егер балаңыз айтқаныңызды тыңдамайтын болса, онда ұстазымен, психолог маманымен, дәрігермен кеңесіңіз. Халық даналығында: «Баланы 5-ке дейін патшаңдай көтер, 15-ке дейін құлыңдай жұмса, 15-тен кейін досыңдай сыйла,» - деген керемет ұлағатты нақыл бар. Соны әрдайым басшылыққа алыңыз. Бала бойындағы жағымсыз мінез-құлықтар үнемі есепке алынса; ата-ана баланың жақсы, жағымды істерін ылғи марапаттау қажет. Қоршаған ортадағы теріс әрекеттерден үнемі сақтандырып отырса, ата-ана әрқашан сергектік, шыдамдылық танытып, жан жылуын беріп, шеберлік көрсете білсе, онда балаларымыз өзімшіл болмай, қиындықтан қашпай, міндетті мен парызын орындайтын ұрпақ болары анық. Ата-аналар кодексінде: -Ата-ана ерекше жағдайда ғана емес, тәрбиемен ұдайы айналысуға міндетті; -Баланы тәрбиелеу үшін ата-ана өзіміз тәрбиелі болуымыз керек. Тәрбие беру-ақыл айту емес; -Баланы жақсы көргендізінізді мейірімді, жылы сөзбен жеткізіп отырыңыз; -Мектептегі жағдайды жақсарту мақсатында ұсыныстар айтуға құқыңыз бар. -Қателігін түсіне білетін, Дұрыс жүріп, күтіне білетін, Үлкенді сыйлап, кішіні сүйетін, Білімді жинап, дүниені шолатындай, - балаларыңыз, үлкен азамат болып өссің! Сөз соңын ұлы ұстаз Макаренконың: "Баламен шындап сөйлесу үшін орын мен уақытты таңдай біліңіз. Кіре берістегі, жол-жөнекей айтылған сөз бала көңілінде керекті із қалдырмайды деген" нақыл сөзбен аяқтағым келіп отыр.
