Ta'lim psixologiyasi

БИТИРУВ КУРС ИШИ МАВЗУ: ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ ВА УНИНГ МЕТОЛОГИК АСОСЛАРИ

• ТАЙЙОРЛАДИ: ХАКИМОВА САРВИНОЗ

РЕЖА:

• 1.ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТНИНГ МЕТОДОЛОГИК ВА НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ
• 2.ЎЗБЕКИСТОНДА ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТНИНГ БУГУНГИ ҲОЛАТИ ВА АСОСИЙ ЙЎНАЛИШЛАРИ
• 3. ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТНИНГ ТАШКИЛ ЭТИЛИШИ

Жаҳон психологиясида психологик хизмат методологиясининг таснифи.

• Маълумки, ижтимоий психология фанида айнан психологик хизмат муаммосига бағишланган ва унинг барча йўналишларини батафсил баён этишга қодир илмий адабиётлар етарли бўлмаса-да, бугунги кунда фан оламида ва жамият тараққиётида психологик хизмат муаммосининг зарурлигини кўрсата олувчи ва унинг "методологик илдизларини" асослаб бера олувчи илмий тадқиқодларни алоҳида қайд этиш мумкин.

Ижтимоий психологик вазифаларни аниқлашга қаратилган тадқиқотларни олиб борган олимлар

• ижтимоий психологик вазифаларни аниқлашга қаратилган тадқиқотларни Андреева Г.М. Давлетшин М.Г., Забродин Ю.М.,Карнеги Д., Каримова В.М
• шахс фаоллиги билан боғлиқ тадқиқотларни Абульханова-Славская ,Ануфриев Е.А., Гримак А.И.,Петровский В.А., Рубинштейн С.Л., Қодиров Б.Р. ;
• ижтимоий установка билан боғлиқ тадқиқотларни Асмолов А.Г.,Надирашвили Ш.А., Узнадзе Д.Н.,
• ижтимоий эхтиёжлар ва фаолиятдан қониқиш билан боғлиқ тадқиқотларни Божович Л.И., Братко А.А., Maslow A.H ;
• шахсга индивидуал ёндашувнинг таъминланиши билан боғлиқ тадқиқотларни Климов Е.А., Мерлин Б.С.,

А.Маслау фан оламида ўзига хос "мотивацион тизимнинг иерархик модели" ни яратдики,

( MasloW A.H.) унга мувофиқ индивид хулқ-атворидаги ижтимоий жиҳатдан муҳим бўлган юқори эхтиёжларнинг йуналиши қуйи эхтиёжларнинг қай тариқа қондирилиши асосидагина таркиб топиши мумкин.

Бу жараён қуйидаги тартибга эга:

• 1).Физиологик эхтиёжлар.
• 2).Хавфсизлик эхтиёжлари.
• 3).Меҳр ва садоқат эхтиёжлари.
• 4).Тан олиш ва баҳолаш эҳтиёжлари.
• 5).Ўз-ўзини ҳар томонлама ривожлантириш эхтиёжлари.

• Ўзбекистонда таълим тизимини такомиллаштиришда амалиётчи психолог фаолиятининг роли .
• умумтаълим мактабларида психологик хизматни ташкил этишда ва такомиллаштириш борасида 1987 йил Бухорода, 1990 йил Тошкентда, 1993, 1994, 1995 йилларда Бухорода ташкил этилган Республика илмий-амалий анжуманида қилинган барча маърузалар, кўтарилган муаммолар Ўзбекистондаги психологик хизмат татбиқининг туб мохиятини тушуниш, таҳлил қилиш ва бу борада олиб борилиши лозим бўлган вазифаларни белгилаш учун муҳим аҳамият касб этади.

• Ўзбекистон халқ таълими Вазирлиги томонидан чиқарилган фармойишлар ва вилоятлар халқ таълими бошқармаларининг ташаббуслари билан ташкил этилган "амалиётчи-психолог" курсларининг иш фаолияти бугунги кунда Ўзбекистондаги психологик хизматни ривожлантириш учун энг оптимал тадбир сифатида муҳим аҳамият касб этмокда
• Бухорода бугунги кунда 200 дан ортиқ Тошкентда 250 дан ортик ва қолган вилоятларда жами 200 дан ортиқ, демак, Республика миқёсида 650 дан ортик мактабларда амалиётчи-психологлар томонидан психологик хизмат жараёнининг ташкил этилган

• Ўзбекистонда психологик хизматни ташкил этиш ва ривожлантиришнинг дастлабки босқичи қуйидаги 7 йўналишлар асосида амалга оширилмокда
• 1. Таълим тизими муассасаларида психологик хизмат;
• 2. Мехнат жамоаларида психологик хизмат;
• 3. Оилавий ҳаётни ташкил этиш тизими муассасаларида психологик хизмат;
• 4. Транспорт муассасаларида психологик хизмат;
• 5. Соғликни сақлаш тизими муассасаларида психологик хизмат;
• 6. Ички ишлар,ҳуқуқ- тортибот тизими муассасаларида психологик хизмат;
• 7. Спорт муассасаларида психологик хизмат.

Бугунги кунда мазкур 7 йўналиш бўйича шахс психологи яси ва жамият уйғунлигини таъминлашга қаратилган ижтимоий психологик тадбирлар баҳоли қудрат амалга оширилмоқда. Бу эса энг биринчи навбатда мазкур йўналишларда фаолият кўрсатаётган шахсларнинг ўз- ўзини англаш, билиш ва ривожлантиришга қаратилган ижтимоий-психологик мухофаза имкониятлардан кенг кўламда фойдалана олишларига, яъни уларнинг фаолиятида қамроқ муваффақиятсизликка учрашларига ва кўпроқ самарали меҳнат қила олишларига бенихоя ёрдам беради.

• Бошланғич таълим тизимида психологик хизматни ташкил қилишнинг меъёрий-ҳуқуқий асослари.

• Маълумки, барча ривожланган мамлакатлардаги халқ таълими тизимининг мувафақияти ушбу тизимда психологик хизматнинг ҳар томонлама тўғри ва самарали тарзда тадбиқ этилиши билан бевосита боғлиқ эканлиги кўпгина маориф ходимларининг диққат эътиборини ўзига қаратмоқда.

• Порлоқ келажагимиз пойдеворини,албатта юксак ижтимоий билимлар мажмуаси бўлмиш таълим тарбиясиз ва унинг равнақисиз кўриб бўлмайди.
• Таълимнинг ривожланиши барча фанлар каби педагогика ва психология фанлари олдига ҳам қатор вазифаларни қўймоқдаки, бу вазифаларни бажариш жараёни ва имкониятлари Ўзбекистон Халқ Таълими Вазири Ж.Г.Йўлдошевнинг қатор маърузаларида ўз ифодасини топган. Бинобарин, таълим муаммолари инсоннинг билиш, шахснинг ижтимоий жараёнларни англаб етиши билан чамбарчас боғлиқдир. Бундай шароитда педагогика ва психология фани шахснинг туб қобилиятларини рўёбга чиқариш, уни янада фаоллаштириш имкониятини беради.

• "Инсон инсониятнинг оламидир", "Инсоннинг ривожланиши унинг мавжудлигидир"каби тушунчалар, тафакур амалиётининг ўзаро боғлиқлиги, шахснинг олға қараб интилишини таъминловчи, бунёдкорлик ва тараққиётнинг йўналтирувчи, таълимнинг сон ва сифат кўрсаткичларини белгилаб берувчи Педагогика ва Педагогик психология фанлари методологиясининг фалсафий асосидир .

• Бошланғич таълим жараёнинг психологик таҳлилга бағишланган кузатишлар шуни кўрсатадики,ўқувчиларнинг ўқув тарбиявий фаолиятларини ташкил этишда ва бошқаришда бугунги кунда психологик хизмат тизими ҳал қилиши ва бартараф этиши лозим бўлган қатор муаммолар мавжуд.Фикримизнинг далили сифатида қўйидаги йўналишларга алоҳида тўхталмоқчимиз:1. Болаларни руҳий ва интеллектуал тайёргарлиги асосида мактабга қабул қилиш муаммоси:
• Кейинги кузатишларимиз натижаси шуни кўрсатадики,олти, етти ёшга кирган ҳамма болаларни ёппасига мактабга қабул қилиш анъанага айланиб бормоқда. Психологлар эса ҳеч қачон бунга йўл қўймаган бўлар эдилар

• Сабаби:ҳар бир бола ҳам ақлий,ҳам жисмо- ний жиҳатдан ўзига хос индивидуал имкониятларга эга.Баъзи болалар олти, етти, ҳатто саккиз ёшга тўлсаларда мактаб таълимини бошқа ўз тенгдошлари қатори ўзлаштиришга ҳали тайёр бўлмайдилар. Биз эса уларни мактаб режасига қараб,баъзан ота онасининг хоҳишига қараб мактабга қабул қилаверамиз, таълимий машғулотларни эса болага мажбур олиб борамиз. Натижада,бола психик жиҳатдан турли касалликларга йўлиқиб, кейинги ўқув фаолияти босқичларида муваффаққиятсизликларга учраши мумкин.

• Бу эса боланинг ақлий ва интеллектуал жиҳатдан табий ривожланиш илдизига атайлаб болта уриш демакдир. Бундай ҳолатларда зудлик билан барҳам бериш,яъни ҳар бир мактаб таълимига илк бор қадам қўйган болани махсус ва мукаммал ишлаб чиқилган психологик тестлардан ўтказиш ва унинг натижалари асосидагина болани мактабга қабул қилиш ҳақида жиддийроқ ва ўта масъулият билан ўйлашимизга тўғри келади

• .Қолаверса,бундай тестлар ёрдамида аллақачон ривожланган мамлакатлар АҚШ, Япония, Германияда баъзи болалар 9 ёки 10 ёшдан,баъзилари эса ҳатто 4 ёки 5 ёшдан ҳам мактабга қабул қилинади ва тегишли шароитлар яратилгач, таълим жараёнида бундай болаларнинг барча шахсий ва руҳий имкониятларидан тўлиқ ва унимли фойдаланиш учун замин ҳозирланади.

• 2. Бошланғич таълимда куни узайтирилган гуруҳларни тўғри ташкил этиш муаммоси:
• Кўпгина мактабларда болалар, аксарият 1- 2синф ўқувчилари дарсдан сўнг яна 4ёки 5 соатлаб мактабда куни узайтирилган гуруҳларда қолиб ўқиши керак. Бу билан биз 6-7 ёшли болани 7-8 соатлаб мактабда ушлаб турамиз.Савол берайликчи, бола шуни хоҳлайдими,аниқроғи,бола психикаси учун шу тадбир яхши самара бера оладими Албатта йўқ.

• Чунки, ҳатто биз катталар мунтазам равишда ҳар куни 7-8 соатлаб мактабда қолиб ўқиш имкониятига эга эмасмиз. Ахир боланинг эҳтиёжлари кўпроқ ўйинга ва ухлашга мослашганку ҳолбуки, 7-8 соатлаб ўқиш жараёнида бола зерикади,психик жиҳатдан толиқади,мактабдан безийди ва юксак даражада кўтарилиши мумкин бўлган ўқув қизиқишлари сўнади.Энг ачинарлиси шундаки,кўп ҳолларда уйга бориб, ҳатто овқатини ҳам емай ухлаб қолади.Шундай экан,куни узайтирилган гуруҳлар тизимини шакл ва мазмуни қайтадан психологик таҳлил асосида ўйлаб кўриш ва ишлаб чиқиш вақти келмадимикан.

• 3. Баҳолашнинг психологик мезонига риоя қилиш муаммоси: Тегишли психологик педагогик адабиётлардан маълумки,бошланғич синф ўқувчиси учун энг биринчи мотив бу яхши баҳо олиш ва шу баҳо орқали ўз "МЕН"лигини илк бор ҳис этиш,ўз ота онасининг ва катталарнинг ҳурматига сазовор бўлишдир. Шунинг учун ҳамма бошланғич синф ўқувчилари яхши баҳо олишга интиладилар.

• Лекин, кўп ҳолларда баҳолаш мезонининг бузилиши ўқувчи психикасига, айни пайтда шахс сифатидаги тараққиётига салбий таъсир этмай қолмайди. Шунинг учун бошланғич синф ўқувчиларидаги баҳолашнинг психологик мезонларини ҳам чуқурроқ ўйлаб кўришга тўғри келади.

• 4. Уй вазифаси ва мустақил ишларни психологик жиҳатдан тўғри ташкил этиш муаммоси:
• Кузатишлар натижаси шуни кўрсатдики, бошланғич синфларда укийдиган барча ўқувчиларга дарслик буйича бир хил уй вазифаси ва бир хил мустакил ўқув топшириги берилади.
• Чунки, дарслик хамма учун бир хил яратилган.Лекин,бир синфдаги барча ўқувчиларнинг мазкур ўқув предметига ёки ўқув топширигини бажаришга нисбатан интеллектуал имкониятлари ва иктидори бир хил эмаску. Шу боисдан булса керак уй вазифаси ёхуд мустақил ишни мунтазам бажариб келувчи ўқувчиларни куйидаги икки гурухга ажратиш мумкин:

1-гурухга кирувчи болалар ўз кучи етмаган "ўзгалар" (ота-она,опа-ака ва бошкалар) ёрдамида уй вазифасини шунчаки "бажариб" келади. Шунинг учун мактабда бериладиган мустакил топшириқларни китобдагидек хаммага бир хил эмас, балки ҳар бир ўқувчининг психик имкониятига,куникма ва малакаларига,кобилиятига караб бир оз оддийлаштириб, такомиллаштириб ёки керак бўлса баъзи илғор ўқувчилар учун бир оз мукаммаллаштириб бериш вақти келмадимикин.

5. Ўқувчилар жамоасидаги психологик мухитни бошқариш муаммоси: Социалогик тадқиқотлар натижасида шу нарса маълум бўлмоқдаки,ўқувчилар гуруҳида намоён бўлувчи баъзи бир зиддиятлар ўқув фаолиятига салбий таъсир кўрсатмоқда. Турли социалогик-психологик усуллар орқали ушбу ҳолатларни ўрганиш,таҳлил қилиш ва бартараф этишдаги энг самарали йўлларни излаш таълимнинг яна бир асосий долзарб вазифаси бўлиб қолмоқда.

6. Мактаб ва оила ҳамкорлигида психологик уйғунликни таъминлаш муаммоси:

Табийки,бола камолоти учун мактаб ва оила ҳамкорлигидаги тадбирлар ҳамиша муҳим аҳамият касб этади. Лекин, баъзи ҳолларда мактаб тарбияси билан оиладаги тарбия муҳити ниҳоятда бир-бирига зид эканлиги билан болани қийнаб қўймоқда

Бола қай бирига мослашишга ҳайрон. Гап шундаки,болани чуқур ўрганиш учун унинг оиласини ҳам чуқур психологик таҳлил қилишга тўғри келади. Афтидан, боланинг тўлиқ психологик имкониятлари ҳақида ота-оналарга маълумот бериш билан бирга ота -оналар олдига ҳам бола тарбияси учун тегишли ташкилотлар билан келишган ҳолда маълум талаблар қўйиш ва унинг ижросини мунтазам назорат қилиб бориш ҳақида жиддийроқ ўйлашга тўғри келади.

Бола шахсини тўғри тушуниш ва тахлил кила олиш муаммоси: "Хар бир шахс кайтарилмас темпераментдир",-деган эди буюк физиолог И.П.Павлов. Қолаверса,ҳар бир инсоннинг ўзигагина хос имкониятлари мавжудлиги ва унга ҳамиша жиддий эътибор бериш зарурлиги ҳақида Ўрта Осиёнинг буюк мутафаккирлари Ибн Сино,Фаробий,ва Берунийлар ҳам ўз замонларида алоҳида қайд этиб ўтганлар.

Юқорида таъкидлаганимиздек,таълим олаетган ҳар бир индивид ўзига хос бир бетакрор оламдир. Ўқитувчи эса ушбу шахсни тарбиялаш учун даставвал унинг "бетакрор оламига" кира олиши ва шунга мос келувчи тарбиявий тадбирлар режасини тузмоғи лозим. Бугунги кунда сир эмаски,кўпгина мактабларимизда ҳар бир ўқувчининг бутун психологик қиёфасини ифодаловчи маълумотлар йўқ. Зеро,таълимнинг дастлабки кунлариданоқ ҳар бир бола учун хос бўлган иқтидор ва қизиқишларни диагностика қилувчи тестлар ишланмасининг зарурлигига бўлган эхтиёж тобора ортиб бормоқда.Бу эхтиёжни қондириш учун эса Республика микёсида юзлаб, минглаб психолог-мутахасислар тайёрлаш муаммоси ҳал қилинмоғи даркор