Баяндама, Мектеп о?ушыларыны? аутодеструктивті іс-?рекеті ж?не оны? алдын алу

“ Жаушықұм” мектеп-лицейі.

Мектеп оқушыларының аутодеструктивті іс-әрекеті және оның алдын алу

Педагог-психолог: Серікбаева А.

2014 жыл.

Қолыңа лимон түссе, одан лимонад жасап шығар.

немесе

Өмір сізге ащы дәмін таттырса, сіз оны тәтті дәмге айналдырыңыз!

Аутоагерссия жөніндегі жалпы ұғымдар

Өзіне-өзі қол жұмсау (суицид) – бұл саналы түрде өзін өмір сүруден айыру, адамның қатты жан-күйзелісі жағдайында немесе психикалық ауру ықпалымен жасалған өз-өзіне қол жұмсау әрекеті, жүйкесін қатты жарақаттайтын жағдайлар ықпалымен өмірден саналы түрде кету әрекеті, бұл жағдайда жеке өмірдің жоғары құндылық ретінде мәні жоғалады.

Осылайша, суицид ұғымы адамның өзін-өзі қол жұмсау туралы түсінігін береді, басқаша айтқанда, бұл өз-өзіне қол жұмсаудың жоғарылатылған тәуекелі. Кәмелетке толмағандардың ауытқушылық мінез-құлқының аталған түрі енжарлы, әрекетсіздік болып сипатталып, шешімі жоқ мәселелерден

өз-өзін зорлықпен, күшпен өмірден қиып кету тәсілі болып табылады.

Аутоагрессиялық(суицидалдық) ниет-түпкі ойға ерік компоненті қосылған кезде шығады, яғни, шешім сыртқы мінез-құлық әрекетіне көшуге дайын болу кезеңі.

Өзіне-өзі қол жұмсау 3 топқа бөлінеді.

• Нағыз, демонстративтік және жасырын.

1) Нағыз суицид - өлуге деген тілек-ниетпен бағытталады. Өзі-өзіне қол жұмсау (нағыз суицид) және өз-өзіне қол жұмсауға әрекеттену (аяқталмаған суицид) сияқты түрлері бар. Мұны суицид және парасуицид деген атаулармен айтады. Бұл жерде суицид ниеттене отырып , өзін-өзі өлтіру, ал парасуицид өлімге әкеп соқпау ниетіндегі өзін-өзі зақымдау актісі.

Нағыз суициалды мінез-құлқын білдіруде жасөспірімнің өз-өзіне қол жұмсау ниеті және оған ешкім кедергі болмайтындай етіліп көп уақыт дайындалады. Өзіне қол жұмсар алдында қалдырылған хаттарда жиі осы әрекетке бару себептері, жағдайлардың субъективтік бағалары, өз-өзін кінәлау т.б. айтылады. Жасөспірімдердің нағыз суициалды мінез-құлығының шығу тегі түрлі жан күйзелістік жағдайларда орын алады. Өз-өзіне қол салу мінез-құлқы, ішкі және сыртқы жоспарда көрініс табады. Бұндай суицидтерге қашанда жабырқау дағдарыстық жағдай немесе жай ғана өмірден бас кешу жайлы ой жатады. Нағыз суицидтің тағы бір ерекшелігі толғану мен өмір сүрудің мәні жайлы ойланып күйзелу жатады.

• 2) Демонстартивті аутоагрессия - өзіне қол жұмсау деген ниетпен байланысты емес, қайта өз проблемасына көңіл білдіртіп, назар аудартудың әдіс-құралы болады, көмекке шақырады. Бұлардың әрекеті өзіне қол жұмсаудан ойынға көбірек ұқсайды. Д емонстративтік-байбаламдық өзіне-өзі қол салу, өзінің қандай да бір іс - әрекеті арқылы көрсетуді көздейді. Өзін-өзі зақымдау мен дене мүшесіне жарақат салу, жалпы өлімге бағыт алмайды. Тек жарақатпен шектеледі. Мұндай мінез-құлықтар айналып келгенде бақытсыздық жағдайдың құрбаны болуға әкеліп соғады

3) Жасырын аутоагрессия - өлуге деген ниетпен байланысты, Өзіне қол салу көріністері өзіне суицидтік ойларды, түсініктерді, көріністерді, күйзелістерді, сондай-ақ суицидтік тенденцияны, олардың арасынан түпкі ой мен ниетті айқындалынбайды.

Өз-өзіне қол жұмсау түрлері.

Аутодеструктивті әрекетке ниеттенген белгілері.

• Аутоагрессияға баратын адамдардың 80 пайызы өздерінің ниеттері туралы алдын-ала белгі береді. Әдетте, олар аутоагрессия туралы әңгіме айтады немесе өлгісі келетіндігін айтып, өзінің түкке тұрмайтындығын, яғни өмірінің мағынасыз екендігін ескертіп, суреттерден аутоагрессияны көрсетіп немесе әдеби шығармалардағы суицидті әңгіме етіп белгі береді. Тағы бір қауіп – адамның белгілі бір себепсіз, қайғылы және түсініксіз, аяқ астынан мінез-құлқының өзгеріп шыға келуі. Мұндай өзгерісті «терминалды мінез-құлық » деп атайды. Мұндай кезде индивид жұмыстарын жөнге келтіріп,өзіне қымбат заттарын таратады, сонымен қатар өкініші және мұң-қайғысы туралы жиі айтып отыратын болады.
• Мұндай аутоагрессия белгілерін байқаған адам, аутоагрессия туралы кішкене де болсын түсінік беріп, ол адамнан аутоагрессияға деген ниеті бар ма, жоқ па екендігін сұрап, оның қателік болатындығын ұғындыру қажет. Егер жауап аутоагрессияға ниеттенгенін көрсетсе, онда ол адамды тез арада психологқа көрсетіп,аутоагрессияға себеп болатын басындағы қиындықтарын шешуге көмек беруі тиіс. Көптеген аутоагрессияны болдырмауға мүмкіндік бар, себебі аутоагрессияға неттенетін кезең, әдетте уақытша болады.

Аутодеструктивті мінез-құлықтың жас айырмасына қатысты өзіндік ерекшеліктері болады.

Өз-өзіне қол салуға тән сипаттама:

- жан күйзелісіне шыдай алмау;

- жағдайдан шығудың жолын іздеу;

- үмітсіздікке бой алдырту мен жеке

басының дағдарысы;

- ауто агрессия;

Осының бәрі айналып келгенде таңдауы тарылып, өз-өзін өлтіруге әрекет жасау жиірек кездеседі. Бірақ олардың аз ғана бөлігі өздерінің қойған мақсатына жетеді. Суициалдық мінез-құлық бұл жаста көп жағдайда демонстративтік сипат, сонымен бірге байбаламдық сипат алады. А.Е. Личконың көрсеткеніндей тек қана жасөспірімдердің 10 пайызы ғана шынайы өлгісі келетін ниет білдірсе (өзін-өзі өлтіруге қастандық әрекет), ал 90 пайызынікі көмекке шақырған жан-айқай.

Өзіне- өзі қол жұмсаушылықтың себептері .

Өзін-өзі өлтірудің 800 себебін есептеп шығарылған. Оның ішінде:

• 19 пайыз - белгісіз;
• 19 пайыз – жазалау алдындағы қорқыныш;
• 19 пайыз – жан күйзелісі;
• 21 пайыз отбасылық ренжісулер;
• 6 пайыз құмарлық;
• 6 пайыз – ақша;
• 2 пайыз - өмірге мас болу;
• 2 пайыз - дене аурулары және одан да басқа себептерді айтуға болады:
• 2 пайыз -мүгедектік туа біткен немесе кейін пайда болған;
• 4 пайыз -жалғыздық әсер етуі мүмкін;

Өзіне-өзі қол жұмсауға ниеттенудің кейбір белгілері:

• ұйқының бұзылуы;
• жалғыздыққа, басқалардан бөлектенуге бейім болуы;
• үйден қашуы;
• сыртқы келбетінде және мінез-құлқында өзгерістердің білінуі;
• ішімдікті немесе есірткіні жиі қолдануы;
• агрессивті, ашушаң жағдайда жүруі;
• өлім жайлы әңгіме айтуы, өзін-өзі өлтіруі туралы жазып қалдыруы, тек қара түске бояған, өзіне бағытталған қаталдықты бейнелейтін суреттер;
• іс-әрекеттеріне арлану, өз бетімен қаңғыру;
• үмітсіздік сезімі, қорғаныш, күйзеліске ұшырау, себепсіз жылау;
• жеке заттарын тарату;
• жақсы көретін істеріне қызығушылығын жоғалту;
• сабақ үлгерімінің бірден төмендеуі, сабақтан қалу, мектепте тәртібінің төмендеуі;
• топтарға немесе секталарға қатысу т.б..

Аутоагрессияға бейім мінез-құлықты жасөспірімдердің ерекшеліктері:

1) Өкпе, жалғыздық, алшақтылық,

түсініспеушілік: ата-аналық

мейірімділікті шын немесе жалған

жоғалту, қызғаншақтық;

2) Ата-анасының өлімімен, ажырасуымен,

біреуінің үйден кетуіне

байланысты уайымдар;

3) Ұят, қысылу сезімдері, қорланған

менмендік, әйгілі болу қорқынышы,

қорлану, жазалану қорқынышы, кешірім

сұрау

4) Қалаусыздығы, махаббаттағы сәтсіздіктер,

қыз балалардың жүкті болып қалуы, кек gf қайтару, наразылық, ескерту, ақша талап а ету, өзіне назар аударту.

Өз-өзіне қол жұмсауға тәуекелді жасөспірімдердің сипаттамалары:

• Шиеленісті, экстремалды немесе ұзақ уақытқа созылған психологиялық ауыр күй кешетін жасөспірімдер;
• Мінез-құлығында депрессия, дисфория формасындағы ауытқу бұзушылықтары бар жасөспірімдер / негізделмеген уайым/;
• Мінез-құлығында қызулығы, тұрақсыздығы, қыр көрсетушілігі және психопаттық және психопаталогиялық күйін кешетін жасөспірімдер;
• Спирттік ішімдіктерді қолданатын жасөспірімдер және мінезі қоғамға қайшы келетін жасөспірімдер;
• Берекесіз отбасыларынан шыққан және психикалық ауру туыстарымен маскүнем және нашақор ата-аналармен немесе бұрын осындай құбылыс алған отбасылармен бірге өмір сүру;
• Әлеуметтік-психологиялық оқшаулануға және депрессивтік уайымдар мен бірге орын алатын хроникалық соматикалық және неврологиялық аурулардан зардап шегетін жасөспірімдер.
• Бұрын суицидке барған және бару қаупі бар.

Жасөспірімдердің аутоагрессияға ұшырау әрекетін алдын - алу.

• Тәуекел тобына жататын жасөспірімдердің аутоагрессияға ұшырау ниетін және кейбір қайталанбалы әрекеттерін алдын-алу ата-аналардың, мектеп психологтарының, әлеуметтік қызметкерлер және педагогтардың басты мақсаты болып табылады.

Сіз қалай ойлайсыз? М ектеп оқушыларының алдыңда Азаматты Қайсар мен Ержан ұрып соғып жылауға дейін апарды, кейбір ақымақтау оқушылар оған қарап күлді. Қалай ойлайсыз, Азамат енді өзін қалай сезініп тұр? Оның орнында сіз болғанда не істер едіңіз?

7 сынып оқушысы Айгүл мұғалімдердің сөмкесінен әмиянын ұрлап алған, яғни құқықбұзушылық әрекетке барды. Оны көрген сынып жетекшісі ата-анасын шақыртады. Әкесі ашумен үйіне барып қызын белбеумен ұрып тастайды. Сіз қалай ойлайсыз, Айгүлдің ойында қандай ой бар және ол не істесе болады? Сіз не істер едіңіз?

Жасөспірімдердің өз-өзіне қол жұмсау әрекетін алдын-алу формалары:

• А) Әр оқытушының, әлеуметтік қызметкердің күнделікті атқаратын жұмысында педагогикалық дерті, педагогикалық мәдениет талаптарын міндетті түрде орындау;
• Б) Өтпелі кезең психопатологиясы туралы білімін және жеке педагогикалық тиісті тәсілдерін, емдеу педагогикасы мен психотерапиясын игеру;
• В) Серпінді бақылау және уақтылы психологиялық – педагогикалық түзету жұмыстарын асыру мақсатымен осы әрекетке баратын тәуекел контингентін анықтау;
• Г) Жанұялық психотерапия тәсілдерін, ата-аналарға кеңес және балаларға психологиялық-педагогикалық көмек беру мақсатымен тәуекел тобына жататын оқушылар шыққан отбасыларды белсенді қорғауға алу;
• Д) Мектеп ұжымдарында аутоагрессияға бейім оқушыларды көпшілікке жарияламау;

• Е) Өз-өзіне қол жұмсау қаупін жоғарылатылған аутоагрессиялық тәуекел белгісі ретінде қарастыру;
• Ж) Ата-аналардың дәрі-дәрмекті сақтау тәртібіне және суициалды психологиялық факторларға назарын күшейту;
• З) Қажетілік туындаған жағдайда жасөспірімге психолог, психотерапевт, әлеуметтік қызметкер және педагогпен кеңес беру шараларын ұйымдастыру.
• И) Жасөспірімдерде «адам өмірінің құндылығы» , «өмір сүрудің мәні мен мақсаттары» сияқты ұғымдарын және күрделі өмірлік жағдайларда психологиялық қорғаныстың жеке тәсілдерін қалыптастыру;
• К) Психологиялық дайындық арқылы жасөспірімнің қазіргі өмірдің күрделі және қарама-қайшы құбылыстарына күйзеліске ұшырамау тұрақтылығын жоғарылату, алда орын алатын қиыншылықтарды өтуге дайындығын қалыптастыру;
• Л) Психогенді реакциялардың пайда болуын немесе жасөспірімнің жүйкелік-психикалық бұзушылықтары өтемақысын себептейтін факторлар іс-әрекетін әлсіздеу немесе болдырмау мақсатымен мектеп, отбасы және жасөспірімге психологиялық көмек көрсету;

Оқушылармен жүргізілген жұмыстар.

“ Кактус” әдістемесі. (Панфилова әдістемесі) Мақсаты: Баланың эмоциялық сферасының жағдайын , ашушаңдығын және оның қарқынын айқындау 6-8 сынып.

Айзенк сауалнамасының нәтижесі 11 сынып

Сынып

Оқушы саны

9 « а »

Жеке тұлғаның психикалық жағдайының параметрі

21

9 « ә »

Қобалжу

10 « а »

22

Фрустрация

7

3

20

2

Агрессия

10 « ә »

3

Аутоагрессия деңгейі

Қорытынды

5

12

1

Ригиттілік

75

4

2

6

3

Жоғары

4

13

20

35 %

3

Төмен

1

9

15.7%

9

7

-

8

Норма

27

47.3%

7

2

7

11

4

22

38.5%

1

15

9

14

6

10.5%

27

47.3%

2

42

42.2%

Басса-Даркидің “Эмоция” тесті 9- сынып

Топтық түзету-дамыту сабағы.

Ата-аналар жиналысы

Жан күйзелісі және одан арылу жолдары.

• Стресстің алдын-алу үшін немесе стресстік жағдайларда ағзаның қорғаныш реакциялары дұрыс жүруі жүйке жүйкесін шынықтыру қажет. Ол үшін жеткілікті ұйықтап тынығу, тиімді ырғақты еңбек, жалпы дамытушы жаттығулармен айналысу, барлық жағдайда сабырлық сақтауға дағдылану қажет. Жағымсыз жағдайларды қайталап еске алу, ренішті күйді жаңғырту аса зиянды. Мазасыз ойды бөліп, жүректі жеңілдету міндет. Қазақтың көңіл сұрау, көңіл айту, қайғыға ортақтасу салттарында осы ескерілген. Стресс ілімі негізін қалаған Г.Селье «стресс-қандай да болмасын стресс туғызатын факторға байланысты ағзаның маманданып қалыптаспаған жауап беру реакциялары жиынтығы» – деп анықтайды. Шындығында жалпы стресс атаулы сыртқы ортаның әлдебір факторы әсеріне ағзаның жауабы. Адам ағзасын стресс жағдайына әкелетін қолайсыз әсерлер: салқын, аштық, психологиялық және тәни жарақаттар, сәулелену, инфекция, қан кету.

Стресстен оңай, табысты шығу үшін уақыт пен шыдамдылық керек. Мына төмендегі әдістер сізге пайдасын тигізуі мүмкін:

• Балаларда стресс қалай сезілетінін еске түсіріңіз. Ата-аналар үшін стресс болмайтын жайттар балалар үшін стрестің негізгі себептерінің бірі болуы мүмкін. Мысалы, екі жасар бала үшін ата-анасы қонаққа кетуі, оның басқа адамдармен қалуы бала үшін стресс болып табылады. Балаңыз қандай жағдайда болып отырғанын білсеңіз, оның осы тығырық уақыттан өтіп кетуіне көмектесіңіз.
• Баланың көзімен осы жағдайды көруге тырыссаңыз, оның қаншалықты стрессте екенін түсінесіз.

Бәрін түсіну үшін балаға уақыт беріңіз.

• Ересектер сияқты, балалар стресс жағдайында болғанда ішіндегісін айтуды қажетсінеді. Жатардың алдында балаға қандай жағдай мазалап жүргені туралы айтуға мүмкідік беріңіз. Бала өзінің сезімдерін түсіндіру үшін, оны үндемей тыңдауға тырысыңыз.
• Баланы келеңсіздікке дайындаңыз. Жағдай туралы аз білгендіктен, қорқыныш сезіміңіз күшейе түседі. Сол себептен, баланы болашақта болатын жағдаймен таныстыру керек. Мысалы, басқа мектепте оқитын балаға алдын-ала сол мектепті көрсету қажет. Сіз балаға көп мәлімет берсеңіз бала болатын стрессті сезінеді.
• Сәбилер уақыт кеңістігін бағдарлай алмайтынын естен шығармаңыз.

Есіңізде болсын !

• Баладан тек оның жасына, қабілетіне тән әрекеттерді күту қажет. Бала әр кезде бала болып қалуы керек.
• Қол ұшын созыңыз. Бала қай жаста болмасын, сіз оның көмекшісі, қорғаушысы, келеңсіз жағдай болғанда қорғанушысы екенін біліп отыру тиіс. Егер бала осының бәрін түсінетін болса, онда ол қоршаған ортадағы құбылыстарды жақсы меңгеріп, бағдарлай алады, өзгелерден тез үйренеді. Мысалы, бірінші рет бала-бақшаға келіп тұрған балада қорқыныш сезімі кеткенше, ол сіздің қолыңыздан ұстап жүргісі келеді. Сонда доктор Эгелендтің айтуы бойынша, былай деу керек: «Мен білемін сен қорқып тұрсың, қорықпа, мен саған көмектесемін, жаныңдамын ғой!» Ал, жеткіншектермен, жасөспірімдермен қарым-қатынасқа түскенде олардың өздері мәселелерін шеше алатынына сеніміңізді арттыруыңыз керек. Егер мәселесін шеше алмаса, онда сіз әрдайым көмекке келетініңізді түсіндіріңіз.

Өміріңіз туралы айтыңыз!

• Өзіңіздің өміріңізде болған қиыншылықтар мен қуаныштар туралы баламен бөлісіңіз. Сол кездегі стресстен қалай арылғаныңыз туралы, бала кезіңіздегі қиыншылықтар, келеңсіз жағдайлар туралы айтыңыз. Сонда бала үшін оның жеке қобалжулары күнделікті құбылысқа айналады.
• Стресстің бақылау әдістерін көрсетіңіз. Стресстік жағдай кезде жеке өзіңіздің қолданған әдістерді көрсету, бала үшін өте маңызды. Ішкі жандүниенің қалпын сақтауды және өміріңізге қауіп төндірмейтінін балаға көрсетуіңіз қажетсіз. Үндестік сақтағанда, дұрыс тамақтанғанда, көңіл көтерілгенде ғана стрессті оңай жеңуге болады. Мұның бәрін көрген бала сіздің іс -әрекетіңізді қайталайды.

Қиялды қолданып көріңіз.

• Мектеп жасындағы балалар қиялшыл болғаны жөн. Ол босаңсуға көмектеседі. Баланы ыңғайы бойынша отырғызыңыз немесе жатқызыңыз. Ол көзін жұмсын. Тыныс алуды тездетсін. Өзінің жақсы ортада екенін елестетсін, яғни бұдан ол тепе-теңдікпен тыныштық сақтауға үйренеді және бала қиял процесі арқылы стресстен арыла алады.

Баланың өз-өзіне сенімділік сезімін арттырыңыз.

• Өз-өзіне сенімді адамдар стресстік ситуацияға қиыншылық ретінде емес, тағдыр тәлкегі ретінде қарайды. Баланың бойынан өз-өзін сыйлайтын бір қасиет табыңыз. Белгілі бір табыстарға қолын жеткізе алатын әрекеттермена щұғылданған балаңызды мадақтаңыз. Ақпаратты баяу қабылдайтын немесе координациясы төмендеу кейбір балалар үшін өзін көрсете алатын істерді табу қиынға соғады. Мұндай шұғылданулар қиын болмауы мүмкін, бірақ оның маңызы құндылығында және ондағы табыстар үшін ата-аналар тарапынан баланы мадақтауда. Бала жоғары жетістікке жете алмайтын саладағы кемшіліктерінің орнын басатын сіздің мадақтауыңыз.

Балаға деген махаббатыңызды көрсетіңіз .

• Ата-аналардың өзінің баласына деген махаббат сезімі де өмірдегі қиын стресстен қорғай алады. Ал мектепте бақталастық стресстің қайнар көзі болып табылады. Үшінші сыныптан кейін оқушылар арасында бақталастық басталады. Сонда әрбір бала қандай салада болмасын (сабақ, спорт және т.б.) табыстарына қарамастан, ата-анасы оны жақсы көретіні туралы білу керек. «Жарайсың!», деп айтудың өзі баланың бойындағы мазасыздық пен қобалжуды төмендетеді.

Стресстен шығудың жолдары:

• 5-8 жас аралығында балаларда стресстің белгілері көрінсе, оларды көп ойнауға, сурет салуға шақыру керек.
• Жеткіншектер және жасөспірімдермен түрлі тақырыптарға

сұхбаттасу керек.

Сонымен бірге,

• Көбірек қозғалу;
• Шиеленісті жағдайды тез арада шешу;
• Киноға бару, өлең тыңдау, ұнаған ісімен шұғылдану;
• Көк және жасыл түстерге қарау;
• Адамдарға «жоқ» деп айтуды үйрену;
• Ішімдікке салынбау;
• Табиғат аясында демалу, достарымен әңгімелесу;
• Банан жеңіз (онда бақыт гармоны бар) және В дәрумені;
• Душ, жылы ванна қабылдаңыз;
• Ұйықтаңыз.

Есіңізде болсын:

• Жас адамдарға өмірді бағалауға тек махаббат , түсіністік және қолдау көрсету көмектеседі;
• Жас адамдарды қатерлі қадамнан тек өзін тыңдайтын, түсіністікпен қарайтын адаммен сөйлесу мүмкіндігі ғана құтқара алады.

Мейірім мен махаббатқа сусындап өскен бала құқықбұзушылық пен аутоагрессия әрекетіне бармауы тиіс. Мейірім шапағатына бөлеу, ол біздің міндетіміз құрметті ата-аналар, педагогтар және психологтар!

Назар аударып, тыңдағандарыңызға

көп рахмет!