1. Отбасы т?рбиесi, (?л мен ?ыз т?рбиесiнi? ерекшелiктерi, жастарды ж?байлы? ?мiрге даярлау).
2. Отбасы т?рбиесiнi? 8 т?рi.
3. ?аза?станды?тарды? ?лтты? салт-д?ст?рлерiн марапаттауды? ?леуметтiк м?нi
?аза? хал?ы ?л т?рбиесi мен ?ыз т?рбиесiне ерекше ?арап, оны? ?зiндiк ерекшелiгiн ескере т?рбиелеген. Осы?ан орай ?л т?рбиесi мен ?ыз т?рбиесiне жеке-жеке то?талу?а тура келдi.
Ата к?рген о? жонар. Ата-бабамыз ?лды ?здерiндей е?бекс?йгiш, малса?, жауынгер, ?ншi, к?йшi, а?шы, ??сбегi — бесаспап азамат етiп т?рбиелеудi ма?сат еткен. Жiгiттi? бойына ?нер мен е?бектi, iзгi адамгершiлiк ?асиеттердi ?атар сi?iрген. Ер баланы бес жасынан бастап ат жалын тартып азамат бол?ан?а дейiн мал ба?у мен а? аулау?а, отын шабу?а, ?ора салу?а, а?аштан, терiден, темiрден т?рлi т?рмыс?а ?ажеттi б?йымдар жасау?а, я?ни ?ол?нер шеберлiгiне баулы?ан. ?сiресе ?келерi мен аталары ?лдар?а мал жаюдан бастап шаруаны? алуан т?сiлдерiн ?йретiп ба??ан. Мысалы, малды ерте ?ргiзу, саулатып ?оя бермей, алдын кес-кестеп ?айырып, то?татып жаю, ша??ай т?ске дейiн жусатпауды тапсыр?ан.
Буаз малды ауыл?а жа?ын жаю, туа ?алса т?лiн алып жылы ?ора?а тез жеткiзу, ?ойды? ?озысын ауыздандыру (енесiн д?рыс емуге ?йрету), жа?а ту?ан жас т?лдi ая?тандыру, т.б. ?дiс-т?сiлдердi баланы? жасынан бiлуiн ?адала?ан. Ат суыту, атты? ысты?ын шы?ару ?шiн ая?ыны? к?ре тамырынан ?ан алу, еркек малды пiшу, ?ойды ?ыр?у, то?ыту, мал сою, т?йе ?омдау, т?йеге ж?к арту, ер-т?рман ?зiрлеу, ?айыс илеу, сiреден таспа тiлiп, айыл, ?амшы, ж?ген, шiдер ?ру, ?ой ?оса?тау, т?йе матау, кесек ??йып, ?ора салу, ??ры? салып, асау ?стау, оны ?йрету, ?аза?ы ?йдi жы?у, оны тiгу — мiне осыны? б?рi ер баланы жастайынан е?бекке т?рбиелеудi? ?зегi бол?ан. Ежелден мал ба?ып, ай?а ?арап ж?лдыз санап к?н кешкен ?аза? хал?ы ?з ?рпа?ын ?сiмдiктi? т?р-т?сiн ажырата бiлуге, ?ара??ы т?нде ж?лдызды аспан?а ?арап ба?ыт-ба?дар белгiлеп, ?оныссуды д?л табу?а ?йреткен.
?она? к?ту, ?лкенге иiлiп с?лем беру, ?н айт?ызу, домбыра тартып к?й шерткiзу, ?ле?-жыр жаттату, жа?ылтпаш-ж?мба? ?йрету немесе те?ге алу, жамбы ату, аударыспа?, сайыс, к?кпар, к?рес сия?ты ?лт ойындарын ?йрету т?рбиенi? басты шарты болып есептелген.
?аза?та ?она? к?тудi? де жазылма?ан, бiра? д?ст?р болып ?алыптас?ан за?ы бар. ?й иесi ?она?ты сыйлап, ас-су?а тойдыр?аннан кейiн, жатар алдында ?зi ауылды? алты ауыз ?ле?iн айтып немесе к?й шертiп ?она?ына ??рмет к?рсетедi де, ?она?тан “?она? к?де” с?райды. ?она? ?ле?, жыр, ?исса, ертек, терме, тол?ау айтып берiп немесе к?й шертiп ?з ?нерiмен ?й иелерiне ??рмет к?рсетуге мiндеттi бол?ан.
?немi ?йге келген ?она?тан ?ле?-жыр, ертегi, а?ыз ??гiме естiп ?скен бала?а да жастайынан с?з ?нерiне бейiм, ?негелi, ?нерлi болып ?суiне ?сер еткен, “?она? к?де” мен “ауылды? алты ауызы” жастарды с?з ?адiрiн бiлуге, шешендiкке, ?н мен жыр?а баулып ?сiруде белгiлi р?л ат?ар?ан.
Баланы жастайынан с?з ?нерiне баулу, ма?алдап, т?спалдап ойды к?ркем с?збен ты?даушы?а ж?йелеп жеткiзе бiлуге ?йретудi ата-бабамыз ма?сат т?т?ан. “Бiлiмдiден шы??ан с?з, талапты?а болсын кез” деп текке айтпа?ан.
С?зi?дi айт ???ан?а,
Айтып айтпай не керек —
??ла?ына ма?та ты??ан?а,—
деген ма?ал осы ойды ме?зейдi.
Сондай-а? ?она?ты? “ат тергеу” салты да бол?ан. Ол ?йге келген ?лкенге 5-6 жасар баладан бастап отбасы м?шелерiнi? б?рi с?лем беруден басталады. ?она? баладан жетi атасын таратып берудi талап етедi. Бала ?зiнен бастап жетi атасына дейiнгiлердi? аттарын атап шы?ып, ?ай рудан екенiн бiлдiредi. ?она? “жа?сы, ?негелi азамат бол!” деп батасын бередi. Ат тергеу далада кездесе ?ал?анда жолаушыларды? бiр-бiрiне с?лемдес-кеннен кейiн де iске асыратын ?детi. М?селен, жасы ?лкен адам?а жасы кiшi жолаушы б?рылып келiп амандас?аннан кейiн, ?арияны? “?ара?ым, ?ай рудансы?, ?ай ауылды? азаматысы??” деп с?ра? ?оюы за?ды бол?ан. Осы кезде жасы кiшi азамат ?зiнi? ата-тегiн айтып таныстырады. Оны бiлмеген ?ят санал?ан. Ондайларды “жетi атасын бiлмейтiн — жетесiз!” деп с?гетiн бол?ан.Жiгiттi? ?ш ж?рты. Ол — ?з ж?рты, ?айын ж?рты, на?ашы ж?рты деп аталады. Ел азаматы осы ?ш ж?ртын (?зiнi? ?ке жа?ында?ы туыстары мен шеше жа?ында?ы туыстарын, ал?ан жарыны? ел-ж?ртын) жа?сы ажырата бiлуi за? болып санал?ан. ?ш ж?ртты? ж?й-жапсарын ?лды? ?ке-шешесi жiгiтке айтып ?йретiп, ??ла?ына сi?iрiп отыруды мiндет сана?ан.Отбасында?ы ?л т?рбиесiнде ?ке мен аталарды? р?лi ерекше. ?ке ?йелменнi? басшысы, отбасы м?шелерiнi? тiрегi, асырап са?таушысы, ?ам?оршысы. ?кенi? мiнез-??л?ы, ?згелермен ?арым-?атынасы, ?нер-бiлiмi — ?л баланы? к?з алдында?ы ?лгi-?неге алатын, со?ан ?арап ?сетiн нысанасы. ?аза?та бiреудi? баласы жа?сы, ?негелi азамат болса: ”Оны? ?кесi немесе атасы жа?сы кiсi едi, ?негелi жерден шы??ан ?ой” деп мада?тайтыны сонды?тан. “?кеге ?арап ?л ?седi, шешеге ?арап ?ыз ?седi”, “?ке — б?йтерек, бала — жапыра?”, “Жас – к?рiнi? к?зi, к?рi — жасты? тезi”, “Ата — бала?а сыншы” ма?алдары да осы пiкiрдi халы?ты? ?уаттауынан ту?ан.
Отбасында ?келерi немесе аталары ?з ?нерлерiн балаларына ?йретiп, оларды? ?зiндей мерген, а?шы, ??сбегi, ?ол?нер шеберi немесе ?ншi, к?йшi, а?ын етiп т?рбиелеуге к??iл б?лген. Ата ?нерiн баласыны? ?ууы, оны мирас етуi ежелгi ел д?ст?рi бол?ан. ?аза? хал?ыны? ?мiрiнде жетi атасына дейiн мергендiк, а?шылы? немесе ?сталы?, к?йшiлiк, емшiлiк ?нердi ?уып ?ткен адамдар жиi кездеседi. Осындай ?ке м?расын жал?астырушы ?нерлi жастарды д?рiптеу ?аза? ауыз ?дебиетiнен ?зектi орын ал?ан. Мысалы, ??ламергеннi? баласы Жоямерген, Тобы?бай сыншыны? баласы Толыбай туралы ертегi-а?ыздар осы пiкiрдi д?лелдейдi. “Атадан ?л тумас болар ма, ата жолын ?умас болар ма” деген ма?ал да — сол пiкiрдi? ай?а?ы.Аталары балалары мен немерелерiне ертегi, а?ыз-??гiме, ма?ал-м?телдер айтып берiп, шешендiкке, тап?ырлы??а т?рбиелеген. Мысалы, Абай, Ш.У?лиханов, Ы.Алтынсарин, М.?уезов сия?ты ?лы а?ын-жазушылар-ды? немесе Т?леби, ?аз дауысты ?азыбек, ?йтеке сия?ты ел билеушi шешендердi? жастайынан елдi? салт-д?ст?рлерi мен за?дарын, а?ыз-??гiме мен ?ле?-жыр, ма?ал-м?телдерiн жаттап, жадында са?тап, к?п бiлуi ?келерi мен аталарыны? ?серi екенi с?зсiз. К?птi к?рген ?ариялар отбасыны?, ауыл-айма?ты? ?лгi т?тар т?л?асы, т?лiм-т?рбие мектебi сия?ты.?аза? ауылында бала т?рбиесiне б?кiл ауылды? ?лкендерi, ?сiресе ?арттары аралас?ан. ?лкендер ауыл-дастарыны? балаларыны? ?рескел мiнез-??л?ын к?рсе, ?рсып, зекiп тыйым салу?а, а?ыл айту?а, тiптi реттi жерiнде ?ру?а да х??ылы бол?ан.
?н айту?а, к?й шертуге, зергерлiк ?нерiне бейiмi бар балаларды ?ке-шешесi, атасы ел iшiндегi аты шы??ан ?ншi, к?йшi, ?сталарды? жанына ?осып, ш?кiрттiкке беруi ата д?ст?рi болып санал?ан. Ал ш?кiрттi? ?стазын ?лы ?кесiндей сыйлауы, оны? ?нерiн жал?астырып, к?пке тарату немесе жа?сыны? жанында ж?рiп, ?негелi шешен, а?ын, билердi?, к?птi к?рген ?арияларды? батасын алу олар ?шiн парыз боп есептел-ген. Сол мектептен т?лiм-т?рбие ал?ан ?нер адамдары ?стаздар жолын ?уып, ?нерiн жал?астыр?ан. Мысалы, Т?ле би, ?азбек, ?йтеке билердi? ?стазы ?нет бабаны? олар?а айт?ан ?сиет-?негелерi, Бiржанны? ?нер мектебiнi? т?лектерi (?кiлi Ыбырай, Иманж?сiп, Балуан Шола?, А?ан серi, М?ди), Т?ттiмбеттi? ш?кiрттерi (Жа?сымбет, ?ыздарбек, Ж.Каламбаев,. ?.Хасенов), ??рман?азыны? ш?кiрттерi (Сейтек, Дина, Со?ыр Есжан) — ?стаздарыны? ?ла?атын, ?нер туындыларын жадында са?тап, б?гiнгi к?нге жеткiзушiлер.
Сондай-а?, ата?ты ?йшi Сандыбай, зергер-?сталар ?йтеке, Балтеке, ?йсiнбай, отамашы Шо?батыр, К?дiрсiз, Смый, суретшi ?.?астеевтер — ?з ?нер мектептерi бар халы? таланттары. Оларды? ?нер ?лгiлерi ?рпа?тан-?рпа??а ш?кiрттерi ар?ылы тарап, бiрден-бiрге жал?асып, б?гiнгi д?уiрге жеткен.
Ежелгi ата-бабаларымыз “Жiгiтке жетпiс ?нер аз”, “?нердi ?йрен, ?йрен де жирен”, “?нерлi ?лмейдi” деп насихаттай отырып, ?ол?нерi мен шешендiк, тап?ырлы?, а?ынды? ?нердi те? сана?ан.
?негелi, ?нерлi, “Сегiз ?ырлы, бiр сырлы”, намыс?ор азамат т?рбиелеу аталар арманы бол?ан. Ал аталар жолын ?уып, ?нерi мен ?негелi iсiн жал?астыру жастар?а да ?лкен сын болып санал?ан. “Ата к?рген о? жонар” деген ма?ал соны ме?зейдi.?ыз ?ссе — елдi? к?ркi. ?ай ата-ананы алса? та, ?ызыны? ерте? бар?ан жерiнде балдай батып, судай сi?iп кетуiн, жа?сы жар, ?дептi келiн, аяулы ана болуын армандайды. ?асиеттi ана ?ызыны? т?рбиелi болып ?суi ?шiн жасынан а? шашты ?арияны? алдынан аттатпай ?сiредi. Хал?ымыз “Келiн-нi? — ая?ынан, ?ойшыны? — тая?ынан” дегенде, жа?а отауды? береке-??тын, а?айын-туыс, ауыл арасында?ы беделiн, болаша? ?рпа?ына д?рыс т?лiм-т?рбие беруiн келiннi? жа?сы-жаман ?асиеттерiмен ?лшеген.
?аза? хал?ы келiннi? келген жерiнде жа?сы жар, абзал ана, ??ыпты ?йел болуы, бiрiншiден, оны? ?скен ортасына байланысты десе, екiншiден, келген жерiне де байланысты деп ?арайды. Жа?а т?скен жас келiнге енелерi ?она? к?ту, ас ?стау, бала к?ту, т.б. м?селелерде ?немi а?ыл-ке?ес берiп ?йретiп отырады. “Келiннi? жа?сы болма?ы ?айын ененi? топыра?ынан” деп, ененi? жас келiнге ?ам?оршы болуын талап еткен. Сонды?тан да “Жа?сы ауыл?а келген келiн — келiн, жаман ауыл?а келген келiн-келсап” деп текке айтпа?ан.
?йел ?андай биiк д?режелi ж?мыс iстемесiн, ?айда болмасын оны? е? басты мiндетi — ?мiрге ?рпа? ?келу, бала т?рбиелеу. К?п жа?дайда отбасыны? берiктiгi ?йелге байланысты. ?йел сабырлылы?ы, кешiрiмдiлiгi, сыпайы-лы?ымен, т.с.с. жа?сы ?асиеттерiмен ?й-iшiне береке ?келiп, ша?ыра? ба?ытын орната алады.
?лкендi сыйлау — бiздi? хал?ымызды? ежелгi д?ст?рi. Ол д?ст?р бойынша жастар ?лкеннi? алдын кесiп ?тпеуге, сыпайы болу?а, ?лкенмен с?з жарыстырмау?а, тiптi ?лкендердi? алдында ?атты к?лмеуге тиiс. Осындай ата д?ст?рiмiздi б?гiнгi жастар жадында са?тап, жал?астыра бiлуi ?ажет.
Т?н с?лулы?ы. ?ыздар?а жан-жа?ты с?лулы?, я?ни, жан с?лулы?ымен ?оса, т?н с?лулы?ы бiрдей бол?аны жарасады. Жасты?ты? ?зi — с?лулы?ты?, н?зiктiктi? белгiсi. ?ыз балаларды? к?рiктi болып ?суiне ертеде аналары ерекше к??iл б?лген. “Атты? к?ркi — жалы, аруды? к?ркi — шашы” деп ???ан аналар ?ызды? шашын д?рыстап к?тiп-?сiрудi ?нер сана?ан. Шашты жа?сы ?сiру ?шiн айранмен, ?ынамен жудыр?ан. Шаштарын ?ос б?рым немесе бестемше етiп ?ру бойжеткен ?ыздарды? к?ркi бол?ан. О?ан, мысалы, ?ыз бен жiгiт айтысында?ы:
“Атымды ?кем с?йiп Несiп ?ой?ан,Шашымды бестемшелеп есiп ?ой?ан”,
деген с?з тiркестерi осы пiкiрдi д?лелдейдi.
Халы? жырларында аруларды “Шашыны? ?зынды-?ы iзiн басты”, немесе “Шаштарын он к?н тарап, бес к?н ?рген”, “?ыпша бел, ?иыл?ан ?ас, ?ола? шашты” деп сипатта?ан.Бойжеткен ?ыздарды? киiм киiсiне де ерекше к??iл б?лген.
