?азіргі жеткіншек жаста?ы балалар бойында к?рініс алатын негізгі психологиялы? м?селелер

Капарова Сакып Куташевна

Психолог

город Алматы

№81 мектеп-гимназия

Қазіргі жеткіншек жастағы балалар бойында көрініс алатын  негізгі психологиялық мәселелер

Соңғы жылдары жеткіншек жастағы психологиялық мәселелер  қоғамда кеңінен етек алып бара жатқандығы кімді де болса ойландырмай қоймайды. Себебі қазіргі таңда қоғамда көптеген әлеуметтік өзгерістер, ғылыми техникалық прогресстер, білім мен ғылымдағы жаңа ашылымдар қарқынды дамуда. Әрине бұл қуантар жайт, бірақ олардың тигізер әсерлері қуаныш пен бірге ойландыратын кері әсерлерді туғызуда. Міне осыған байланысты, мақаланы осы тақырыпта жазғанды жөн көрдім. Жеткіншек кезең (12-14, 15-17 дейін жасаралық) –  психологияда бұл кезең «дағдарысты», «өтпелі» кезеңдерге жатады. Дағдарыс – бұл бір кезеңнен келесі кезеңге өту барысындағы психологиялық қиындықтардың көрінісі. Әрине жеткіншек баланың  ересек адам ретінде дамуы мен  әлеуметтенуі бұл психологиялық мәселеленің бірі.  Әлеуметтік ересектіктің дамуы дегеніміз баланың ересектер қоғамында оның толықта тең құқылы мүшесі болып өмір сүруге даярлығының қалыптасуы. Бұл процесс объективтік қана емес, субъективтік даярлықтың да дамуын көздейді, ол іс-әрекетке ересектердің мінез-құлқына деген көзқарастарға қойылатын қоғамдық талаптарды меңгеру үшін қажет, өйткені әлеуметтік ересектіктің өзі осы талаптарды игеру процесінде дамиды. Ересектің қалыптасу процесі көзге бірден түспейді. Оның көріністері мен нышандары әр сипатты және сан алуан. Жеткіншек жасқа аяқ басқан баланың жеке басының қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер сана-сезімнің дамуындағы сапалық өзгерістермен анықталады, осының арқасында бала мен ортаның арасындағы бұрынғы қатынас бұзылады. Жеткіншектің жеке басындағы басты және өзіне жаңа құрылым оның өзі туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы болады, ол өзін ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуға және өзіне жұрттың осылай деп қарауына ұмтылады. Сонымен бірге, жеткіншек кезеңде 11 класс оқушыларыда кіретінін ұмытпалық, әрине бұл бізге ҰБТ-ні еске түсіреді. ҰБТ-да баланың өміріне, психологиялық ахуалына өз әсерін тигізеді. Балалар бойында қобалжу деңгейін көтереді. Бұл мәселе психологиялық тұрғыда зерттелініп, дәлелденген. Қобалжу мен агрессияның  деңгейінің нормадан жоғарлауы баланы суицидке итермелеудің бір факторы. Жеткіншек кезеңдегі суицид мәселелері тек ҰБТ-ға даярлық барысындағы мәселелермен шектелмейді, бұл: біріншіден, ата-анамен бала арасындағы қарым-қатынасынан; екіншіден, құрбы-жолдастырмен, класстастарымен қатынасынан; үшіншіден, алғашқы махаббат сезімінен көрініс алады. Жоғарыда аталғандай жеткіншек бала есеюге асығады, бірақ өзін толық ересек санай алмайды. Сондықтан, бұл жерде ата-ананың қарым-қатынасы үлкен роль атқарады. Себебі, ата-ананың өзі баланы осындай тығырыққа итермелейді. Белгілі бір жауапты іс берер алдында баласына «Сен енді ересексін»- дейді, ал бала өз бетімен бір жауапты ересек адамның ісін атқару бел буса «Сен әлі бұндай іске кішкентайсын ғой» деген сөз көп айтылады. Бұл келтірген  тек бір қарапайым мысал. Бұндай мысалдардың түр-түрі жеткіншек бала өмірінде жиі кездеседі. Міне осы мысалды оқып отырып, ата-аналар байқаған шығарсындар. Қаншалықты сіздің балаңызбен қатынасыңыз оның тұлға ретінде қалыптасуына әсер ететіндігі. Бұл, менің кәсіби тәжірибемде жиі кездесетін психологиялық мәселелердің бірі. Ұлы ғалым, психоанализ бағытының негізін салушы психотерапевт З.Фрейдтің айтуынша «Ересек адамның психологиялық проблемалары бала кезінде алған психологиялық травманың көрінісі» деген. Міне осыған сүйене отырып, баланың тұлға ретінде қалыптасуына ата-аналар үлкен назар аударса екен демекпін. Бұл мақаламның әліде жалғасы болады. Келесі мақалаларда жеткіншек кезеңдегі бала мен ата-ананың арасындағы қарым-қатынастың  бала өмірінде алатын орны туралы. Сонымен бірге,  неге балалар үйлерінен кетіп, жағымсыз топпен тіл табысуының психологиялық астарларын ашып көрсетуді ойластырудамын.  Яғни бұл мәселеленің мазмұнын ашу, тек бұл мақаламен шектелмейтінің білдіреді.