О?ушылар арасында суицидті? алдын-алу жолдары

Та?ырыбы: О?ушылар арасында суицидті? алдын-алу жолдары.

Егер ?рбір бала?а жастайынан жа?сы т?лім-т?рбие беріп, ?мірді ба?алай білуге ?йретіп ?сірсек, ?ай?ылы жа?дайлар?а тап болмасымыз к?міл. Баланы? бойында патриотты? сезімді оятып, ?мірге деген ??лшынысын арттыру ?шін н?тижелі ?рі т?зу ба?ыт-ба?дар беруіміз ?ажет.

Бірінші кезекте к?нделікті ?арым-?атынаста?ы жа?ын адамдарымыз?а жылы шырай танытып, ішкі жанд?ниесін т?сінуі ?ажет.

Жас?спірімдік кезе?-алуан т?рлі ?арама-?айшылы??а толы, ата-аналар мен м??алімдерді ала?дататын, уайым?а т?сіретін к?рделі ша?. Себебі, мектепте де, отбасында да балаларды? агрессиясы ?немі бай?алады: дау-дамайды? к?птігі, оларды? к??іл-к?йіні? т?ра?сызды?ы, ?о?ам?а ашы?тан-ашы? наразылы? білдіруі, ата-ананы? ?ам?орлы?ын ?абылдамауы немесе ?ялша?ты? ж?не жас?спірімдік максимализм. Сонды?тан да ата-аналар ?здеріні? балалары жеткіншек жас?а жеткен уа?ытта к?рделі, тіпті кейбір жа?дайда неше т?рлі ?айшылы?тар?а кездесетінін т?сінулері ?ажет.

Жас?спірімдерді? суицидке бейімділігіні? себебін аны?тау, тіпті солай деп жоруды? ?зі ?иын?а т?седі. Б?л к?біне балаларды? мінез-??л?ыны? т?ра?сызды?ына да, сондай-а? аны?тау ж?не бала?а ж?й ?ана назар аударуды? ?зіні? жо?ты?ына байланысты болады. Б?л жаста?ы балалар ересектер ?атарына да жатпайды, біра? олар бала бол?ысы да келмейді. Сонды?тан олар?а ересек адамны? ты?ыз байланысы мен ?зара тере? т?сіністігі ?ажет.

Суицидтік ?рекет к?бінесе, жас?спірімні? саба? ?лгермеушілігі, о?ан ынтасыны? т?мендеуі, ересектермен ?арым-?атынасыны? шектелуі, сезім т?ра?сызды?ынан бай?алады.

Т?рбиедегі а?аулы?, дене жазасыны? басымдылы?ы, балада эмоциял? т?ра?сызды?ты? дамуына, эмоциялы? ?имыл-?оз?алыс де?гейіні? жо?арылауына ?келетіні жиі кездеседі. ата-аналарды? тым ?аталды?ы, оларды? ?з беделдерін басты орын?а ?оюы немесе бала?а шектен тыс ?ам?орлы? жасау-жас?спірімге кері ?серін тигізеді.

Белгілі бір на?ты себептермен баласын рухани ж?не эмоциялы? тепе-те?дікпен ?амтамасыз ете алма?ан отбасы, оны? суицидтік ?рекет жасауына т?рткі болып табылатынын атап ?ткен ж?н. Жас?спірімдерді? арасында?ы суицидті? 92%-ы отбасында?ы келе?сіз жа?дайлар?а байланысты туындайтынын ?мір т?жірбиесі к?рсетіп отыр. Сол себепті ата-аналар?а педагогикалы? о?улар, а?ыл-ке?естер, отырыстар, пікірталастар, д??гелек ?стелдер ?йымдастырып отыру ?ажет. Осы арада ?з ж?мыс т?жірибемнен бірер с?з айтып кетсем, -мектепте ата-аналар?а арнап «Сіз ?з бала?ызды білесіз бе?» сауалнамасы алынды. ?ырк?йек айында: 8-11сынып о?ушыларынан «К?мелетке толма?андар арасында ???ы? б?зушылы??а итермелейтін себептер» атты сауалнама алынды. Ма?саты: О?ушыларды? арасында ???ы? б?зушылы??а итермелейтін не себептер екенін бай?ау, бос уа?ыттарын, жанжалды келіспеушілікті? шешу жолдарын ?алай шешетіндерін аны?тау. ?орытындысында: О?ушылар ?здеріні? бос уа?ыттарын тиімді пайдаланатынын, ?з ???ы?тарын, міндеттерін толы? білетіндерін к?рсетіп отыр. Ата-аналар ?немі а?ылшысы, ?ор?анышы екенін а??артты. ?немі осы де?гейді ?стап т?ру?а, о?ушыларды? ?йірме-секциялар?а ?атысуына ата-аналар тарапынан жа?дай ту?ызу?а к??іл б?лу. ?азан айында: 8-11сынып о?ушыларынан «ПДО» ?дістемесі ар?ылы сауалнама алынды. Ма?саты: О?ушыларды? бойында?ы мазасызды?ын, ?рейін аны?тау. Н?тижесінде: О?ушылар арасында ?здерін ?олайсыз, к??іл-к?йлеріні? жо?ты?ы бай?алмады. ?араша айында: 4-11 сыныптармен «?й. А?аш. Адам» ?дістемесі ар?ылы балаларды? мінез ерекшеліктері аны?талды. Онда?ы ма?сатымыз балалар?а ?й,а?аш, адам суреттерін салдыру ар?ылы тексерілді. ?араша айында 4, 6-7 сыныптармен «Мен ?мірді та?даймын» атты психологиялы? тренинг саба?ы ?ткізілді. Ма?саты: ?зін-?зі тану, т?л?алы? даму т?сілдерін таба білу, к??іл-к?йді ж?не эмоцияны реттеу; байланыс ж?не ?зара ?рекеттесу м?мкіндігін ?амтамасыз ету. Желто?сан айында: 8-11сыныптар арасында «СМИЛ» диагностикалы? сауалнама алынды. Ма?саты: О?ушыларды? экспресс диагностикалы? жа?дайы аны?талды. Желто?сан айында: 5-11сыныптардан «Басса-Даркиді?» эмоциялы? тестісі алынды. Желто?сан айында: 9-11сыныптармен «?арым-?атынаста агрессияны болдырмау жолдары» атты психологиялы? тренинг саба?ы ?ткізілді. Ма?саты: о?ушыларды бірін-бірі т?сіне білуге ?алыптастыру. О?ушылар?а агрессия к?йі туралы т?сінік беру. Ашу мен агрессияны же?ілдетуді? жолдарын табу. Желто?сан айында 8-11 сыныптардан «Мазасызды? шкаласы» ?дістемелік сауалнамалар алынды. Ма?саты: о?ушы бойында?ы мазасызды?ты? басы т?рін аны?тау. Н?тижесінде: О?ушыларды? бойында о?у?а деген мазасызды?ы басымдау болды. ?а?тар айында 9-шы сынптармен «?мір сен неткен ?ажап еді?» атты психопрофилактикалы? са?ат ?ткізілді. Ма?саты: О?ушыларды? ?мір ??ндылы?ы туралы т?сініктерін ке?ейту, жас?спірімдер арасында суицалды мінез-??лы?ты? алдын алу. ?мірге деген жа?ымды к?з?арастарын ?алыптастыру.

Осы атал?ан сауалнамаларды?, тренингтерді? ар?асында балалар ?здеріні? ойларын ашы? айтып ой б?лістік.

Жалпы о?ушылар?а «барлы? ?иынды?тан шы?атын жол бар, ?мірі? ?з ?олы?да, оны ба?алай біл, ата-ананы ?адірлей білейік, ?мірі?ді ??рметте, бойы?да?ы бар ?абілетті тек жа?сылы??а ба?ыттай біл, бойы?ды ластама, жан-д?ние?ді таза ?ста, ?зі?ні? бос уа?ыты?ды жа?сы, пайдалы істерге арна, ата-ана мен ?стаздары?ны? сенімін а?та,?н айтып, би биле, жа?ындары?а к?мектес, «Б?гін мен не істедім?» деп ?зі?е есеп бер». Ол сені? сенімді серігі? бола алады, адам ?зіне-?зі сенімді болуы керек деген ке?естер айтылды.

Мазасыздан?ан баламен ?алай ??гімелесу керектігі жайлы т?мендегі ?сыныстарды басшылы??а ал?ан ж?н.

Б?секеден ж?не жылдамды?ты есептейтін ?андай да бір ж?мыс т?рлерін та?дамау ?ажет;
Баланы айналада?ы адамдармен салыстырма?ыз;
Баланы? есімін айту ар?ылы назарын аударту;
Сенімді ж?ріс-т?рыс ?лгілерін к?рсет, барлы? жа?дайда бала?а ?лгі бол;
Баланы т?рбиелеуде бірізді болу;
Бала?а шама келгенше аз ескерту жасау;
?ажет жа?дайда ?ана жазалауды пайдалану;
Жазалану кезінде баланы? абыройын т?сірмеу;
Баланы? ?зін-?зі ба?алауын жо?арылату,не ?шін екенін білетіндей жиі мада?та?ыз;

9-11сынып о?ушылары арасында «?арым-?атынаста агрессияны болдырмау жолдары», «?мір сен неткен ?ажап еді?» атты та?ырыбында тренингтер ж?ргізілді. Ма?саты: о?ушыларды? ?зін-?зі тануына, ?рей мен ?ор?ыныштан арылуына, ?мір с?руге деген к?з?арасын ?алыптастыр.

Кейбір кездерде ?р т?рлі о?и?алар?а бала ж?регімен беріледі, ?зінше ?ай?ырады, содан барып т?рліше мінез к?рсететін кездері болады. Жас?спірімні? б?ндай ?рекеттерге баруына мына жа?дайлар ?сер етеді:

Ата-анасыны? ажырасуынан; ?лкендерді? ?з уайымдары ?здерінде болуы, ата-ана?а ?зін керексіз сезінуі, осы уа?ытта бала кез келген н?рсені жа?ын ?абылдайды.

Жа?ын адамын жо?алту; бала ?зіне жа?ын адамды жо?алт?анды?тан мінезі ?згеріп, уайымы пайда болады.

Бала?а ?атал ?арау, оны? ойымен есептеспеу; ?рсу, со?у, ж?бірлеу, намысына тиетін с?здер айту, бас?а балалармен салыстырып т?мендету, кемсіту.

Т?уекелге баратын жас?спірімдер.

«?иын» жас?спірімдер: 1. Ата-ананы? ?арауынсыз ?ал?ан балалар

2. М?гедек балалар

3. Физиологиялы? ж?не психикалы? даму кемістігі бар балалар

4. Зорлы?-зомбылы? к?рген балалар

?зін-?зі ба?алауы т?мен балалар: 1. Тез ренжігіш

2. Депрессия?а же?іл т?сетін балалар

К?ріп отыр?анымыздай, суицидтік ?рекеттер тамыры тере? кеткен ?р т?рлі ?леуметтік жа?дайлардан, ?лкендер баламен д?рыс ?арым-?атынас орната алма?анды?тан болатыны белгілі. Сонды?тан психологтар осындай ?ауіпті балалар мен жекелей ж?мыс, оларды? ата-аналары мен де жекелей ж?мыс ж?ргізуі керек.

Суицидті? алдын-алу ма?сатында ж?ргізілетін негізгі ж?мыстар:

Психолог, ?леуметтік педагог ж?не о?ушы арасында сенім ?алыптастыру;
О?ушы отбасымен ты?ыз байланыста болу;
Баланы? балалы? ша?ын ?ор?ау ?дірестерін іске ?осу;
О?ушы?а жеке к?мек беру (??пия т?рде);

Баламен ж?ргізілетін ж?мысты? н?тижесінде ?ауіпті баланы аны?тау?а болады. Суицидтік ?рекет пен ойлары бар балаларды аны?та?аннан кейін ??пия т?рде жан-жа?ты ж?мыс ж?ргізуге болады.

Балалар арасында?ы суицидті? алдын-алуды? бір жолы- исламды д?рыс т?сінуі ж?не оны т?сіндіре білу деп ойлаймын.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«О?ушылар арасында суицидті? алдын-алу жолдары »

Тақырыбы: Оқушылар арасында суицидтің алдын-алу жолдары.

Суицид ұғымына ғылыми әдебиеттерде бірнеше анықтама бар. Суицид- ауру немесе өзін-өзі өлтіру деген мағынаны береді. Жалпы суицидке ұшырағандардың орташа жас шамасы 14-17 жас аралығында. Өзін-өзі өлтіруге итермелейтін себептер арасындағы басымдары: белгілі әрекет жасағаны үшін ата-анадан қорқуы, қылмыстық жауапкершілік алдындағы қорқыныш, мектепте жасаған бұзақылығы үшін мұғалімнен қорқу. Тыныш емес, жағдай нашар, жайсыз отбасылар және баламен дұрыс қарым-қатынасқа түсе алмайтын отбасыларда суицид жағдайы жиі болады. Жасөспірім кезеңдегі суицидтік әрекеттердің себептерін бірнеше топқа біріктіруге болады. Суицидке барудың психологиялық факторлары: 1. Көңіл-күйінің төмендігі;

2. Аутоагрессияға бейімділігі;

3. Өзін-өзі қабылдаудағы негативизм.

Суицид

Демонстрация Тығырыққа тірелу Топтық ерекшелікке

Манипуляция байланысты

Манипуляция

Жасөспірім бұл қадамға Кейбір тұрмыстық жағдаяттардан Түрлі топтардың құрамына

ренжіткендерді жазалау үшін шығар жол жоқ деп қабылдауы ену арқылы, түрлі көзқарас-

барады тарға илану

Отбасындағы жағдайдың өзгеруі Үстемділік көрсету арқылы жасөс- Діни секталардың құрамына

(өгей әке,өгей шешенің пайда пірімнен көп көлемде ақша талап ену

болулары) ету

Кей

Кейбір кездерде әр түрлі оқиғаларға бала жүрегімен беріледі, өзінше қайғырады, содан барып түрліше мінез көрсететін кездері болады. Жасөспірімнің бұндай әрекеттерге баруына мына жағдайлар әсер етеді:

Ата-анасының ажырасуынан; үлкендердің өз уайымдары өздерінде болуы, ата-анаға өзін керексіз сезінуі, осы уақытта бала кез келген нәрсені жақын қабылдайды.

Жақын адамын жоғалту; бала өзіне жақын адамды жоғалтқандықтан мінезі өзгеріп, уайымы пайда болады.

Балаға қатал қарау, оның ойымен есептеспеу; ұрсу, соғу, жәбірлеу, намысына тиетін сөздер айту, басқа балалармен салыстырып төмендету, кемсіту.

Тәуекелге баратын жасөспірімдер.

«Қиын» жасөспірімдер: 1. Ата-ананың қарауынсыз қалған балалар

2. Мүгедек балалар

3. Физиологиялық және психикалық даму кемістігі бар балалар

4. Зорлық-зомбылық көрген балалар

Өзін-өзі бағалауы төмен балалар: 1. Тез ренжігіш

2. Депрессияға жеңіл түсетін балалар

Көріп отырғанымыздай, суицидтік әрекеттер тамыры терең кеткен әр түрлі әлеуметтік жағдайлардан, үлкендер баламен дұрыс қарым-қатынас орната алмағандықтан болатыны белгілі. Сондықтан психологтар осындай қауіпті балалар мен жекелей жұмыс, олардың ата-аналары мен де жекелей жұмыс жүргізуі керек.

Суицидтің алдын-алу мақсатында жүргізілетін негізгі жұмыстар:

Психолог, әлеуметтік педагог және оқушы арасында сенім қалыптастыру;
Оқушы отбасымен тығыз байланыста болу;
Баланың балалық шағын қорғау үдірестерін іске қосу;
Оқушыға жеке көмек беру (құпия түрде);

Баламен жүргізілетін жұмыстың нәтижесінде қауіпті баланы анықтауға болады. Суицидтік әрекет пен ойлары бар балаларды анықтағаннан кейін құпия түрде жан-жақты жұмыс жүргізуге болады.

№2 мектеп-гимназия

Тақырыбы:

«Оқушылар арасында суицидтің

алдын-алу жолдары».

Дайындаған : Исакова З

2014-2015 оқу жылы

Тақырыбы: Оқушылар арасында суицидтің алдын-алу жолдары.

Егер әрбір балаға жастайынан жақсы тәлім-тәрбие беріп, өмірді бағалай білуге үйретіп өсірсек, қайғылы жағдайларға тап болмасымыз кәміл. Баланың бойында патриоттық сезімді оятып, өмірге деген құлшынысын арттыру үшін нәтижелі әрі түзу бағыт-бағдар беруіміз қажет.

Бірінші кезекте күнделікті қарым-қатынастағы жақын адамдарымызға жылы шырай танытып, ішкі жандүниесін түсінуі қажет.

Жасөспірімдік кезең-алуан түрлі қарама-қайшылыққа толы, ата-аналар мен мұғалімдерді алаңдататын, уайымға түсіретін күрделі шақ. Себебі, мектепте де, отбасында да балалардың агрессиясы үнемі байқалады: дау-дамайдың көптігі, олардың көңіл-күйінің тұрақсыздығы, қоғамға ашықтан-ашық наразылық білдіруі, ата-ананың қамқорлығын қабылдамауы немесе ұялшақтық және жасөспірімдік максимализм. Сондықтан да ата-аналар өздерінің балалары жеткіншек жасқа жеткен уақытта күрделі, тіпті кейбір жағдайда неше түрлі қайшылықтарға кездесетінін түсінулері қажет.

Жасөспірімдердің суицидке бейімділігінің себебін анықтау, тіпті солай деп жорудың өзі қиынға түседі. Бұл көбіне балалардың мінез-құлқының тұрақсыздығына да, сондай-ақ анықтау және балаға жәй ғана назар аударудың өзінің жоқтығына байланысты болады. Бұл жастағы балалар ересектер қатарына да жатпайды, бірақ олар бала болғысы да келмейді. Сондықтан оларға ересек адамның тығыз байланысы мен өзара терең түсіністігі қажет.

Суицидтік әрекет көбінесе, жасөспірімнің сабақ үлгермеушілігі, оған ынтасының төмендеуі, ересектермен қарым-қатынасының шектелуі, сезім тұрақсыздығынан байқалады.

Тәрбиедегі ақаулық, дене жазасының басымдылығы, балада эмоциялқ тұрақсыздықтың дамуына, эмоциялық қимыл-қозғалыс деңгейінің жоғарылауына әкелетіні жиі кездеседі. ата-аналардың тым қаталдығы, олардың өз беделдерін басты орынға қоюы немесе балаға шектен тыс қамқорлық жасау-жасөспірімге кері әсерін тигізеді.

Белгілі бір нақты себептермен баласын рухани және эмоциялық тепе-теңдікпен қамтамасыз ете алмаған отбасы, оның суицидтік әрекет жасауына түрткі болып табылатынын атап өткен жөн. Жасөспірімдердің арасындағы суицидтің 92%-ы отбасындағы келеңсіз жағдайларға байланысты туындайтынын өмір тәжірбиесі көрсетіп отыр. Сол себепті ата-аналарға педагогикалық оқулар, ақыл-кеңестер, отырыстар, пікірталастар, дөңгелек үстелдер ұйымдастырып отыру қажет. Осы арада өз жұмыс тәжірибемнен бірер сөз айтып кетсем, -мектепте ата-аналарға арнап «Сіз өз балаңызды білесіз бе?» сауалнамасы алынды. Қыркүйек айында: 8-11сынып оқушыларынан «Кәмелетке толмағандар арасында құқық бұзушылыққа итермелейтін себептер» атты сауалнама алынды. Мақсаты: Оқушылардың арасында құқық бұзушылыққа итермелейтін не себептер екенін байқау, бос уақыттарын, жанжалды келіспеушіліктің шешу жолдарын қалай шешетіндерін анықтау. Қорытындысында: Оқушылар өздерінің бос уақыттарын тиімді пайдаланатынын, өз құқықтарын, міндеттерін толық білетіндерін көрсетіп отыр. Ата-аналар үнемі ақылшысы, қорғанышы екенін аңғартты. Үнемі осы деңгейді ұстап тұруға, оқушылардың үйірме-секцияларға қатысуына ата-аналар тарапынан жағдай туғызуға көңіл бөлу. Қазан айында: 8-11сынып оқушыларынан «ПДО» әдістемесі арқылы сауалнама алынды. Мақсаты: Оқушылардың бойындағы мазасыздығын, үрейін анықтау. Нәтижесінде: Оқушылар арасында өздерін қолайсыз, көңіл-күйлерінің жоқтығы байқалмады. Қараша айында: 4-11 сыныптармен «Үй. Ағаш. Адам» әдістемесі арқылы балалардың мінез ерекшеліктері анықталды. Ондағы мақсатымыз балаларға үй,ағаш, адам суреттерін салдыру арқылы тексерілді. Қараша айында 4, 6-7 сыныптармен «Мен өмірді таңдаймын» атты психологиялық тренинг сабағы өткізілді. Мақсаты: өзін-өзі тану, тұлғалық даму тәсілдерін таба білу, көңіл-күйді және эмоцияны реттеу; байланыс және өзара әрекеттесу мүмкіндігін қамтамасыз ету. Желтоқсан айында: 8-11сыныптар арасында «СМИЛ» диагностикалық сауалнама алынды. Мақсаты: Оқушылардың экспресс диагностикалық жағдайы анықталды. Желтоқсан айында: 5-11сыныптардан «Басса-Даркидің» эмоциялық тестісі алынды. Желтоқсан айында: 9-11сыныптармен «Қарым-қатынаста агрессияны болдырмау жолдары» атты психологиялық тренинг сабағы өткізілді. Мақсаты: оқушыларды бірін-бірі түсіне білуге қалыптастыру. Оқушыларға агрессия күйі туралы түсінік беру. Ашу мен агрессияны жеңілдетудің жолдарын табу. Желтоқсан айында 8-11 сыныптардан «Мазасыздық шкаласы» әдістемелік сауалнамалар алынды. Мақсаты: оқушы бойындағы мазасыздықтың басы түрін анықтау. Нәтижесінде: Оқушылардың бойында оқуға деген мазасыздығы басымдау болды. Қаңтар айында 9-шы сынптармен «Өмір сен неткен ғажап едің» атты психопрофилактикалық сағат өткізілді. Мақсаты: Оқушылардың өмір құндылығы туралы түсініктерін кеңейту, жасөспірімдер арасында суицалды мінез-құлықтың алдын алу. Өмірге деген жағымды көзқарастарын қалыптастыру.

Осы аталған сауалнамалардың, тренингтердің арқасында балалар өздерінің ойларын ашық айтып ой бөлістік.

Жалпы оқушыларға «барлық қиындықтан шығатын жол бар, өмірің өз қолыңда, оны бағалай біл, ата-ананы қадірлей білейік, өміріңді құрметте, бойыңдағы бар қабілетті тек жақсылыққа бағыттай біл, бойыңды ластама, жан-дүниеңді таза ұста, өзіңнің бос уақытыңды жақсы, пайдалы істерге арна, ата-ана мен ұстаздарыңның сенімін ақта,ән айтып, би биле, жақындарыңа көмектес, «Бүгін мен не істедім?» деп өзіңе есеп бер». Ол сенің сенімді серігің бола алады, адам өзіне-өзі сенімді болуы керек деген кеңестер айтылды..

Мазасызданған баламен қалай әңгімелесу керектігі жайлы төмендегі ұсыныстарды басшылыққа алған жөн.

Бәсекеден және жылдамдықты есептейтін қандай да бір жұмыс түрлерін таңдамау қажет;
Баланы айналадағы адамдармен салыстырмаңыз;
Баланың есімін айту арқылы назарын аударту;
Сенімді жүріс-тұрыс үлгілерін көрсет, барлық жағдайда балаға үлгі бол;
Баланы тәрбиелеуде бірізді болу;
Балаға шама келгенше аз ескерту жасау;
Қажет жағдайда ғана жазалауды пайдалану;
Жазалану кезінде баланың абыройын түсірмеу;
Баланың өзін-өзі бағалауын жоғарылату,не үшін екенін білетіндей жиі мадақтаңыз;

9-11сынып оқушылары арасында «Қарым-қатынаста агрессияны болдырмау жолдары», «Өмір сен неткен ғажап едің» атты тақырыбында тренингтер жүргізілді. Мақсаты: оқушылардың өзін-өзі тануына, үрей мен қорқыныштан арылуына, өмір сүруге деген көзқарасын қалыптастыр.